Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Լուեալ էին հագարացիք, թէ հայք մտեալ են միւսանգամ ընդ իշխանութեամբ յունաց. վասնորոյ եւ կամէին դիմել ՚ի Հայաստան եւ տիրել երկրին. բայց պարապոյ սպասէին. եւ այն յաջողեցաւ նոցա, որպէս տեսցի արդ: Եւ եղեւ ընդ այն աւուրս կոչել Կոստանդեայ կայսեր զՄժէժ Գնունի զիշխանն Փոքուն Հայոց զայրն քաջ, եւ առաքել զնա ընդ զօրավարս յունաց ՚ի պատերազմ ընդդէմ թշնամեաց` տալով նմա զառաւել ճոխ ութիւն եւ զփառս. եւ կարգեաց ՚ի տեղի նորա զՎասակ պատրիկ . զոր Թէոփանէս եւ Անաստաս` Վասակնադէս կոչեն: Այլ սա ինքն Վասակ զկնի սակաւուց ՚ի մետասաներորդ ամի Կոստանդեայ վտարանջեալ ՚ի նմանէ անձնատուր եղեւ հագարացւոց. եւ զորդի իւր պատանդ տուեալ Մաւեայ սպարապետի նոցա` նիզակակից եղեւ նմա ՚ի մրցմունս մարտի: Լուր առեալ կայսեր վասն այսր ապստամբութեան` դիմեաց զօրօք ՚ի Կեսարիա կապադովկացւոց. որոյ ընդդէմ ելեալ Վասակ պատրիկ` վանեաց զնա յետս. եւ կայսրն յուսահատ եղեալ ՚ի նուաճելոյ զՀայս` դարձաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, ըստ գրելոյ Թէոփանեայ:
       Իբրեւ ազդ եղեւ հագարացւոց, թէ վանեաց կայսրն ՚ի հայոց բնակելոց ՚ի բաժնին յունաց, դիմեցին եւ ինքեանք բազմութեամբ ՚ի Մեծն Հայաստան` յաւարի առնուլ զաշխարհն. այլ ՚ի միջնորդել Վասակայ` առանց հեղման արեան տիրեցին աշխարհին իսպառ, եւ անհետ արարին ՚ի կողմանց անտի զյունական զօրս, յետ կալոյ հայոց ՚ի ծառայ ութեան յունաց ամս վեց: Եւ զի մի ' վերստին վտարանջեսցեն նոքա յամիրապետէն, առին պատանդս ՚ի նոցանէ յամենայն գլխաւորաց աշխարհին, զկանայս, զուստերս եւ զդստերս նոցա, ոգիս հազար եօթն հարիւր եօթանասուն եւ հինգ. որպէս աւանդէն Յովհաննէս կաթողիկոս եւ Ստեփաննոս Ասողիկն. ընդ որս առին ՚ի պատանդի եւ զԳրիգոր Մամիկոնեան. եւ եդին ՚ի միջի դաշն հաստատութեան, զի հայք յետս կացցեն ամիւ ՚ի հնազանդութենէ կայսերն: Իբրեւ մեկնեցան նոքա անտի, գնաց ընդ նոսա եւ Թէոդորոս Ռշտունի հանդերձ իւրայովքն ՚ի Դամասկոս. եւ կացեալ անդ ամենայն մի` մեռաւ յամի տեառն. 654: Եւ բերեալ զմարմին նորա` եդին ՚ի գերեզման հարց իւրոց: Սա ըստ գրելոյ Ասողկայ եւ Վարդանայ` կանգնեաց զամրոց ՚ի կղզին Աղթամարայ, եւ շինեաց վանս ՚ի նմա:
       բ. ՚Ի նմին ժամանակի այսինքն յամի տեառն. 653. եւ ՚ի թուականութեանս հայոց. ճբ. եղեւ գիւտ խաչին Վարագայ. զորմէ այսպէս պատմի ՚ի ճառընտիրս եւ յայսմաւուրս: Էր ճգնաւոր ոմն Թոդիկ անուն` կրօնաւորեալ ընդ աշակերտին իւրում` որ կոչիւր Յովէլ, ՚ի Տոսպ գաւառի ՚ի լերինն Վարագայ ՚ի վանս միանձանց` ՚ի տեղւոջ սրբոց կուսանացն, որք էին յընկերութենէ Հռիփսիմեանց: Եւ զի կայր աւանդութիւն ՚ի Հայս, թէ խաչն` զոր բերեալ էր սուրբն Հռիփսիմէ, իցէ անդ. փափաքէր Թոդիկ գտանել զայն. որոյ վասն հանապազ աղօթէր առ աստուած, եւ խնդրէր ՚ի նմանէ յայտնել ինքեան զտեղի նորուն:
       Յաւուր միում յաղօթել նորա ՚ի գիշերի հանդերձ աշակերտաւն, եկն առ նոսա ձայն. եւ տեսին լոյս պայծառ ՚ի բարձր տեղւոջ ՚ի վերայ վիմի ՚ի լերին անդ Վարագայ, եւ երկոտասան լուսեղէն սիւնք զնովաւ. ուր եւ բուեաց հոտ անոյշ, եւ լսելի եղեն ձայնք հրեշտակաց քաղցր մինչեւ ՚ի վեց ժամ աւուրն: Եւ ապա վերացաւ ՚ի վիմէ անտի լուսեղէն նշանն. յորոյ միջի վերամբարձ երեւէր խաչն. որ եւ նովին լուսափայլութեամբ եկն եւ եմուտ յեկեղեցին. եւ եկաց ՚ի վերայ սուրբ սեղանոյն: Եւ նոցա ահիւ եւ ուրախութեամբ մտեալ ՚ի ներքո մատեան առ սուրբ սեղանն. եւ երկրպագեալ սրբոյ խաչին` համբուրեցին զայն ապտասուօք. եւ գոհացան զաստուծոյ :
       Իսկ տեսիլ լուսեղէն սեանց կացին անդ աւուրս երկոտասան . յորս ՚ի հեռուստ հայեցեալ ժողովրդոց տեղւոյն եկին անդր եպիսկոպոսօք եւ քահանայիւք. եւ հարցանէին` թէ զի՞նչ իցէ: Եկն անդ եւ նախարարն Ռշտունեաց Վարդ որդի Թէոդորոսի, եւ այլ բազմութիւնք հայոց յոյժ: Եւ նոքա պատմեցին զամենայն, եւ զվերագայիլ խաչին ՚ի խորանն: Զայն լուեալ ամցն` եւ տեսեալ եւս զլուսեղէն սիւնին, գոհանային զաստուծոյ. եւ երկիրպագեալ առաջի սրբոյ խաչին` դարձան եւ գնացին ՚ի տեղիս իւրեանց: Եւ ապա շինեցին զերկոտասան եկեղեցիս ՚ի տեղիս երկոտասան լուսեղէն սեանցն: Իսկ զայն եկեղեցի` ուր հանգեաւ սուրբ խաչն, մեծացուցին եւ նորոգեցին. եւ կանգնեցին առ նովաւ վանս միանձանց մեծ եւ հռչակաւոր ՚ի պաշտել զպատուական խաչն:
       Զայս լուեալ Ներսեսի կաթուղիկոսի, եւ առեալ զջուր մահուն Թէոդորոսի Ռշտունւոյ. դարձաւ ՚ի Տայոց եւ կարգեաց տօն յայտնութենէ Վարագայ խաչին ՚ի մեհեկի. 20. ամենայն յամէ կատարել սոյն հանդերձ առանձին շարականաւ: Եւ զի մեռաւ ՚ի նմին ամի Սմբատ կիւրապաղատ որդի Վարազտիրոցի, խորհուրդ արարեալ Ներսեսի հայրապետի եւ նախարարաց ` միաբան հաւանութեամբ կացուցին պատրիկ եւ իշխան ՚ի վերայ հայոց փոխանակ Սմբատայ զՀամազասպ Մամիկոնեան զորդի Դաւթի, որ էր այր ընթերցասէր եւ իմաստուն, եւ ՚ի գործս պատերազմի քաջ. իսկ փոխանակ Թէոդորոսի Ռշտունւոյ կարգեցին զօրավար հայոց զորդի նորին Թէոդորոսի զՎարդ, որ ՚ի գիրս հայոց հասարակօրէն Վարդ Պատրիկ կոչի:
       գ. Յայն աւուրս ՚ի վեր երեւեցան ՚ի տեղիս Հայաստանեայց ամպարիշտք ոմանք. որք առ արտաքս բարեպաշտ կերպարանեալ, եւ ՚ի ներքոյ ժանտիւք մոլո րութեան լցեալ, լարս ձգեցին յորոգայթ ոտից ախմարաց ոմանց: Սոքա ուրացեալ ՚ի ներքուսի զհաւատս պէսպէս կրօնս քարոզէին, եւ ըստ պիտելոյն զբանս իւրեանց փոփոխէին. արհամարհէին զամենայն խորհուրդս եկեղեցւով, եւ զկարգս բարեկրօն ութեան անարգէին զպատկերս սրբոց եւ զխաչն Քրիստոսի` իբրեւ զձեռագործս հեթանոսաց . եւ խառն էր մոլոր ութիւն սոցա, մինչեւ ՚ի կախարդութիւնս եւ ՚ի դիւապաշտութիւնս եւս բերիլ: Եւ էին սոքա աշակերտեալք պօղիկեանց աղանդաւորաց շառաւիղելոց յայնմ դարու ՚ի հին մոլոր ութեան մանիքեցւոց. ընդ որում յիշատակեցաք ՚ի ծանօթութիւնս ի. գրոց . ծզ. (1) երես. 766: Սոքա զանդամսն Քրիստոսի յիւրեանս հնարելով պատուաստել, ՚ի ձեռն իշխան ութեան այլազգեաց բռնացան ՚ի վերայ բազմաց. զորոց երկար գրէ Յովհաննէս Իմաստասէր, որ յետ իբր վաթսուն ամաց նստաւ կաթուղիկոս, ՚ի ճառն ընդդէմ պօղիկեանց. Սոքա ասէ գտան որոգայթ իբրեւ զվարմ հաւորսաց ձգեալ ՚ի յետին ժամանակս ՚ի մէջ ժողովրդեան ըմբռնել զախմարս եւ զպարզամիտս ՚ի մարդկանէ. որք չարեաց ՚ի չարիս վերացեալ ելին. ՚ի պատկերամարտութենէ ՚ի խաչամարտ ութիւն եւ ՚ի քրիստոսատեցութիւն, եւ անտուստ յանաստուած ութիւն եւ ՚ի դիւրապաշտութիւն: Այլեւ խորամանկեալ գտին չարութեանն իւրեանց զէն խողխողիչ քրիստոսասիրաց անձանց` դաշնակից լինելով բռնակալաց կրճատելոցն, եւ ՚ի հմտ ութիւն ածեալ նոցուն ստուերագիր առասպելապատում մատենիցն զհամբակացն իւրեանց խմբաւորութիւն. զի որոց ՚ի կամակորութենէ ախորժելի եղեւ բանսարկուին գալ ՚ի բարեկամութիւն, ոչինչ են զարմանք, թէ` եւ արբանեկաց նորուն ընտանասցին համախոհութեամբ :
       Եւ յետ խօսելոյ բազում ինչ` թէ զիարդ կեղծաւորութեամբ որսան զանմեղս ՚ի ՚ի բազմապիսի մոլար աղանդս յարէ։ Այսպէս ազգի խաբկանաց բանիւք զանձինս ծածկէն եւ զանգէտս ՚ի Հայաստանելոց յինքեանս հնարին յանկուցանել: Եւ որպէս էին զորացդ առնեն ազդ, զանդամս մարմնոց ՚ի լիճսն սուղանելով զձայնն եւեթ բերանովքն ՚ի դուրս առաքեն, միանգամայն եւ գտանին եւ կորնչին, սոյնպէս եւ ասացեալ քո այսոքիկ` տղմասէրք այսոքիկ եւ ժանտագործք` առ միմեանս անպատկառացոյցք են պղծութեանն. իսկ ՚ի մէնջ` վրիպանուն պատրողաբանութեամբ զանխլանալ կարծեն, թէ որպէս հոտոցն անկարածածկելիք են` ինքեանք առ հոտոտելիսն բերեալ բուրմունքն սոյնպէս եւ վասն գործոցն հողմով համբաւուցն զյոլովից բաղխեալ զեկուցանէ զլսելիս . այլ սակայն եւ դժուարագիտելի է յօգնազան եւ բազմախուռն ՚ի նոսա անտառացեալ չարութիւնն, զորոց տես ՚ի գլ. ժթ:
       Բազում ինչ ՚ի սոցա մոլորութենէ էառ Սարգիս աշակերտ Յովհաննու Մայրագոմեցւոյ, որ տակաւին կենդանի էր. եւ խառնեալ ընդ մոլորութիւնս յուլիանիտաց, ապողինարեանց, մարկիոնեանց եւ սաբէլեանց` հնարեաց զայլ իմն մոլորակն աղանդս. եւ յաւել գրել զայլ եւս պէսպէս թիւնալից բանս ՚ի խորհուրդս հաւատոց եւ ՚ի անօրէնութիւնսն Քրիստոսի. զորոյ զգրուածսն ընթերցեալ եւ Յովհաննու կաթողիկոսի պատմաբանի` կոչէ չար եւ դառն հերձուածս, յոր ջանացաւ Սարգիս քարշել եւ զայլս ոմանս:
       Զայս ամենայն տեսեալ Ներսիսի հայրապետի` ընդ որում աւանդէ Յովհաննէս Իմաստասէր ՚ի վերոյիշեալ իւրում ճառի, գուն գործեաց ջնջել զաղանդ սոցա յաշխարհէն Հայոց. եւ յետ բազում խրատուց գտեալ զնոսա յամառ ՚ի կարծիս իւրեանց` հալածեաց զամենայն աղանդաւորսն ՚ի ձեռն իշխանաց. նաեւ զոմանս ՚ի նոցանէ շանթիւ դրոշմեալ ՚ի ճակատս` խայտառակութեամբ արտաքսեաց ՚ի վիճակէ իւրմէ:
       դ. Այսոցիկ այսպէս վճարելոյ` այն ինչ հանդարտէր Հայաստան աշխարհս եդաւ հարկ անհնարին ՚ի վերայ ազգին ՚ի հագարացւոց. յորմէ նեղեալ հայոց յոյժ. եւ չկարացեալ տանիլ այնմ դարձեալ ՚ի բաց կացին ՚ի ծառայութենէ նոցա. եւ քանզի սպառնային յոյնք` զի ինքեանց միայն ծառայեսցեն հայք, ակամայ կամօք մտին ընդ իշխանութեամբ կայսերն. եւ ընկալան ՚ի նմանէ զպատիւ կիւրապաղա տութեան վասն Համազասպայ: Նոյնպէս նուաճեաց ընդ ձեռամբ կայսեր եւ հայր բնակեալք ՚ի մասն յունաց, որոց կարգեցաւ իշխան Շապուհ նախարար :
       Իբրեւ եհաս լուր այսր ամի յականջս ամիրապետին , բարկացաւ. զորս յիշեցաք ՚ի վերայ. ոգիս հազար եօթն հարիւր եօթանասուն եւ հինգ, բաց ՚ի Գրիգորէ Մամիկոնեանց. եւ պատրաստեցաւ գալ ինքն ՚ի վերայ հայոց. եւ ՚ի սուր սուսերի մաշել զնոսա: Բայց ոչ յաջողեցաւ այս խորհուրդ նորա. քանզի անկաւ խռով ութիւն ՚ի բանակն այլազգեաց, եւ յարեան այր ՚ի վերայ ընկերի, եւ սկսան կոտորել զմիմեանս, յորում սպանաւ եւ ամիրապետն` ընդ ասելոյ Յովհաննու կաթողիկոսի. Յետ այսր շփոթ ութեան ՚ի յառնել այլոց ոմանց ՚ի վերայ միմեանց, յաղթող գտեալ Մաւիէ մեծ իշխանն եւ սպարապետ զօրաց ինքնին նստաւ ամիրապետ. եւ սա գոլով այր խաղաղասէր` ՚ի յանդորրու կալաւ զաշխարհն. թեթեւացոյց եւ զլուծ ազգաց հպատակելոց նմա. եւ առ ամենեսին վարեցաւ արդարութեամբ : Զայն տեսեալ հայոց` խորհեցան յետս կալ ՚ի հնազանդութենէ յունաց, եւ մտեալ ընդ իշխանութեամբ հագարացւոց. զի ՚ի կասկածի էին, թէ գուցէ Մաւիէ արձակեսցէ զօր բազում ՚ի վերայ իւրեանց` պահանջելով ՚ի նոցանէ զհպատակ ութիւն ըստ յառաջեդեալ պայմանին. եւ գիտէին` զի յոյնք ոչինչ օգնէին ինքեանց. որպէս եւ յայլ անգամսն. որոյ վասն իսկ մեծապէս թշնամացեալ էր ընդ նոսա Վարդ որդի Թէոդորոսի Ռշտունւոյ, եւ պարապոյ սպասէր առնուլ վրէժ ՚ի նոցանէ: Եւ դարձեալ` զի ընդ հպատակութեամբ նոցա գոլով` հանապազ ՚ի խռով ութեան էին վասն բանի ընդունել ութեան ժողովոյն Քաղկեդոնի: Ապա բանս եդեալ հաստատութեամբ ՚ի մէջ իւրեանց` արձակեցին հրեշտակս առ Մաւիէ ամիրապետ. եւ անձնատուր եղեն նմա: Զնոյն արար եւ Շապուհ իշխան Փոքուն Հայոց. որ եւ առաքեալ զզօրավար իւր զՍարգիս առ նա ինքն Մաւիէ ամիրապետ` գրգռեաց զնա ընդդէմ յունաց. որպէս գրէ Թէոփանէս:
       Եւ իբրեւ անցին ամիսք ութն, մեռաւ Համազասպ Մամիկոնեան, կացեալ յիշխանութեան ամս. ե. երկու ամենայն յառաջ քան զհաստատիլ իւր ՚ի կայսերէ. եւ երեք ամենայն եւս զկնի. եւ թաղեցաւ ընդ հարս իւր: Յայնժամ Ներսէս կաթուղիկոս եւ այլ նախարարք միաբանեալ խնդրեցին ՚ի Մաւեայ ամիրապետէն զԳրիգոր Մամիկոնեան զեղբայրն Համազասպայ: Եւ ամիրապետն յօժա րութեամբ կատարեաց զխնդիր նորա. եւ կացուցեալ զնա պատրիկ, այսինքն իշխան հրամանատար` առաքեաց ՚ի Հայս յերկրորդ ամի իւրոյ իշխանութեան: Գրէ վասն սորա` այսինքն վասն Գրիգորի Մամիկոնէի Յովհաննէս կաթուղիկոս, թէ էր այր բարեպաշտ եւ երկիւղած յաստուծոյ , եւ առաջնորդ յօգնապատիւ կարգաց եւ ուղղութեանց, շին ութեան եւ խաղաղութեան, ապահով ութեան եւ բարեմասն լրութեան. որ գրեթէ ասէ յաշխարհի իբրեւ յանապատի գոլով` հետեւիւր զկնի ամենայն արդար վաստակաց:
       ե. ՚Ի ժամանակս իշխան ութեան սորա սաստկացաւ խռով ութիւն պատերազմի յունաց ընդ հագարացիս: Եւ զի Վարդ պատրիկ որդի Թէոդորոսի` զօրավար հայոց` ունէր զթշնամութիւն ընդ յոյնս, որպէս ասացաք այժմ, միաբանեալ ընդ հագարացւոց` նենգ գործեաց ընդդէմ յունաց. քանզի ՚ի մերձիլ նոցա ՚ի Գայլ գետ` կերպարանեալ զինքն առ նոսա իբր բարեկամ յորդորեաց զնոսա կամուրջ կազմել ՚ի վերայ գետոյն. եւ յանցանել ընդ այն յունաց` եհատ զծայր կամրջոցն. եւ յոյնք մատնեցան ՚ի ձեռս հագարացւոց` որք կային ՚ի դարանի. եւ հարան չարաչար յոյժ: Զայս գործ գործեալ Վարդայ, եւ տրտմեալ ընդ այն` զոր արար, գնաց յաշխարհ իւր ՚ի Ռշտունիս եւ նստաւ յամրոցի իւրում ՚ի կղզւոջն Աղթամարայ, ուր ետես յաւուր միում ՚ի տեսեալն ընկղմեալ զանձն ՚ի ծով արեան . եւ զոտիւք իւրովք կապեալ կապար ծանր, որովք քարշէին զնա յանդունդս: Զարթուցեալ նորա զարհուրանօք` կոչեաց վաղվաղակի զեպիսկոպոս տեղւոյն, որում անուն էր Գրիգորիոս, եւ պատմեաց նմա զտեսիլն. եւ խոստովան եղեւ, եթէ վասն զի անիրաւութեամբ պատճառ եղէ այնչափ անպարտ արեանց քրիստոնէից. պատահեցաւ ինձ այս: Եւ զի յայնմ ժամանակի բնակէր ճգնաւոր ոմն Սիմոն անուն ՚ի լերինն արտաւոր` այր սուրբ, ասաց եպիսկոպոսն ցիշխանն Վարդ. կոչեա ' զնա, եւ նա օգնական լիցի քեզ աղօթիւք իւրովք, եւ մխիթարեսցէ զքեզ: Եւ իբրեւ կոչեաց զնա Վարդ, եկեալ նոցա` քաջալերեաց զնա, եւ սփոփեալ զսիրտ նորա` եդ նմա ապաշխարանս ծանունս. եւ հրամայեաց շինել զեկեղեցի յանուն Նախավկային. եւ գտեալ զմասն ինչ նշխարաց սրբոյն` եդ յեկեղեցւոջ անդ: Եւ ՚ի կատարիլ այսր` ետես Վարդ ՚ի տեսեալն դարձեալ զինքն ՚ի նոյն ծով արեան. եւ յաղաչել նորա զսուրբն Ստեփաննոս` եկին ՚ի տեսեալն քահանայք եկեղեցւոյ նորա եւ Գրիգոր եպիսկոպոս ընդ նոսա . եւ հանին զնա ՚ի ծովէ. եւ Սիմոն ճգնաւոր ելոյծ զշղթայսն: Յարուցեալ Վարդայ ՚ի տեսլենէ անտի` գոհացաւ զաստուծոյ. եւ այնուհետեւ եկաց խոնարհութեամբ եւ բազում ճգնութեամբ, զգեցեալ խարազն կոշտ ՚ի ներքոյ: