Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Գիւտ երանելին, որ յետ իբր չորեքտասան ամաց Քաղկեդոնի ժողովոյն նստաւ կաթուղիկոս հայոց, որպէս ասացաք ՚ի գլ. ժը, վաստակեալ ճգնէր ոգւով չափ հանապազորդ յուղիղ առաջնորդ ութիւն իւրումն հօտի. բայց հայեցեալ ՚ի վրդովումն աշխարհին ՚ի պատճառս ուրաց ութեան ոմանց ՚ի նախարարաց` տառապէր ՚ի հոգի իւր, եւ յանմխիթար սուգ պաշարեալ վարանէր. զի անպտուղ տեսանէր զիւր վաստակ յանդաստան նոցա խոպանացեալ. եւ որչափ ջանայր ինքն վասն շահելոյ զկորուսեալսն, տեսանէր` զի նոքա զհետ լինէին եւ զայլս կորուսանելոյ` դարձուցանելով զնոսա ՚ի կրօնս կրակապաշտ մոլորութեան:
       Եւ թէպէտ բազմութիւնք նախարարացն հայոց եւ այլ իշխանք տանուտեարք հաստատուն կային յօրէնս քրիստոնէութեան, բայց ՚ի սնոտի երկիւղ ըմբռնեալ յերեսաց ուրացելոցն, որք պարսից զօրութեամբ խրոխտանային, յուսահատ իմն կեանս վարէին: Սոյնպէս եւ ռամիկք ժողովրդեանն ահիւ պաշարեալ` զգուշանալով կային յօրէնս իւրեանց: Եւ էր յայնժամ մեր յայնպիսի վիճակի, որպիսի էր Հրէաստան յաւուրս մակաբայեցւոց. ա. մակ. 1. եւ 2. եւ 3. այլ ոչ էր ՚ի միջի մակաբէ` այսինքն է մեծն Վարդան, որ վանեսցէ զթշնամիսն հաւատոյ: Իսկ այն երանելի նախարարք` որք եկին ՚ի պարսից, եւ որդիք նոցին, զանձինս ճողոպրել կամելով` խորհէին թողուլ զաշխարհն, եւ փախչիլ յօտար երկիր քրիստոնէից, եւ կամ զայլ իմն հնարս հնարել. վասնորոյ եւ ստէպ կանխեալ առ երանելիս գիւտ` ՚ի նմանէ խնդրէին բանս մխիթարութեան, եւ հնարս ազատութեանն բազմաց եւ աշխարհին Հայոց համայն:
       Յաւուր միում ՚ի ժողովիլ նոցա առ Գիւտ, եւ խօսիլ ՚ի վերայ թշուառութեան աշխարհին, խորհուրդ ՚ի մէնջ առին դիմել առ Լեւոն կայսր յունաց. եւ առաքեցին առ նա գաղտ պատգամաւորս միանգամ եւ երկիցս. եւ աղաչեցին զնա հայիլ գթութեամբ ՚ի վերայ տառապեալ ազգին եւ կարկառեալ ձեռն, եւ զերծուցանել ՚ի դառն ծառայութենէ պարսից, եւ առնել զնա իւր. որպիսի էին նոքա որք բնակէին ՚ի մասն բաժնի յունաց. քանզի ցորչափ ընդ սոցա ծառայութեամբ եմք ասեն, ոչ գոյ մեզ գտանել խաղաղութիւն. մանաւանդ թէ օրըստօրէ տապալին կրօնք մեր, եւ աղաւաղին եկեղեցիք. եւ եթէ փոքր մի եւս լիցի մեզ յամել, աշխարհ մեր շրջի ՚ի կրօնս սոցա: Զայս լուեալ Լեւոնի` կամեցաւ օգնել հայոց, եւ փրկել զնոսա ՚ի ձեռաց պարսից, բայց խափանեցաւ վասն դառն ութեան իւրոյ ժամանակին, որ յուզէր եւ ծփէր ՚ի դէոսկորեանց անտի. որպէս յայտ է յասացելոցս ՚ի նախընթաց գլուխդ :
       Այլ ՚ի վերայ այսր ամք պատգամ յղեաց Լեւոն առ Հայս, թէ որ ոք կամիցի անկանիլ յաշխարհն Յունաց, պաշտպանեցին նմա , եւ տաց տեղի բնակութեան: Այս պատգամ Լեւոնի ոչինչ նպաստէր հայոց. զի նոքա ոչ զանձինս եւեթ, այլ` զաշխարհն ողջոյն կամէին ՚ի յանդորրու պահել. եւ սակայն ոմանք ՚ի նախարարացն Արշակունեաց, Արտաւան` որ առեալ էր զմի ՚ի դստերաց Հմայակեայ եղբոր մեծին Վարդանայ, եւ Գազրիկ եղբայր նորա` ելեալ գնացին յաշխարհն յունաց առ Լեւոն կայսր. եւ պատուեցան ՚ի նմանէ իբրեւ արքայազունք. ուր սերեցան նոքա որդւոց յորդիս. եւ յետ ժամանակաց յաւուրս Հերակլեայ կայսեր փոխադրեցան յԱդրիանուպօլիս. ուր պահեցին մինչեւ ՚ի ժամանակս բազումն զանուն իւրեանց ՚ի մէջ յունաց: Եւ ոմանք ՚ի նոցանէ զկնի ամաց բազմաց եկեալ ՚ի Հայաստան` հասին յաւագութի. եւ տիրեալ սեպհական պայազատութեամբ քանի մի ամուր քաղաքաց ՚ի կողմանս Բջնոյ ՚ի Նիգ գաւառի սերեցան անդ. յորոց շառավիղեցաւ եւ Գրիգոր մեծ իշխանն Պահլաւունի, եւ թոռն նորա Գրիգոր Մագիստրոս, եւ որք զհետ նորա, զորաց ունիմք խօսիլ ՚ի չորրորդ եւ ՚ի հինգերորդ գիրս. այժմ հայեսցուք ՚ի կարգ պատմութեանս :
       բ. Տեսեալ երանելւոյն Գիւտայ, թէ ոչ ուստեք գոյ յոյոս օգնականութեան ՚ի փրկ ութիւն եւ յուղղութիւն աշխարհին, ոչ եւս կարացեալ հանդուրժել` սկսաւ յայտնապէս բանիւք եւ գրովք յանդիմանել զուրացողսն, եւ պատիւ մեծ ընծայել ուխտապահացն ամի եւ բարեմիտ հաւատացելոց: Եւ զի ՚ի մէջ ուրացելոյն առաւել չար էր Գադիշոյ Խորխոռունի Մաղխազեանց, եւ էր նա իբր երկրորդ Վասակ զօրագլուխ ամպաշտելոյ` եւ յորդորիլ այլոց յօրէնս մոգութեան, զնա սկսաւ Գիւտ առաւել քան զայլս յանդիմանել եւ կշտամբել :
       Ընդ այս դժուարացեալ յոյժ Գադիշեայ` կալաւ անհնարին ոխ ՚ի սրտի. եւ առ խնդրելոյ ՚ի նմանէ զվրէժ քինու` չոքաւ ՚ի Պարսս եւ մատոյց բանս ամբաստանութեան զերանելւոյն առ Պերոզ թագաւոր Պարսից, զաշխարհի մերոյ ասէ զմարդիկ, որք զհրաման կամաց քոց կամին կատարել, եւ զօրէնս ձեր խորհին զոմանս պարգեւօք պատրէ, եւ ՚ի կամաց իւրեանց ՚ի բաց դարձուցանէ. ես իսկ ճանաչեմ ասէ զբազումս, որք եկեալ առ իս` խոստացան յանձն առնուլ զօրէնս պարսից. եւ նա յորդորեալ ստիպեաց զնոսա` ՚ի բաց թողուլ զայն եւ արհամարհել. Եւ յաւել ասել, թէ նաեւ զմեզ` որք զքեզ սիրեմք, եւ կամաց քոց ծառայեմք, եւ արեգական եւ կրակի երկիր պագանեմք, ատեայ եւ բիւր թշնամօք նախատէ. եւ ինքն ընդ կայսեր բանս ունի, եւ խօսի ՚ի խաղաղութիւն, եւ պատուական ընծայիւք հպատակի նմա, եւ մեծամեծաց նորա` որ ՚ի դրան անդ են: Եւ այլ եւս բազում բանս ստութեամբ յօդելով խօսեցաւ ՚ի վերայ սրբոյն ըստ կամս իւր :
       Զայս ամենայն լուեալ Պերոզի` բարկացաւ յոյժ. եւ հրամայեաց կոչել ՚ի դուռն զկաթուղիկոսն Գիւտ, զի տացէ պատասխանի: Եւ նորա յօժարութեամբ գնացեալ անդ` յանդիման եղեւ աւագաց դրանն. որոց եւ տեսեալ զպարկեշտ եւ զշնորհալի կերպարանս նորա` պատկառէին ՚ի նմանէ: Իմացեալ զգալուստ նորա եպիսկոպոսացն Տիսբոնի եւ Խուժաստանու եւ Հրեւայ, եւ երիցանցն` որք էին յերկրին Պարսից, եկին ՚ի յար գութիւն նորա. եւ ըստ արժանի նորուն աստիճանի պատուեցին զնա. եւ ընդ ասելոյ Փարպեցւոյն. ամենեքին առ հասարակ տեսանէին զերեսս հրեշտակի… եւ երկուցեալ դողային ՚ի սրբոյն որպէս ՚ի մարգարէէ տեառն աստուծոյ :
       գ. Իբրեւ ազդ եղեւ Պերոզայ, թէ եկել է Գիւտ ՚ի դուռն առաքեաց առ նա զՀզատ Վշնասպ զորդի Աշտատայ (զորմէ յիշեցաք ՚ի գլ. ժը. երես. 123). եւ եցոյց նմա զամենայն բանս ամբաստանութեանն, զոր խօսեցեալ էր Գադիշեայ: Լուել սրբոյն զայն ամենայն արար պատասխանի, եւ ասէ. են ՚ի դմա բանք` որ ճշմարիտ են , եւ են` որ սուտ. քանզի սիրել զքրիստոնէութիւն, եւ զայն` որ քրիստոնեայ է, եւ ատել զմարդ` որ կամովին վրիպեալ է ՚ի ճշմարտութենէ, զայդ ոչ եթէ այսօր արարեալ է իմ, այլ` ՚ի մանկութենէ իմմէ. եւ եթէ հնար էր, ջանայի անվեհեր մտօք` աղաչելով կամ պարգեւս տալով` հաւանեցուցանել զամ` որ կամի մոլորիլ ՚ի ճշմարտութենէ եւ գնալ զճանապարհ` որ չէ ուղիղ, յետս կալ. եւ ոչ տայի կորնչիլ այնպիսումն: Իսկ որ ասէ, թէ ունի երթեւեկք ՚ի Հոռոմս, ոչ ըստ ամբաստանողին կարծեաց են իրքդ այլ վասն զի զդպր ութիւն եւ զգիտ ութիւն եւ զամենայն իմաստս բանաւոր ուսմանց յաշխարհին Հոռոմոց ասացեալ եմք. եւ են իմ անդ ծանօթք եւ բարեկամք բազում եւ ուսումնակիցք, եւ են նոքա մեր հաւատակիցք. նաեւ զնիւթ քահանայական զգեստուցս` զոր ունիմք, անտի դնեմք ընդ ժամանակին պիտոյից, զի անդ միայն գտանի այն: Իսկ զհնազանդ ութիւն արժանաւոր ծառայ ութեան օրէնքն մեր եւս պատուիրեն հատուցանել տէրանց :
       Զայս ամենայն բանս պատմեաց արքայի Հզատ Վշնասպ. եւ արքայ ուղիղ եւ արդարացի համարելով զայն` գիտաց ստուգիւ, զի Գադիշոյ առ մախանաց ամբաստանեալ է զնմանէ։ Այլ զի մի ամենեւին աշխարհին անպարտ արասցէ զսբն , եւ ցուցցէ արհամարհ զԳադիշոյ, եգիտ զայլ իմն անհիմն բան պարտաւորել զնա, եւ յղեալ առ նա զնոյն ինքն զՀզատ Վշնասպ ասէ. մինչեւ ցայժմ առանց իմ հրամանի կալեալ է քո զիշխանութիւնդ կաթողիկոսութեան. եւ որք տուեալ են քեզ զայդ իշխա նութիւն ծառայք են նոքա, եւ չունին հրաման յինէն. այլարդ` եթէ այժմ արասցես զկամս իմ, եւ ունիցիս զիմ օրէնս, եւ երկիրպագանիցես արեգական տամ քեզ եւ ցեղի քում զարդ իշխա նութիւն մինչեւ ցյաւիտեան. եւ զքեզ այնպիսի պատուով արձակեմ ՚ի Հայս, զորպիսի ոչ ուրուք ՚ի հայոց գտեալ իցէ ՚ի դրաց մերոց։ Ապա թէ յամառուեալ չհաւանիս կատարել զկամս իմ, զեպիսկոպոսութիւնդ ՚ի բաց առնում ՚ի քէն, եւ ՚ի գործոցդ ՚ի բաց հանեմ զքեզ. եւ բազում անարգանօք դարձուանեմ զքեզ յաշխարհ քոյ :
       Իսկ երանելին Գիւտ պատասխանի ետ ցպատգամաւորն եւ ասէ. կամէի զի այդպիսի բանից ես ինձէն առնէի պատասխանի առաջի թագաւորին. քանզի ոչ է հնար քեզ խօսիլ` զոր կամիմ ասել. եւ ոչ իշխես դու համարձակապէս պատմել թագաւորին զամենայն լուեալսն ՚ի բերանոյ իմմէ: Ասէ Հզատ Վշնասպ ցերանելին. ո՞չ գիտես, զի թագաւորք համարձակ ութիւն տուեալ են պատգամաւորաց` ասել զարդարն ՚ի մէջ երկուց կողմանց` զոր ինչ եւ լսեն. եւ բնաւ յիշխեն աւելի ինչ ասել` կամ պակաս ՚ի բանիցն` զոր լուան:
       Յայնժամ ասէ ցնա երանելին. ե'րթ եւ ասա ' ցթագաւորն, թէ յաղագս գործակալութեանս` ուրախ լինիմ, եթէ ոք առնու զայս. յինէն. վասն զի զերծեալ յաշխարհատանջ զբաղանաց` պարապիմ անձինս եւ աղօթից. իսկ յաղագս եպիսկոպոսական ձեռնադրութեանս, զոր բառնամ ասես, զայդ երկնաւոր պատիւ ո'չ դու եւ ո'չ այլ ոք թագաւորաց կամ յիշխանաց կարէ առնուլ յինէն, եւ ո'չ իսկ մահ: Բայց յաղագս օրինաց քոց` զոր ինձ ունիլ հրամայես, որոյ վասն եւ պարգեւս եւ պատիւս խոստանաս, ծանի'ր, զի այդ օրէնք գարշելի են ինձ եւ անպիտան. եւ դու ինքն` որ հզօր թագաւորդ ես, եւ ամքին` որք ունիք զայդ, համարեալ էք յաչս իմ իբրեւ զմեռեալս. եւ ես ոչ կարեմ թողուլ զկենդանի օրէնս, եւ յանձն առնուլ օրէնս մահացուցիչս: Եւ զփառս քո` զոր խոստանաս, անարգանս համարիմ եւ խաղ տղայոց:
       Լուեալ պատգամաւորին զայս բանս ՚ի բերանոյ երանելւոյն` սոսկացաւ, եւ ասէ. արդարեւ եթէ ՚ի վերայ այդր բանի պնդել կաս, ապա յիրաւի ասացեր ցիս, թէ ոչ համարձակիս տանիլ զասացեալս իմ առ թագաւորն. զի ոչ ուրուք երբէք այդպիսի ստամբա կութեամբ յղեալ է բանս առ թագաւոր ոք. եւ արդ` եթէ հնար է, ուշի'մ լեր, եւ փոխեա ' այժմ զբանսդ. զի կարացից խօսիլ ընդ արքայի. ապա թէ ոչ` չիշխեմ ես զայդ բան ասել: Ասէ ցնա սուրբն. չասացե՞ր դու այժմ, թէ թագաւորական օրէնք են` յիշխել պատգամաւորի նուազեցուցանել բան մի ՚ի բանից առաքողին, եւ կամ առաւելուլ. արդ` ե'րթ ասա ' զոր լուար յինէն. քանզի ինձ ո'չ է հնար այլազգ ինչ խորհել կամ ասել:
       Յայնժամ գնացեալ պատգամաւորին առ արքայ` ասէ ցնա. ո'չ համարձակիմ երկրորդել առաջի ձեր` զոր միանգամ խօսեցաւ նա յանդգնաբար, բայց եթէ դու ինքն հրաման տացես ինձ ասելոյ: Ասէ ցնա արքայ. խօսեա'ց դու համարձակ զամենայն . եւ մի ' ինչ զանգիտեսցես: Եւ իբրեւ ասաց Հզատ Վշնասպ զոր ինչ եւ լուեալ էր ՚ի Գիւտայ, ՚ի զայրացումն սրտմ տութեան գրգռեալ թագաւորին` կամեցաւ տալ հրաման խիստ վասն երանելւոյն. եւ ապա յանկարծակի դադարեցուցեալ զբարկ ութիւն իւր` լռեաց առ վայր մի. եւ սկսաւ խօսիլ, եւ ասէ. գիտեմ, զի այրն այն կամի գրգռել զիս ՚ի բարկութիւն. որպէս զի արկից զնա ՚ի կապանս, եւ մատնեցից ՚ի մահ. եւ սովին կամի փառաւորիլ եւ պաշտիլ նա ՚ի քրիստոնէից. քանզի լուեալ է իմ, թէ քրիստոնեայք չառնեն կենդանեաց զայն պատիւ, զոր առնեն այդպիսի մեռելոյ. արդ` գնա ' եւ ասա ' ցայրն. այդմ պատուոյ չտամ քեզ պատահել` զոր դու կամիս գտանել` ցասուցանելով զիս. կա'ց ո'ւր եւ կամիս. բայց ՚ի գործոյ կաթուղիկո սութեան հեռի ես յայսմհետէ:
       Զայս լուեալ երանելւոյն Գիւտայ` թէպէտ եւ ուրախ եղեւ վասն ազատելոյ ՚ի զբԱղանաց գործոյն, բայց տրտմեցաւ յոյժ ընդ այն , զի չեղեւ արժանի կապանաց եւ մահու, որում ՚ի բազում ժամանակաց ցանկայր հասանել: Եւ ապա կացեալ զաւուրս ինչ ՚ի դրան անդ արքունի եւ ՚ի Տիսբոն քաղաքի` պատրաստեցաւ գնալ, եւ ցորչափ եկաց անդ, եգիտ պատիւ առաջի ացեն` ոչ միայն քրիստոնէից, այլ հեթանոսաց իսկ. վասն զի բազում բժշկ ութիւնս արար անդ աղօթիւք իւրովք: Եւ զի պակաս ութիւն էր յայնժամ եպիսկոպոսաց եւ քահանայից ՚ի կողմանսն յայնոսիկ, ձեռնադրեաց ՚ի ծածուկ զբազում եպիսկոպոսունս եւ զքահանայս , եւ յանձն արարեալ զամենեսին ՚ի խնամս աստուծոյ` դարձաւ եւ եկն ՚ի Հայս. ուր եգիտ ընդունել ութիւն բազում ՚ի հաւատարիմ նախարարացն եւ ՚ի բարեմիտ ժողովրդոց: Եւ ինքն թէպէտ ոչ եւս վարէր զիշ խանութիւն կաթուղիկոսութեան, բայց յամի անդադար բազմադիմի բանիւք յորդորէր զհաւատարիմսն ՚ի հաստատ ութիւն ճշմարտութեան, եւ զվտանգելս ՚ի դարձ եւ յապաշխարութիւն :
       դ. Իսկ Պերոզ արքայ ետ դնել փոխանակ Գիւտայ կաթողիկոս ՚ի վերայ հայոց զՔրիստափոր յազգէ Արծրունեաց. յորոյ երկրորդ ամի փոխեցաւ առ տէր երանելին Գիւտ, կացեալ ՚ի հայրապե տութեան մինչեւ ցնստիլ Քրիստափորայ` ամս. ժ. եդաւ ՚ի գիրս հարց իւրոց ՚ի գեղջն Ոթմսու ՚ի գաւառին Վանանդայ: Յետ վախճանելոյ երանելւոյն Գիւտայ` եկն ՚ի Հայս Բարծումա ոմն նեստորական, եւ էրկ խռով ութիւն մեծ. եւ եղեւ պատճառ բազում չարեաց. այլ թէ ո'վ էր այս Բարծումա, խօսեցուք համառօտիւ ՚ի ծագմանէ անտի նորա :
       Գրէ Թէոդորոս Վերծանօղ` յոյն մատենագիր, եւ բազում պատմիչք ասորւոց առ Ասսեմանեայ հատ. գլ. 15. եւ 29. հատ. ի. երես. 403. եւ հատ. գ. գլ. 3. երես 66. եւ 381. եւ հատ. դ. երես. 70. 77. թէ կայր յԵդեսիա դպրոց քրիստոնէից. ուր ուսանէին մանկունք եկեալք յաշխարհէն Պարսից. յորոց մի էր եւ Բարծումա, եւ ընկեր նորա Ակակ պարսիկ եւ Ներսեհ եւ Մեհան. եւ զի ուսուցչիք այնր դպրատան էին յայնժամ համախոհք Նեստորի, աշակերտեալքն նոցա` մանաւանդ Բարծումայն` ուսան եւ յարեցան յաղանդ նոցա :
       Եւ ապա յորժամ արտաքսեալ զնոսա յԵդեսիոյ Իրաբոս` որ եւ Րաբելոս եպիսկոպոս քաղաքին յաւուրս սրբոյն Սահակայ Պարթեւի, նոքա առեալ զգիրս մոլորութիւն Դիոդորի եւ Թէոդորոս ի` տարան զայնս յաշխարհ տէրութեան Պարսից. որպէս եւ այլք ոմանք ՚ի Հայս ըստ որում գրեցաք. Ի. 59. երես. 526. Եւ իւրեանց ճարտար մտութեամբ որսացեալ զբազումս ՚ի քրիստոնէից եղելոյ ՚ի պարտս յետ ամաց ինչ ելին յեկեղեցական աստիճան, եւ Բարծումա կարգեցաւ եպիսկոպոս Մծբնայ. եւ զի էր սա այր նենգաւոր եւ կորովաբան, եղեւ երեւելի :
       Եւ ապա գնացեալ առ Պերոզ արքայ պարսից, եւ հաճոյ գտել յոյժ յաչս նորա` գրգռեաց զնա ընդդէմ քրիստոնէից եղելոց յիշխան ութեան նորա. եթէ ասէ քրիստոնեայք` որք են ՚ի սահմանս տէր ութեան քոյ, զնոյն հաւատս ունիցին զոր ունին յոյնք ՚ի նոսա յարին. եւ ապստամբեալ ՚ի քէն ձեռնտու լինէին ՚ի կայսրն. ՚ի հարցանել ցնա Պերոզի` թէ զինչ պարտ իցէ առնել, զի անհնար է ասէ դառնալ նոցա ՚ի կրօնս մեր, առաջի եդ նմա Բարծումա զԱղանդն Նեստորի: Եւ հրաման առեալ ՚ի թագաւորէն տարածել զ վարդապետութիւն նորա` անձամբ անձին հետամուտ եղեւ հալածել զուղղափառ քրիստոնեայս: Եւ ոչ այսչափ միայն, այլեւ որսացեալ զոմանս ՚ի ցոփ եկեղեցականաց ` արար ժողով հանդերձ աղանդակցօք իւրովք, եւ հաստատեաց պէսպէս կանոնս թուլութեանց եւ անկարգութեանց. եւ մանաւանդ զայս, թէ արժան է եպիսկոպոսաց եւ երիցանց առնուլ կանայս, չարաչար մեկնելով զբան առաքելոյն` թէ լաւ է ամուսնանալ քան զջեռնուլ: Եւ ինքն իսկ Բարծումա յ եպիսկոպոսութեան անդ իւրում յայտնապէս հարէր ՚ի տան զկին :
       Վասն սոցին իրաց գրեցին եպիսկոպոսունք կողմանցն Յունաց եւ Հայոց եւ ասորւոց առ մեծ արքեպիսկոպոսն Տիսբոնի Բաբուէ անուն, որ եւ կոչիւր կաթողիկոս քրիստոնէից եղելոյ ՚ի Պարսս . եւ մեղադիր եղեն նմա վասն թոյլ տալոյ զօրանալ յարեւելս այնպիսի անկարգութեանց: Եւ նորա ժողով արարեալ` դատապարտեաց զԲարծումա, եւ նզովեաց զաղանդ նորա եւ զկանոնադրութիւնսն. եւ գրեալ թուղթ առ արեւմտեան եպիսկոպոսունս` յայտ արար նոցա. թէ ինքն ամենայն ոգւով ընդդէմ զինի Բարծումայի հանապազ. բայց որովհետեւ ասէ կամք ընդ տ էրութեամբ ամբարիշտ թագաւորութեան չկարեմք կշտամբել զյանցաւորս. վասնորոյ եւ բազում անկարգութիւնք սպրդին ընդդէմ սուրբ կանոնաց :
       Եւ զայս թուղթ առաքեաց Բաբուէ ՚ի ձեռն երկուց կրօնաւորաց. զորս յանցանելն ընդ Մծբին` նենգութեամբ առ ինքն հրաւիրեալ Բարծումայի, եւ առեալ ՚ի նոցանէ զթուղթն` չոքաւ ՚ի պարսս առ Պերոզ արքայ, եւ ամբաստան եղեւ զբաբուեայ, թէ լրտես է նա հռովմայեցւոց, եւ թշնամի տր ութեան քում եւ օրինաց մոգութեան. եւ եցոյց նմա զբանս թղթոյն: Եւ զի Բաբուէ եպիսկոպոս յառաջնմէ մոգ էր, եւ թողեալ զայն` ընկալեալ էր զքրիստոնէութիւն, կոչեաց զնա Պերոզ առաջի իւր, եւ ստիպեաց զնա դառնալ անդրէն ՚ի մոգութիւն. եւ ՚ի չառնուլ նորա յանձն ետ կախել զնա, եւ գանակոծ առնել սաստիկ. մինչեւ աւանդեաց նա զհոգին :
       Ապա կրկին հրաման էառ Բարծումա ՚ի Պերոզէ` համարձակ հալածել եւ սպանանել զայնոսիկ, որք ոչ դարձցին յաղանդ նեստորականաց կամ ՚ի կրօնս պարսից, եւ դիմեալ արքունի սպասաւորք ՚ի կողմանս Ասորեստանի` ետ նահատակել զբազումս` աւելի քան զեօթն հազար ոգիս. ընդ որս եւ զԲարշոհետ եպիսկոպոս Նինուէի հանդերձ երկոտասան միայնակեցօք: Եւ երկիցս եւ երիցս աստ եւ անդ ժողով արարեալ հաստատեաց զաղանդ Նեստորի, եւ առաւել եւս բորբոքեաց զհուրն յաշխարհն Պարսից եւ յաւէտ յերկիրն Խուժաստանու եւ խորհէր զնոյն առնել նաեւ յաշխարհին Հայոց :
       ե. Այլ Քրիստափոր կաթողիկոս հայոց վաղագոյն տեղեկացեալ այսմ ամենայնի` զգուշացոյց զհօտ իւր` ՚ի սկզբանէ անտի նախ քան զնահատակութիւն Բաբուեայ. եւ յաւել գրել թուղթս ընդ աւանդելոյ Թովմայի Արծրունւոյ` առ քրիստոնեայս բնակեալք ընդ պարսից` յԱսորեստան եւ ՚ի Խուժիկս, նաեւ ՚ի սահմանս ինչ հայոց ՚ի կողմանս Դերջանու եւ Խաղտաձորոյ, առ աշխարհակալ իշխանս եւ առ եպիսկոպոսունս. իմաստուն բանիւք յորդորելով զնոսա զգուշանալ ՚ի չար աղանդոյ Բարծումայի եւ ամենայն նեստորականաց: Բայց բարծումայ նենգութեամբ եւ պատրանօք ՚ի ձեռս բերեալ զթուղթսն Քրիստափորի` մատոյց առ Պերոզ արքայ պարսից. եւ ասէ. զայսոսիկ գրելով կաթուղիկոսին խորհի ապստամբեցուցանել զհայս ՚ի տրուէ քումմէ. եւ կամի արկանել զնախարարասն ընդ տէրութեամբ Յունաց. եւ յաւել բազում քսութեամբ չարախօս ութիւն մատուցանել առ նա զնախարարացն հայոց. այլ ՚ի դերեւ ել բան նորա :
       Եւ ապա ՚ի չքմեղս լեալ` որպէս թէ չիցէ ինչ գործեալ` եկն ՚ի Հայս յաշխարհն Մոկաց հրամանաւ Պերոզի, զի եւ անդ սերմանեսցէ զչար աղանդ իւր: Եւ զի տակաւին կենդանի էր սուրբն Եղիշէ վարդապետ, եւ ճգնէր յայնմ աշխարհի լուեալ զհամբաւ սրբ ութիւն նորա` գնաց առ նա կեղծաւորութեամբ. եւ տեսեալ առ նմա զգիրս պատմութեանն` զոր արարեալ էր երանելւոյն, խնդրեաց եւ էառ զայն` ՚ի նմանէ` գաղափարել անտի զայլ օրինակ. եւ սուրբն երաշխաւոր ութիւն առեալ ետ նմա: Եւ նա սկսաւ խաբեբայութեամբ շրջիլ յաշխարհի անդ, եւ հեղուլ զթոյնս չար ութեան իւրոյ ՚ի բազում տեղիս, մանաւանդ յաշխարհն Վասպուրականի:
       Զայն իբրեւ լուաւ մեծ իշխան Արծրունեաց Ներշապուհ որ յայնժամ ՚ի ծե րութեան իւրում ամրացեալ էր ՚ի բերդին Տմորեաց, բորբոքեցաւ ընդդէմ անօրինին ` կորուսանել զնա ՚ի միջոյ. այլ առ ահին Պերոզի ոչ իշխեալ ձեռն արկանել` յղեաց առ նա սպառնալիս մահու` մեկնիլ յաշխարհէ անտի. որպէս գրէ Թովմայ Արծրունի: Զսոյն սպառնալիս Ներշապհոյ իբրու ՚ի դիմաց ամենայն նախարարացն հայոց լեալ պատմէ Բարեբրեյոս ասորի ՚ի գ. մասն ժամանակագր. առ Ասսեմ. դ. երես. 393. Լուեալ ասէ նախարարացն հայոց, թէ գուն գործէ Բարծումա մխիլ եւ յաշխարհ իւրեանց, յղեցին առ նա սպառնալիս երդմամբ հանդերձ. մահու ասեն սատակեսցիս, եթէ առ անգամ մի երեւեսցիս յաշխարհի մերում: Եւ այսպէս յետս եկաց ասէ ՚ի ճանապարհ առնելոյ ՚ի Հայս. եւ նոքա զերծ մնացին ՚ի հերետիկոսութենէ նորա. թէպէտ եւ ընդ տէրութեամբ Պարսից էին:
       Ընդ այս սպառնալիս յանհնարինս զայրացեալ Բարծումայի` դառնացաւ յոյժ ՚ի վերայ տանն Արծրունեաց. եւ առ վրէժս առնլոյ ՚ի նոցանէ ՚ի բաց եհան ՚ի պատմութենէ Եղիշէի ինչ ինչ որ հայէր ՚ի գով ութիւն եւ ՚ի պարծանս Արծրունեաց. եւ թողեալ զգիրքն առ ումեմն` խոյս ետ յաշխարհէն Հայոց. եւ դէպ ուղիղ գնացեալ ՚ի Պարսս` ամբաստան եղեւ զԱրծրունեաց առաջի Պերոզի, եւ շարժեաց զնա ՚ի բարկ ութիւն ընդդէմ նոցա. որոյ աղագաւ ՚ի պէսպէս տառապանս եւ ՚ի վտանգս անկան Արծրունիք: Իսկ պատմագիրքն Եղիշէի յետ մահու երանելւոյն վերստին դարձուցաւ յաշխարհն Մոկաց. եւ որք ընթերցանն զայն, տեսեալ` թէ բարձեալ են տողք ինչ բանից ՚ի գրոց անտի, համարեցան, թէ յերանելւոյն իցէ ուղղագրեալ այնպէս: Զայսոսիկ գրէ Թովմայ վարդապետ Արծրունի, որ ասի լինել աշակերտ երանելւոյն Եղիշէի: Եւ խոստանայ եւս` թէ զայս ամենայն ցուցանեմ յայլում տեղւոջ:
       Յայն աւուրս ՚ի սկիզբն կաթողիկոսութեան Քրիստափորի յանկանիլ շփոթ ութեան ՚ի Կոստանդինուպօլիս ՚ի մէջ Զենոնի կայսեր եւ Բասիլիսկեայ, եւ ՚ի վանիլ Զենոնի յերեսաց նորա, ոմանք ՚ի նախարարացն հայոց` որք ՚ի բաժնին յունաց էին, ապստամբեցան յիշխանութենէ կայսեր. իսկ ՚ի միւսանգամ թագաւորել Զենոնի` նուաճեաց զնոսա անդրէն. եւ մերկեալ զնոսա նախարարական պատուոյ` որով պերճանային, միում միայն ետ ունել զայն պատիւ իբր գերագոյն եւ իշխօղ նոցին. եւ օրէնս եդ, զի այնուհետեւ մի ' ոք այլ ՚ի նոցանէ տանուտիրական իշխանութեամբ վարեսցի ազատօրէն, բաց ՚ի միոջէ` զոր կայսրն յունաց կարգեսցէ ՚ի վերայ նոցա ընդ ժամանակին: Բայց այսու ամիւ նոքա ինքնին իշխէին գաւառաց իւրեանց, եւ առաջնորդէին ցեղից իւրեանց. եւ ոչ խառնէին ՚ի զօրս կայսեր` մինչեւ ցաւուրս Յուստինիանոսի առաջնոյ: