ա.
Գիտացեալ
Վահանայ
սպարապետին
հայոց,
որ
իբր
հարիւր
արամբք
նստեալ
էր
՚ի
գիւղն
Մկնառինջ,
թէ
Միհրան
մեկնեցաւ
՚ի
սահմանաց
անտի,
ել
եւ
եկն
յԱյրարատ
՚ի
Վաղարշապատ
քաղաք
հանդերձ
փոքրիկ
գնդաւն.
եւ
մտեալ
յեկեղեցի
Էջմիածնայ`
մատոյց
գոհ
ութիւն
առ
աստուած,
եւ
յանձն
արար
նմա
զինքն
եւ
զիւրսն,
եւ
ապա
այց
արարեալ
վկայարանաց
սրբոց
Հռիփսիմեանց`
խնդրեաց
յաստուծոյ
բարեխօսութեամբ
նոցա
այցելու
լինել
ազգին,
եւ
ցուցանել
ինքեան
ճանապարհ
ուղիղ,
եւ
առաջնորդել
՚ի
բարին :
Եւ
անդ`
զոր
ինչ
եւ
ունէր
առ
իւր
յաւարէ
թշնամեաց,
զպատուականսն
մատոյց
նուէր
աստուծոյ,
եւ
զմնացեալսն
բաշխեաց
յաղքատս:
Եւ
անտի
ելեալ
հանդերձ
իւրովքն`
եկն
՚ի
Դուին
քաղաք,
եւ
գտեալ
անդ
զՆերսեհ
եւ
զՀրահատ
`
ուրախ
եղեւ.
եւ
հանգիստ
էառ
անդէն
ինքն
եւ
ընկերք
իւր.
քանզի
ձմեռն
էր :
բ.
Յետ
աւուրց
ինչ
անցանելոյ`
հասին
ոմանք
անդր
յանկարծակի
՚ի
կողմանցն
վրաց`
սուտ
աւետաւորք.
կամ
ըստ
Ղազարու
Փարպեցւոյ`
արք
դիւազգեցիկք
եւ
խելաշուրջ.
եւ
հարին
հռչակ
՚ի
քաղաքի
առ
ամենեսին,
եւ
ասեն.
ողջ
եւ
կենդանի
են
Սահակ
ասպետ
մարզպան,
եւ
սեպուհն
Վասակ.
զի
գտեալ
նոցա
զմեզ`
փութացուցին
եւ
յղեցին
առ
ձեզ`
տալ
զաւետիս
կենդանութեան
իւրեանց:
Եւ
պատմէին
Վիրքն
իբր
՚ի
բերանոյ
Սահակայ
եւ
Վասակայ,
թէ
զիա'րդ
ապրեցան.
մեք
ասեն
՚ի
փախչիլ
ձեր
՚ի
կռուոյն`
մնացաք
՚ի
կռուատեղին
կարեվեր
խոցեալ.
եւ
ապա
՚ի
ցրուիլ
զօրացն
պարսից`
սողալով
՚ի
վերայ
երկրի
հասաք
երկոքին
առ
միմեանս.
եւ
ուժաթափեալ
անկաք
՚ի
մէջ
թաւուտ
դժնկաց,
եւ
կայաք
անդ
կիսամեռ:
Յայնժամ
՚ի
խնամոցն
Աստուծոյ
եկեալ
առ
մեզ
քահանայ
ոմն
՚ի
բնակչաց
անապատին,
եւ
տեսեալ
զմեզ
անբարբառ,
եբարձ
անտի ,
եւ
հանգոյց
փոքր
մի.
եւ
գնացեալ
՚ի
վանս
իւր`
եբեր
մեզ
կերակուր
եւ
ջուր:
Եւ
իբրեւ
կերաք
եւ
զօրացաք,
եհարց
ցմեզ`
թէ
ուստի՞
էք
դուք.
եւ
իբրեւ
պատմեցաք
նմա,
ծանուցեալ
նորա
զմեզ
յանուանէ`
փառս
ետ
աստուծոյ.
եւ
ապա
բերեալ
գրաստս`
տարաւ
զմեզ
՚ի
վանս
իւր,
եւ
պահեաց
զմեզ
անդ
զաւուրս
բազումս.
մինչեւ
առողջացաք
զօրութեամբն
աստուծոյ:
Այլ
սակայն
ոմանք
յարուցելոց
ծանուցեալ
զմէնջ`
զհետ
պնդեալ
են
գտանել
եւ
սպանանել
զմեզ.
վասնորոյ
եւ
մեք
յանապատս
եւ
յանծանօթ
վայրս
շրջիմք
հանդերձ
քահանայիւս,
եւ
երկնչիմ
գալ
այդր.
զի
գուցէ
գտեալ
զմեզ
՚ի
ճանապարհի`
ըմբռնեսցեն
եւ
կորուսցեն.
եւ
արդ`
փութացարուք
արձակել
այտի
առ
մեզ
գունդ
մի
սպառազինելոց,
եւ
զօրագլուխ
հաւատարիմ.
զի
զերծուսցէ
զմեզ
անվտանգ,
եւ
ողջամբ
հասուսցէ
առ
ձեզ:
գ.
Իբրեւ
հռչակեցաւ
այս
զրոյց
ստայօդ
աւետեաց
՚ի
քաղաքին,
շփոթ
ութիւն
մեծ
ծագեցաւ
՚ի
մէջ
բազմաց.
եւ
ամենեքին
խնդամտեալ
ասէին
փութասցո'ւք
հասանել
առ
նոսա,
եւ
բերցուք
աստ.
զի
եթէ
լուիցեն
պարսիկք`
թէ
նոքա
դեռեւս
ողջ
են,
լքանին
սիրտք
իւրեանց:
Սոյնպէս
եւ
սգազգեաց
տիկնայք
նոցին,
այսինքն
կանայք
Սահակայ
եւ
Վասակայ`
լուեալ
զայսպիսի
աւետիս,
ընդ
նոսին
եւ
այլ
եւս
կանայք,
զսուգ
իւրեանց
յուրախ
ութիւն
փոխելով`
բազում
աղաչանօք
եւ
թախանձանօք
աղաչէին
զՎահան
եւ
զայլս`
մի
'
յապաղել,
այլ`
ամենայն
ճեպով
գնալ
եւ
ածել
զնոսա
՚ի
քաղաք
անդր:
Իսկ
Վահանայ
յայտնի
գիտացեալ
զստ
ութիւն
բանից
խռովարար
աւետարւորացն,
սկսաւ
յորդորել
զամենին
խաղաղանալ
յընդունայն
շփոթութենէ
անտի.
այդ
բանք
՚ի
թշնամեաց
են
ասէ,
զի
հնարեսցի
ցրուել
զմեզ
աստ
եւ
անդ.
եւ
տացեն
պարսից
համարձակ
ութիւն
դիմելոյ
՚ի
վերայ
մեր,
եւ
կորուսանելոյ
զմեզ .
քանզի
յայտնի
գիտեմ
ես,
զի
սուտ
խօսին
դոքա.
եւ
թէ
չէր
իմ
ակն
ածեալ
ոմանց,
ոչ
տայի
աշխարհակորույս
արանցդ
ողջ
գնալ
յաշխարհէս
Հայոց:
Եւ
առ
հաւաստի
ցուցանելոյ
թէ
յիրաւի
սուտ
էին
այն
աւետիք,
պատմեաց
նոցա
զտեսիլ
պսակելոյ
եղբօր
իւրոյ
նահատակութեամբ,
վկայ
կոչելով
եւ
զայլս`
որք
տեսին
զայն,
ընդ
գրելոյ
մեր
՚ի
վերոյ
՚ի
գլ.
իե.
վասնորոյ
մի
եւս
ասէ
՚ի
զուր
խռովիք
խնդրել
զնա.
զի
նա
այժմ
փառաւորեալ
է
յարքայ
ութեան
երկնից :
Իսկ
վասն
ասպետին
թէպէտ
յայտ
նութիւն
ինչ
չունիմ
յայ,
բայց
գիտեմ
ասէ,
զի
նա
եւս
ընկալեալ
է
զպսակն
մարտիրոսութեան.
մի
աշխատիք
ապա
գնալ
վասն
նոցա.
ապա
թէ
ոչ`
ամօթով
ունիք
դառնալ,
որպէս
որք
ոչ
լուանն
Եղիսէի`
եւ
ելին
՚ի
խնդիր
Եղիայի:
Այլ
զի
մի
երեւեցայց
ես
ումեք
՚ի
ձէնջ
իբր
ոչ
հաճեալ
ընդ
գիւտ
անձանց
նոցա,
զայս
ասեմ.
ահա
առաջի
ձեր
են
արք
զօրուդ
հայոց
սակաւ.
որ
ոք
կամի
երթալ`
չարգելում.
բայց
յիշեսջիք
եւ
գիտասջիք,
թէ
ոչ
փոքր
կորստեան
իրք
վասն
այդր
հասանեն
աշխարհիս :
Ոչինչ
անսացեալ
այսմ
անխորհուրդ
արանց,
եւ
թեթեւամիտ
կանանց,
հաւանեցուցին
զսեպուհն
Մամիկոնէից
զՄուշեղ,
եւ
զոմանս
՚ի
զօրացն
հայոց.
եւ
արձակեցին
զնոսա
՚ի
խնդիր
Սահակայ
եւ
Վասակայ:
Առեալ
զնոսա
խաբեբայ
արանցն,
եւ
տարեալ
՚ի
սահմանս
Վրաց`
շրջեցուցանէին
աստ
եւ
անդ.
եւ
բազմադիմի
պատրողական
բանիւք
պատճառսկարկատելով,
երբեմն
ասէին`
թէ
գուցէ
յայլ
տեղիս
գնացեալ
իցեն
նոքա.
եւ
երբեմն,
թէ
փախուցեալ
՚ի
թշնամեաց`
՚ի
թագստի
են.
եւ
վասն
այսր
տեղւոջէ
՚ի
տեղի
փոխելով
տարուբերէին
զնոսա
՚ի
խորաձորս
քարանձաւաց,
եւ
՚ի
ծառախիտ
կատարս
բարձր
լերանց.
եւ
այսպէս
՚ի
բազում
աւուրս
(ասէ
Փարպեցին)
խելացնորեցուցեալ
յածեցուցանէին
զնոսա
մինչեւ
՚ի
գարուն:
դ.
Եւ
իբրեւ
բացաւ
դուռն
գարնան,
յանկարծակի
եկեալ
հասանէր
ստիպաւ
յաշխարհն
Հայոց
Զարմիհր
Հազարաւուխտ
մեծ
սպարապետ
պարսից
սաստիկ
եւ
անթիւ
բազմութեամբ
հանդերձ
ուրացեալ
նախարարօք
եւ
արամբք
նոցին:
Զոր
լուեալ
ոմանց
յուխտանենգ
հայոց`
դեսպանս
արձակեցին
ընդ
առաջ
նորա,
եւ
ասեն.
աւասիկ
Վահան
՚ի
Դուին
է.
եւ
կէսք
զօրաց
նորա.
գնացեալ
են
՚ի
վիրս.
եւ
ինքն
յանհոգս
է.
փութա
'
արդ
անաշխատ
ըմբռնել
զդա,
եւ
՚ի
գլուխ
տանիլ
զգործսդ.
եւ
մեք
հանգիցուք
՚ի
ցասմանէ
դորա:
Զայս
իմացեալ
Հազարաւուխտայ`
շտապեցաւ
էանց
ընդ
Երասխ
գետ.
եւ
եկեալ
բնակեցաւ
յԱրտաշատ
քաղաք.
եւ
՚ի
վաղիւ
անդր
հապճեպ
տուեալ
զօրացն`
եհաս
մօտ
՚ի
Դուին.
եւ
կարգեաց
վաղվաղակի
ճակատ
պատերազմի`
՚ի
միջոցէ
անտի
անտառաց,
որ
ասիւր
Խոսրովակերտ,
մինչեւ
՚ի
լեռնակողման
Ջրվէժ
կոչեցեալ:
Տեսեալ
Վահանայ,
եւ
այլոց
նախարարաց`
որք
ընդ
նմա,
զայն
չափ
բազմութիւն
թշնամեաց
ծովացեալ
ընդ
բովանդակ
ընդարձակ
ութիւն
դաշտին,
եւ
հայեցեալ
յիւրեանց
այնչափ
սակաւութիւն,
ոչ
համարձակեցան
ճակատ
առ
ճակատ
պատերազմիլ
ընդ
նոսա:
Խորհուրդ
ետ
Վահան
իւրոցն,
եւ
ասէ.
սոքա
չունին
ինչ
ընդ
քաղաքիս,
այլ`
զմեզ
եւեթ
խնդրեն.
եւ
եթէ
լիցի
մեզ
զերծուցանել
զանձինս,
նոքա
թողեալ
զքաղաքն`
պնդին
զհետ
մեր.
եւ
մեզ
դիւրին
է
անկանիլ
յամուր
տեղիս
եւ
զերծանիլ:
Ընդ
այս
խորհուրդ
հաւանեալ
ամենեցուն`
կարգ
եդին
՚ի
մէջ
իւրեանց.
եւ
ամրացուցեալ
նախ
զքաղաքն,
ապա
մի
մի
եւ
երկու
երկու
հետզհետէ
ելեալ
՚ի
քաղաքէ
քաջասրտաբար`
յարձակեցան
՚ի
մի
կողմն
ստու
արութեան
գնդին
պարսից,
եւ
ըզբազմութիւն
ընտիր
վառելոյ
դիաթաւալ
յերկիր
կործանեալ,
եւ
զթանձր
ութիւն
հետեւակաց
նոցա
պատառեալ`
գնացին
անտի
՚ի
բաց.
ընդ
որ
զահի
հարեալ
պարսից`
սասանեցան
ապշեցան
եւ
յիմարեցան :
ե.
Այլ
երկու
հզօր
նախարարք
հայոց,
որոց
միոյն
անուն
էր
Որդի`
՚ի
տոհմէն
Դիմաքսենից,
եւ
երկրորդին
Քաջաջ
՚ի
տոհմէն
Յովհան ,
զոր
ընդ
իւրեանս
ունէին,
զի
զնա
եւս
խնդրէին
թշնամիք,
եդին
՚ի
մտի
մինչեւ
՚ի
մահ
պատերազմիլ.
որոյ
վասն
ճանապարհ
հատեալ
առաջի
նորա`
ինքեանք
խառնեցան
՚ի
մէջ
բանակի
թշնամեացն.
եւ
շփոթեալ
դղրդեցին
զամենեսին.
եւ
կոտորեցին
՚ի
նոցանէ
զբազումս.
ուր
եւ
խրախուսեալ
առ
միմեանս`
գոչէին
հարցուք
զթշնամիսն
հաւատոյ,
եւ
մեռցուք
աստ
՚ի
պարծանս
եկեղեցւոյ.
եւ
անդէն
տապաստ
արկեալ
զբազումս`
երկոքին
եւս
անկան
նահատակութեամբ:
Իսկ
հայրապետին
Յովհաննու
չկարացեալ
ճողոպրիլ
ընդ
երկայն
ութիւն
բանակին`
խոցեցաւ
՚ի
պարսից.
եւ
անկաւ
յերիվարէն
՚ի
մէջ
դիականց
իբրեւ
զմեռեալ.
եւ
մնաց
անդ:
Այլ
յետոյ
՚ի
ցրուիլ
զօրաց
այցելութեամբ
տեառն
ելեալ
անտի`
դարձաւ
՚ի
քաղաքն
ողջութեամբ.
ընդ
որ
զարմացան
յոյժ
ամենեքին :
Զայսպիսի
անակնունելի
հարուած
ընկալել
Հազարաւուխտայ
յանհնարինս
դառնացաւ.
եւ
ապա
հորդան
տուեալ
իւրում
բանակի
առաջնորդութեամբ
ուրացելոյն
Գդիհոնայ
Սիւնւոյ
եւ
այլոց`
պնդեցաւ
զհետ
Վահանայ
եւ
ընկերաց
նորա
եւ
ջանայր
՚ի
նեղ
արկանել
զնոսա,
եւ
ըմբռնել
զամենեսին
եւ
դառն
մահուամբ
կորուսանել:
Իսկ
Վահան
եւ
ընկերք
իւր
դէմ
եդեալ
դէպուղիղ
գնացին
՚ի
սահմանս
Խաղտեաց
եւ
նստան
յամուր
վայրս.
եւ
ոմանք
ցրուեալ
գնացին
յայլեւայլ
տեղիս:
՚Ի
վճարիլ
այսր
գործոյ
պատերազմի
՚ի
նմին
աւուր
եկն
եհաս
եւ
սեպուհն
Մամիկոնէից
Մուշեղ
եւ
ընկերք
նորա
՚ի
կողմանցն
Վրաց.
զրաջան
եւ
ընդունայնավաստակ
գտել
՚ի
ստապատիր
յուսոյ.
որոց
եւ
տեսեալ
զեղեալսն`
ինքեանք
եւս
հեռացեալ
մեկնեցան
անտի,
եւ
գնացին
այլուր:
