ա.
Մինչդեռ
դադարեալ
կային
հայք
՚ի
տեղւոջն
Վարշակի
կոչեցեալ,
եհաս
առ
նոսա
դեսպան
՚ի
թագաւորէն
վրաց
Վախթանկայ
հանդերձ
թղթով.
եւ
գոյժ
ետ
նոցա,
թէ
գունդ
սաստիկ
եհաս
՚ի
պարսից
յերկիրս
Վրաց,
որոց
զօրագլուխ
է
Միհրան .
քանզի
լուեալ
էր
հաստատութեամբ,
թէ
գան
նոքա.
եւ
իմ
ասէ
տեսեալ,
թէ
ոչ
եմ
կարօղ
կալ
առաջի
նոցա,
խոյս
ետու
՚ի
լերինս
հայոց
մօտ
՚ի
սահմանս
վրաց.
եւ
մնամ
ձեզ:
Գրեալ
էր
դարձեալ
՚ի
նամակին,
թէ
ես
հրաման
ետու
հոնաց`
գունդ
առաքել.
այլ
նոքա
չեւ
եւս
հասին.
բայց
մինչ
դուք
գայք,
հասանեն
եւ
նոքա.
եւ
այնպէս
դուք
եւ
մեք
եւ
հոնք
հարկանեմք
եւ
կորուսանեմք
զպարսիկս:
Եւ
կարծեմ
թէ
ասէ
՚ի
գալ
հոնաց`
մեզ
այնուհետեւ
բնաւ
աշխատ
ութիւն
ինչ
ոչ
հասանէ.
նոքա
իսկ
վճարեն
զգործն.
զի
մեծի
բազմ
ութեան
հրաման
տուեալ
է
իմ
գալ:
Զայս
իբրեւ
լուաւ
Վահան`
եւ
այլ
նախարարք
միաբանեալք
ընդ
նմա,
ոչ
կարացին
անտես
առնել
զբանս
Վախթանկայ,
զի
երդումն
տուեալ
էր
նոցա
նմա
աւետարանաւ
եւ
խաչիւ
նիզակակից
լինել
իրերաց.
վասնորոյ
վաղվաղակի
յարուցեալ
եդին
յամուր
տեղիս
զկարասի
իւրեանց.
եւ
յուղի
անկեալ
անյապաղ
ամենայն
զօրօք
իւրեանց`
փութային
հասանել
առ
Վախթանկ.
եւ
եկեալ
դադարէին
առ
վայր
մի
՚ի
գաւառն
Կանգարաց
՚ի
վերայ
լերանց`
յամսեանն
հրոտից,
այն
է
յուլիս:
Եւ
անդ
ընդ
առաջ
ելեալ
նոցա
արքայն
վրաց`
պարտողական
բանիւք
թարթափեցուցանէր
զմիտս
նոցա.
երբեմն
ասեր,
թէ
Միհրան
լուեալ
զգալուստ
ձեր`
խոյս
ետ
՚ի
սահմանացն
Վրաց,
եւ
առ
երկիւղի
գնաց
յԱղուանս:
Եւ
երբեմն
ասէր,
թէ
յետ
երկուց
աւուրց
հասանեն
առ
մեզ
գունդք
հոնաց.
իսկ
՚ի
յանցանել
երկուց
աւուրց`
՚ի
չորրորդ
օր
ձգէր.
եւ
ապա
՚ի
վեց
եւ
յեօթն
օր:
Եւ
հուսկ
յետոյ
առ
պատրուակելոյ
զխաբէ
ութիւն
իւր`
առաքեաց
արս
՚ի
ծածուկ
՚ի
մօտաւոր
դաշտավայրս
Վրաց`
հուր
լուցանել
՚ի
տեղիս
տեղիս,
կամելով
այնու
կարծեցուցանել`
թէ
ահա
հասեալ
իցէ
գունդ
հոնաց.
եւ
զկոճեղս
ծառոց
երեւեցուցանէր
նոցա
իբր
արս
զինեալս:
Եւ
առեալ
բանս
՚ի
սուտ
լրտեսաց`
ասէր,
թէ
անդ
՚ի
դաշտի
սպասեն
մեզ
հոնք,
եւ
ոչ
գան
աստ
առ
մեզ
՚ի
լերինս.
զի
ոչ
հաւատան,
թէ
դուք
աստ
էք.
այլ`
ասեն,
եթէ
ճշմարտիւ
միաբան
իցեն
հայք
ընդ
քեզ,
իջցեն
քեւ
հանդերձ
՚ի
դաշտ
այսր.
եւ
մեք
այնուհետեւ
զոր
ինչ
եւ
հրամայես
առնել`
զամենայն
կատարեմք.
ապա
թէ
ոչ`
չհաւատամք
քեզ:
Եւ
ապա
աղաչէր
զնոսա
Վախթանկ,
եւ
ասէր.
եթէ
դուք
ոչ
իջանէք
՚ի
դաշտդ,
հոնք
ոչ
պատերազմին
ընդ
թշնամիս.
եւ
Միհրան
եկեալ
աւերէ
զաշխարհս.
եւ
զի՞նչ
օգուտ
իցէ
ինձ
այնուհեեւ
եկդ
ձեր:
բ.
Իսկ
հայք
ոչ
գիտելով
զխաբէ
ութիւն
նորա,
եւ
միամիտ
կալով
յերդման
իւրեանց,
հաւատացին
նմա.
այլ
ոմանք
՚ի
նոցանէ
միտ
եդեալ
պատ
՚ի
պատ
բանից
նորին`
ոչ
հաւանէին
նմա.
եւ
հայեցեալ
՚ի
տօթ
ժամանակին`
ոչ
բարւոք
համարէին
իջանել
՚ի
լերանց
անտի:
Բայց
յետոյ
միաբանել
ամենեցուն
՚ի
մի
խորհուրդ`
իջին
՚ի
դաշտ
անդր.
եւ
ոչ
գտեալ
զոք
անդ`
տարակուսեալ
եղեն
՚ի
միտս
իւրեանց.
եւ
Վախթանկ
պէսպէս
բանս
յօդէր
՚ի
լսելիս
նոցա.
եւ
բերեալ
բանակեցոյց
զնոսա
մերձ
՚ի
Կուր
գետ:
՚Ի
մնալ
նոցա
անդ
աւուրս
երիս`
եկն
եհաս
անդր
Միհրան
անհամար
բազմութեամբ
զօրաց
եւ
փղաց,
եւ
սպառազէն
հեծելոց
այլեւայլ
ազգաց.
եւ
եհար
զբանակ
իւր
յանդիման
բանակին
հայոց:
Զայն
իբրեւ
տեսին
հայք,
շուարեցան.
եւ
չուեալ
անտի`
իջին
յայլ
տեղի
հեռի
՚ի
բանակէն
պարսից:
Եւ
՚ի
նմին
գիշերի
բազումք
՚ի
գնդէն
հայոց`
որք
յողդյողդն
էին,
պաշարեալ
յերկիւղէ`
վտանգեցան
եւ
խաւարեցան
՚ի
խորհուրդս
իւրեանց.
առաքեցին
բանս
՚ի
բանակն
պարսից,
եւ
ասեն.
մեք
ո'չ
եմք
եկեալ
աստ
կամաւ,
այլ`
՚ի
բռնութենէ
զօրավարիս
մերոյ
Վահանայ.
իսկ
միտք
եւ
խորհուրդք
մեր
ընդ
ձեզ
մի
են.
եւ
եթէ
չհամարիցիք
ձեզ
՚ի
յանցանս
զգալուստ
մեր
այսր,
լիցուք
մեք
՚ի
կողմն
ձեր.
եւ
՚ի
վաղիւ
՚ի
գող
մեր
՚ի
տեղի
կռուոյն
մեկնեսցուք
մեք
՚ի
հայոց.
եւ
այլոց
եւս
լիցուք
յորդոր
փախչելոյ
՚ի
գնդէ
նոցա:
Եւ
առեալ
՚ի
պարսից
պատասխանի
խաղաղ
ութեան
երդմամբ
հանդերձ,
հաստատեցին
զբանսն`
զոր
խորհեցանն :
գ.
՚Ի
վաղիւ
անդր
՚ի
հասանել
հայոց
՚ի
տեղի
պատերազմին,
սկսաւ
Վախթանկ
խօսիլ
ընդ
Վահանայ
եւ
ընդ
այլս,
եւ
ասէ.
լաւ
եղեւ
մեզ
գալ
արար
աստ
՚ի
մարտնչիլ
ընդ
զօրս
պարսից.
քանզի
մեք
իսկ
միայն
բաւական
եմք
վանել
զսոսա
պարսից.
քանզի
մեք
իսկ
միայն
բաւական
եմք
վանել
զսոսա,
իսկ
թէ
հեզգացեալ
էր
մեր
աճապարել,
գալոյ
էին
հոնք,
եւ
զանուն
յաղթութեանն
եւ
զաւար
նոքա
առնուին:
Ծանեաւ
Վահան
զխաբեբայութիւն
Վախթանկայ,
բայց
անագան
գիտաց`
թէ
նա
ոչ
միայն
պատիրս
խօսի,
այլեւ
դեռ
զմարդկայինս
խորհի,
եւ
զմարդկային
փառօք
բերի.
զի
ո'չ
վասն
պաշտպան
ութեան
հաւատոյ
էին
բանք
նորա,
եւ
ոչ
սակս
փառացն
աստուծոյ,
այլ`
՚ի
վերայ
սնոտեաց.
վասնորոյ
եթող
ամենեւին
զխորհուրդս
նորա,
եւ
ապաւինեցաւ
յաստուած :
Այլ
տեսեալ
զբազումս
՚ի
գնդէ
իւրմէ
լքեալս
եւ
մեղկեալս
յառաջին
զուարթ
ութեան
անտի ,
խռովեցաւ
յանձն
իւր,
եւ
այլագունեցան
երեսք
նորա:
Բայց
քանզի
չէր
ժամանակ
ընդ
եղեալսն
զայրանալոյ,
այլ
ընդ
թշնամիսն
հաւատոյ
պատերազմելոյ,
անդէն
վաղվաղակի
սկսաւ
կարգել
եւ
կազմել
զգունդ
զօրաց
իւրոց,
որչափ
եւ
մարթ
էր.
զկողմն
աջոյ
ետ
՚ի
ձեռս
Բարշղի
Վահեւունւոյ,
եւ
Սատոնի
Գաբեղեան.
զահեակ
կողմն`
յորում
էին
Վիրք,
ետ
Վախթանկայ.
թէպէտ
եւ
չէր
վստահ
յայրն
խաբեբայ.
եւ
ինքն
եկաց
՚ի
միջի,
առեալ
ընդ
իւր
զեղբայր
իւր
զՎասակ ,
եւ
զերեսին
եղբարս
Կամսարականս`
զՆերսէհ,
զՀրահատ
եւ
զՎահան,
իսկ
զմարզպանն
Սահակ,
եւ
զԲաբկէն
Սիւնի
կացոյց
ընդ
մէջ
իւր
եւ
Բարշղի
Վահեւունւոյ :
Մինչեւ
չէ
էր
սկիզբն
արարեալ
նոցա
մարտի,
հայեցեալ
Վահանայ
եղբօր
իւրոյ
Վասակայ
`
ետես
զնա
այլակերպս
եղեալ,
եւ
բոլորովին
լուսափայլեալ
եւ
փառաւորեալ:
Զայս
տեսին
եւ
այլ
նիզակակիցք
նորա.
եւ
զահի
հարեալ`
ոչ
հանդարտէին
հայիլ
՚ի
նա,
որով
եւ
գիտացին,
եւ
իբր
յայտնի
տեսին,
թէ
նա
՚ի
նմին
աւուր
առնլոյ
էր
զյաղթանակն
մարտիրոս
ութեան
՚ի
մարտի
անդ :
դ.
Եւ
իբրեւ
եհաս
ժամ
մարտի,
յարձակեցան
երկոքին
ճակատքն
՚ի
վերայ
միմեանց`
հայք
եւ
պարսիկք.
եւ
անդ
խրախուսեալ
Վահանայ
՚ի
տէր
հանդերձ
Կամսարականօքն`
զամենայն
յանդիմանակացս
իւր
միանգամայն
տապաստ
յերկիր
կործանէր.
եւ
զայլսն
ցիրեւցան
կացուցանէր.
եւ
զբովանդակ
բանակն
պարսից
դողացուցեալ
յապշ
ութիւն
յիմ
արութեան
կրթէր,
եւ
զբազումս
յերեւելի
արանց
առաթուր
տապալէր.
եւ
տագնապ
մեծ
հատուցանէր
՚ի
վերայ
Միհրանայ:
Եւ
՚ի
խառնիլ
անդ
պատերազմի
երանելին
Սահակ
մարզպան
բոլովին
յափշտակեալ
՚ի
սէրն
Քրիստոսի,
եւ
յանհնարինս
մղեալ
՚ի
գործ
քաջութեան`
անդէն
նահատակեցաւ:
Իսկ
Վասակ
եղբայր
Վահանայ
հարեալ
նիզակաւ
զայր
ոմն
հզօր
՚ի
գնդէն
պարսից
երկաթապատ
զինեալ,
՚ի
կործանիլ
նոցա`
բեկաւ
նիզակն.
եւ
անցեալ
Վասակայ
զնովաւ
՚ի
խնդիր
այլում
նիզակի,
իբրեւ
եգիտ
եւ
դարձաւ,
պատահեցաւ
Ներսէհի
Կամսարականի.
որոյ
եւս
նիզակն
բեկեալ`
եւ
նա
էր
՚ի
խնդիր
այլում
նիզակի:
Աղաղակեաց
առ
նա
Վասակ,
եւ
ասէ.
փութա
'
Ներսէհ
գտանել
նիզակ,
եւ
դարձի'ր
ե'կ
արագ.
քանզի
երբէք
կարեմք
գտանել
ժամ
սքանչելի
այսպիսի
վաճառու.
ուր
մահ
զանմահ
ութիւն
փոխանակէ
վաղվաղեա,
քանզի
չեմք
կալոց
անմահ,
գուցէ
վրիպեալ
յանուանի
եւ
՚ի
փառաւորել
կատարմանէս`
անանուն
եւ
անպիտան
մահուամբ
ելանիցեմք
՚ի
կենցաղոյս:
Եւ
ինքն
գրեթէ
հոգիացեալ`
՚ի
մէջ
թանձր
ութեան
սուսերաւորաց
բազում
նախճիրս
գործէր,
եւ
անդէն
նահատակութեամբ
կատարէր:
Եւ
զայս
լուր
(ասէ
Փարպեցին
)
բարբառեալ
՚ի
սրբոյ
առնէն
Վասակայ
Մամիկոնէէ
հաւաստի
երդմամբ
պատմէր
մեզ
բազում
անգամ
ինքն
տէրն
Շիրակայ
Ներսէհ
Կամսարական :
ե.
Մինչդեռ
սոքա
յայսպիսի
ահեղ
քաջութիւնս
՚ի
սկզբան
անդ
պատերազմեալ
լինէին,
ուխտանենգ
հայք`
որք
յերեկոյէ
դաշնագիր
եղեն
ընդ
պարսիկս,
փախուստ
առել
՚ի
գնդէ
Վահանայ`
աղաղակէին,
ապրեցուցէք
զանձինս:
Յայն
բարբառ
զահի
հարեալ
եւ
այլոց
բազմաց`
առ
հասարակ
եւ
նոքա
՚ի
փախուստ
դարձան.
ընդ
որս
եւ
նենգաւորն
Վախթանկ
զօրօք
վրաց:
Զայն
տեսեալ
Վահանայ
եւ
Կամսարականացն
ոչ
եւս
պատշաճ
վարկան
մնալ
՚ի
մարտի,
այլ`
դարձուցեալ
զերասանակս
երիվարացն`
չոքան
զհետ
փախստէից:
Եւ
յելանել
անդ
նոցա
՚ի
մարտէ`
ետես
Վահան
զԲաբկէն
Սիւնի
կարեվէր
խոցեալ
՚ի
պարսից,
եւ
անկեալ
յերկիր
՚ի
մէջ
դիականց.
փութացաւ
էջ
եւ
էառ
զնա,
եւ
հեծոյց
՚ի
վերայ
իւրոյ
նժուգի
եւ
հանեալ
՚ի
պատերազմէ`
ապրեցոյց
զնա:
Իսկ
զօրքն
պարսից
իբրեւ
տեսին
զփախուստ
հայոց`
պնդեցան
զհետ
նոցա,
եւ
հարին
զոմանս :
Յայն
փախուստ
հայոց`
երիվար
Հրահատայ
Կամսարականի
սաստկապէս
վաղս
առեալ`
ընկէց
զնա
՚ի
վայր.
եւ
յընթանալ
հետիոտս`
հասեալ
՚ի
վերայ
նորա
պարսից,
մինչդեռ
վաստակեալն
էր,
ձերբակալ
արարին
զնա,
եւ
ածին
առ
Միհրան:
Զայն
իբրեւ
ետես
Միհրան,
զուարթացաւ
յանձն
իւր,
եւ
կապեալ
զնա
՚ի
շղթայս
ուր
եւ
երթայր
ընդ
իւր
շրջեցուցանէր:
Կալեալ
եղեւ
յայնմ
աւուր
եւ
սեպուհ
ոմն
Սիւնի`
յազգդ
անուն,
եւ
այլք
ոմանք
՚ի
վրաց.
զորս
եւ
կապեցին
եւ
պահէին
զգուշութեամբ :
Իսկ
Վահան
սպարապետ
հանդերձ
երկու
եղբարբք
Կամսարականօք,
այն
է
Ներսէհ
եւ
Վահան,
գնաց
՚ի
կողմանս
Տայոց
յամուր
տեղիս.
եւ
նստաւ
՚ի
գեօղն`
որ
կոչիւր
Մկնառինջ,
եւ
ժողովեցան
առ
նա
եւ
այլ
փախստեայք`
արք
իբր
հարիւր:
