ա.
՚Ի
վախճանիլ
Յովբայ
կաթուղիկոսի`
նստաւ
յաթոռ
հայրապե
տութեան
ծերունին
Սողոմոն
՚ի
գաւառէ
Գեղարքունւոյ
՚ի
գիւղաքաղաքէն
Գառնւոյ:
Սա
՚ի
մանկութենէ
միայնացեալ
էր
կրօնաւորութեամբ
՚ի
վանս
Մաքենոցաց
կամ
Մաքենեաց,
որ
էր
մենաստան
մեծ
՚ի
Կոտայս
գաւառի
յաշխարհին
Արարատայ.
որոյ
միանձունք
զգենուին
զմաքենիս,
այսինքն
զաս
ութիւնս
մաքեաց.
յոյր
սակս
եւ
կոչիւր
վանքն
այն
Մաքենիք
կամ
Մաքենոցք:
Անդ
կացեալ
Սողոմոն
խստակրօն
վարուք
առաքինանայր.
ուր
եւ
բազում
ջանիւք
ուսեալ
զարտաքին
իմաս
տութեան
յումեմնէ
փիլիսոփայէ`
եղեւ
այր
երեւելի
սրբութեամբ
եւ
իմաստութեամբ:
Մինչդեռ
նա
անդ
էր,
միաբանք
վանացն
վասն
իրիք
պատճառի
բաժանեցան
յերկուս.
եւ
վանահայրն,
որ
կոչիւր
Սողոմոն,
առեալ
զկէս
՚ի
նոցանէ`
գնաց
՚ի
Շիրակ
գաւառ.
եւ
բնակեցաւ
յայլ
վանս.
ընդ
նմա
գնացել
եւ
Սողոմոն
կրօնաւոր`
հրաման
էառ
՚ի
նմանէ,
եւ
բնակեցաւ
իբրեւ
միայնակեաց
՚ի
փոքրիկ
խրճթի
միում
՚ի
Զրեսկ
աւանի,
յորում
բազում
ճգնութեանց
եւ
աշխատութեանց
տուեալ
զանձն
մինչեւ
ցժամանակս
ծերութեան`
ստացաւ
զվարս
սուրբս.
եւ
համբաւ
սրբութեանն
նորա
եւ
իմաստութեանն
տարածեցաւ
ընդ
բոլոր
աշխարհն.
վասնորոյ
եւ
ընտրեցաւ
կաթուղիկոս:
Յորժամ
տանէին
զնա
՚ի
Դուին
յաթոռ
հայրապետութեան,
հարցին
ցնա
ոմանք
յիշխանացն
հայոց,
եւ
ասեն.
ծեր
ես
դու,
եւ
ամենեւին
նիհարացեալ
՚ի
ճգնութեանց .
ապա
ո՞րպէս
յօժարիս
գնալ
լինել
կաթուղիկոս:
Պատասխանի
ետ
Սողոմոն,
եւ
ասէ.
երթամ,
զի
գեղապաճոյճ
նկարողաց
սեւել
զիս
ընդ
այլ
հայրապետսն
տամ
յորմն
եկեղեցւոյ:
Որով
կամէր
ասել,
թէ
ես
ոչ
գնամ
իբրեւ
հայրապետ,
այլ`
իբրեւ
ստուեր
հայրապետաց.
ուստի
եւ
զպատկերս
իմ
տաց
սեւագոյնս
նկարել
յորմն
եկեղեցւոյ
՚ի
մէջ
փառաւոր
պատկերաց
հայրապետացն,
զորս
գեղապաճոյճ
նկարեցին
պատկերահանք:
Եւ
եւս,
թէ`
թէպէտ
եւ
գնամ
ես,
բայց
ոչ
ունիմ
կատարել
զհայրապետական
պաշտամունս.
զի
փութով
հասանէ
ինձ
մեռանիլ.
եւ
ոչ
ինչ
սնասցէ
յինէն,
բայց
եթէ
պատկերս
իմ
նկարեալ
յորմն
եկեղեցւոյ:
Եւ
որպէս
ասացն,
նոյնպէս
եւ
կատարեցաւ.
զի
չեւեւս
լրացեալ
ամենայն
մի
հայրապե
տութեան
իւրոյ`
փոխեցաւ
յաստեացս.
եւ
պատկեր
նորա
նկարեցաւ
յորմն
եկեղեցւոյ.
ընդ
որում
գրէ
Յովհաննէս
կաթողիկոս.
եւ
այլ
պատմիչք
մեր.
ուր
հարեւանցիկ
արժան
է
՚ի
միտ
առնուլ,
թէ
ուրեմն
յայնմ
ժամանակի
գոյր
հասարակ
սովոր
ութիւն
՚ի
Հայս
նկարել
յեկեղեցիս
զպատկերս`
ոչ
միայն
սրբոց,
այլեւ
կաթուղիկոսաց:
Յետ
Սողոմոնի
յաջորդեաց
զաթոռն
նորա
Գէորգ`
ամս
գ.
զոր
Սամուէլ
երէց
եւ
Կիրակոս
կոչեն
Հոյլորբուկ,
կամ
Խուլորբուկ,
՚ի
գաւառէ
Արագածոտան
՚ի
գեղջէ
Աշտարակայ`
ըստ
ասելոյ
Ստեփաննոսի
Ասողկայ.
իսկ
ընդ
այլոց
՚ի
գեղջէ
օշականայ,
կամ
՚ի
Բիւրականաց:
բ.
Յետ
Գէորգեայ
նստաւ
կաթուղիկոս
տէր
Յովսէփ
երկրորդ`
որ
Կարիճն
կոչիւր,
՚ի
գաւառէ
Արագածոտան
՚ի
վանաց
սրբոյն
Գրիգորի,
կամ
՚ի
գեղջէ
սուրբ
Գէորգեայ:
՚Ի
չորրորդ
ամի
սորա
առաքեցաւ
յամիրապետէն
Հարոնայ
ոստիկան
ոմն
Խուզիմայ
անուն
՚ի
տեղի
Եզիտայ.
որ
եկել
՚ի
Դուին
քաղաք`
նուաճեայ
զբռ
նութիւն
այնոցիկ
հագարացւոց,
որք
ընդդէմ
կամաց
ամիրապետին
նեղէին
զհայս.
եւ
կողմնապահս
առաքել
՚ի
զանազան
գաւառս
Հայաստանեայց
՚ի
խաղաղ
ութեան
պահէր
զաշխարհն,
եւ
քաղ
ցրութեամբ
վարէր
ընդ
նախարարն,
առեալ
՚ի
նոցանէ
զպատանդս.
ընդ
որս
եւ
զՍմբատ
զորդի
Աշոտոյ
քաջի.
զորս
եւ
առաքեաց
՚ի
Բաղտատ:
Այլ
յետ
սակաւուց
յարոյց
գժտ
ութիւն
սա
ինքն
Խուզիմայ
ընդ
կաթուղիկոսին.
քանզի
տեսեալ
զգեղեցկ
ութիւն
մեծամեծ
աւանից
կաթուղիկոսարանին,
են
Արտաշատ,
եւ
կաւակերտ
եւ
հոռոմոց
մարդ,
ցանկացաւ
առնուլ
զնա.
եւ
խնդրեաց
՚ի
հայրապետէն
Յովսէփայ`
վաճառել
զայնս
ինքեան,
ոչ
զի
տալոյ
էր
զգինն,
այլ
զի
անուամբ
վաճառման
յափշտակեսցէ
զնոսա:
Իսկ
հայրապետն
ծանոյց
նմա,
թէ
չէ
'
մեզ
օրէն
զկալուածս
եւ
զինչս
եկեղեցւոյ
վաճառել.
զի
ասէ
նուիրեալ
են
նոքին
աստուծոյ,
բայց
ոչ
համոզեցաւ
այսու
ոստիկանն.
այլ
`
արհամարհեալ
զբանս
նորա`
առաւել
եւս
պնդէր
եւ
խնդրէր
զայնս :
Եւ
իբրեւ
ոչ
կարաց
հաւանեցուցանել
զհայրապետն
սրտմտել
՚ի
վերայ
նորա`
ետ
ըմբռնել
եւ
կապել
զնա
՚ի
շղթայս,
եւ
գան
եւս
հարկանել
եւ
՚ի
բանտի
դնել
պատճառելով
զայլ
ինչ,
զի
գուցէ
այսու
մեղմացուցել
զնա`
առնուցու
՚ի
նմանէ,
զոր
հայցէրն.
այլ
հայրապետն
ա
րութեամբ
սրտի
համբերեալ
չարչարանաց
եւ
նեղութեանց`
ոչ
էառ
յանձն
տալ
նմա
զկալուածս
եկեղեցւոյ:
Իբրեւ
ետես
ոստիկանն,
եթէ
ոչ
կարէ
այնու
ճանապարհաւ
առնուլ
զաւանսն,
հնարս
խորհեցաւ
այսպիսի.
ելից
զերիս
պայուսակս
(այսինքն
կաշեայ
պարկս
)
գանձիւք.
եւ
եդեալ
զնոսին
՚ի
գլուխս
արից
ծառայից
իւրոց`
ետ
յայտնի
եւ
հրապարակաւ
տանիլ
առ
հայրապետն,
պատուիրեալ
նոցա,
զի
՚ի
գնալն
խոտորեսցին
՚ի
ճանապարհէ
անտի,
եւ
տարցին
զգանձսն
ընդ
գաղտնի
ճանապարհ
յայլ
տեղի,
զոր
ցուցեալ
էր
նոցա
յառաջն.
եւ
հռչակ
եհան,
թէ
հայրապետն
վաճառեաց
նմա
զաւանսն.
եւ
ետ
հանել
զնա
՚ի
բանտէ,
եւ
տանիլ
՚ի
կաթուղիկոսարանն:
Զայս
յայն
սակս
այսպէս
արար
ոստիկանն.
զի
ոչ
կարէր
յայտնի
բռնութեամբ
յափշտակել
զաւանսն.
վասն
զի
ոչ
ունէր
զայն
իշխա
նութիւն
յամիրապետէն:
Եւ
սակայն
Յովսէփ
հայրապետ
յետ
ելանելոյ
՚ի
բանտէի
ցուցեալ
առաջի
աւագաց
ոստիկանին
զբռնաբ
արութիւն
նորին,
եւ
զստ
ութիւն
վաճառմանն,
հազիւ
կարաց
առնուլ
յոստիկանէն
զերկուս
աւանսն
զԿաւակերտ
եւ
զՀոռոմոց
մարգ.
իսկ
աւանն
Արտաշատ
մնաց
՚ի
ձեռս
ոստիկանին:
գ.
Եւ
քանզի
վասն
այսր
դիպուածոյ
մախանօք
եւ
թշնամութեամբ
էր
ոստիկանն
ընդ
հայրապետին,
ոչ
դադարէր
՚ի
նեղելոց
զնա
պէսպէս
իրօք,
երբեմն
յափշտա
կութեամբ
ընչից,
երբեմն
զրպարտութեամբ
բանից,
եւ
երբեմն
չարչարելով
զքահանայս:
Զայս
տեսեալ
եղբօր
հայրապետին`
սպառնացաւ
նմա
գրել
ամբաստա
նութիւն
վասն
նորա
առ
ամիրապետն.
ընդ
որ
զայրացեալ
ոստիկանին`
առաւել
եւս
թշնամացաւ
ընդ
հայրապետին,
եւ
հրամայեաց
ծառայից
իւրոց
սպանանել
զեղբայր
նորա
՚ի
ծածուկ:
Եւ
նոցա
կալել
զնա
յակունս
մեծամօր
գետոյն`
խեղդեցին
զնա,
եւ
ընկեցին
զմարմին
նորա
՚ի
ծովակն`
որ
էր
՚ի
հիւսիսոյ
կողմանէ
Ականց
գետոյն:
Զայն
իբրեւ
լուաւ
Յովսէփ
հայրապետ,
սուգ
էառ
՚ի
վերայ
եղբօր
իւրոյ.
եւ
՚ի
բազում
ցաւոց
սրտին,
որ
՚ի
սակս
տառապանաց
ին`
հիւանդացեալ
անկաւ
՚ի
մահիճս.
եւ
յետ
քանի
մի
աւուրց
վախճանեցաւ ,
կացեալ
՚ի
կաթողիկոսութեան
ամս.
ժա:
Եւ
նստաւ
՚ի
տեղի
նորա
յաթոռ
հայրապետութեան
Դաւիթ
երկրորդ
՚ի
գաւառէ
Մազազայ
՚ի
գեղջէ
Կակաղոյ
կամ
Կակաղայ:
Յաւուրս
սորա
նահատակեցան
երկու
եղբարք`
Սահակ
եւ
Յովսէփ.
որոց
մայրն
հայ
էր ,
եւ
հայրն
պարսիկ,
արք
անուանիք
եւ
երեւելիք
՚ի
քաղաքէն
Կարնոյ.
վասն
զի
կամեցեալ
սոցա
գնալ
՚ի
Կոստանդինուպօլիս
առ
աներկիւղ
պաշտելոյ
զքրիստոնէութիւնն`
կալեալ
եղեն
յամիրայէն
Կարնոյ.
եւ
՚ի
ստիպիլ
իւրեանց
ուրանալ
զհաւատս
Քրիստոսի,
ոչ
հաւանեալ
այնմ`
մատնեցին
զանձինս
՚ի
տանջանս
եւ
՚ի
մահ.
եւ
ընկալան
զպսակն
մարտիրոսութեան.
զորոց
կարես
տեսանել
յայսմաւուրս
՚ի
յունուարի.
22:
դ.
Յետ
այսորիկ
մեռաւ
Խուզիմայ
ոստիկան.
եւ
մինչչեւ
էր
այլ
ոք
եկել
՚ի
տեղի
նորա,
արշաւեցին
՚ի
Հայս
ասպատակք
՚ի
կողմանցն
Միջագետաց.
որոց
ընդդէմ
ելեալ
երկոքին
եղբարք
Բագրատունիք,
քաջն
Աշոտ`
կոչեցեալն
Մսակեր`
որ
տիրէր
՚ի
Շիրակ,
եւ
Շապուհ
որ
իշխէր
գաւառին
Սպերոյ,
վանեցին
զնոսա,
եւ
հարին
զբազումս
՚ի
նոցանէ
՚ի
սուր
սուսերի.
այլ
Շապուհ
՚ի
մարտնչիլն
սաստկապէս`
վտանգեալ
անկաւ.
եւ
պայազատեաց
փոխանակ
նորա
՚ի
Սպեր
որդի
նորին
Աշոտ
անուն.
որոյ
որդի
եղեւ
Շապուհ
պատմագիր:
Իսկ
քաջն
Աշոտ
առաքեալ
դեսպան
առ
ամիրապետն`
ծանոյց
նմա
զանցս
աշխարհին.
միանգամայն
եւ
խնդրեաց
դարձուցանել
յետս
զորդի
իւր
զՍմբատ`
զոր
տուել
էր
՚ի
պատանդ:
Եւ
ամիրապետն
կարգել
զոք
ոստիկան
Հաւլ
կամ
Հոլ
անուն,
որ
էր
այր
խաղաղարար
եւ
մարդասէր
բարուք,
առաքեաց
զնա
՚ի
Հայս
հանդերձ
Սմբատաւ:
Մեռաւ
յետ
երկուց
ամաց
քաջն
Աշոտ.
եւ
Սմբատ
որդի
նորա
կալաւ
զերկիրն
Շիրակայ
՚ի
տեղի
հօր
իւրոյ.
եւ
ընկալաւ
յամիրապետէն
զպատիւ
սպարապե
տութեան
հայոց:
Սա
շինեաց
յերկրին
Արշարունեաց
ձեռակերտ
մի,
զոր
անուանեաց
Ագրճկոյս :
Ծնաւ
սա
ուստերս
երեք.
Աշոտ,
Սահլ,
եւ
Աբաս.
յորմէ
եւ
նա
ինքն
Սմբատ
համարի
Ապլաբաս
ասացել,
իբր
թէ
հայր
Աբասայ:
Ծնաւ
եւ
քանի
մի
դստերս,
որոց
զմին
ետ
՚ի
կնութիւն
Բագարատայ
իշխանին
վրաց ,
որ
էր
որդի
Աշոտոյ
կիւրապաղատի
՚ի
զարմէ
Բագրատունեաց:
Էին
այսր
Սմբատայ
մերձաւոր
ազգականք`
չորեքին
եղբարբ.
Դաւիթ,
Սահակ,
Մուշեղ
եւ
Բագարատ:
Դաւիթ
խնա
մութիւն
արարեալ
ընդ
ասեն
Մամիկոնեանց`
գնաց
եւ
նստաւ
յՕձ
բերդ .
եւ
նորոգեալ
ամրացոյց
զայն:
Իսկ
Բագարատ
փեսայացեալ
տանն
Արծրունեաց`
տիրեաց
՚ի
կողմանս
Սիմ
լերին
յերկրին
Սասնայ:
Ընդ
այն
ժամանակս
Սեւադայ
ոմն
անուն
՚ի
կայսիկ
տոհմէ
այլազգեաց`
կամ
ընդ
Վարդանայ
՚ի
տանէն
Ջահապայ,
կին
առեալ
իւր
՚ի
Բագրատունի
տանէ`
որում
անուն
էր
Արուսեակ.
՚ի
ձեռն
նորա
բռնակալեալ
տիրէր
՚ի
մասն
ինչ
երկիրս
Հայոց:
Եւ
ապա
ընդվզեալ
ընդդէմ
ոստիկանին
Հոլայ`
ժողովեաց
զօր
բազում.
ընդ
որում
միաբանեցաւ
եւ
Սմբատ
սպարապետ.
եւ
Սահակ
Սիւնեաց
տէր.
եւ
այլ
եւս
ազատագունդ
նախարարք
եւ
սեպուհք
հայոց:
Եւ
ամենեքին
՚ի
միասին
խորհուրդ
արարեալ`
հնարեցան
դաւով
ըմբռնել
զՀոլ,
եւ
կամ
յորոգայթ
մահու
արկանել
զնա.
վասն
որոյ
եւ
յամ
կողմանց
Դունայ
եդին
զարս
՚ի
դարանի:
Զայս
իբրեւ
իմացաւ
Հոլ,
կոչեաց
առ
ինքն
զհայրապետն
Դաւիթ,
եւ
ասէ.
երդմնեցուցանեմ
զքեզ
՚ի
հոգի
քոյ,
ձեռն
քոյ
եւս
ընդ
նոսա՞
է`
թէ
ոչ.
եթէ
ասասցես
զիրաւն.
եւ
ես
երդնում
՚ի
հոգի
իմ`
զի
ոչինչ
արարից
ընդ
քեզ
չար:
Եւ
իբրեւ
ծանեաւ
ստուգիւ,
թէ
հայրապետն
ո'չ
է
՚ի
խորհուրդս
նոցա,
առաքեաց
զնա
դեսպան
առ
Սեւադայն
եւ
առ
Սմբատ
եւ
առ
Սահակ,
եւ
ասէ.
ընդէ՞ր
այդպէս
հպարտացեալ
խրոխտանայք
՚ի
վերայ
իմ,
եւ
կամիք
դաւել
զիս.
եթէ
ոչ
կամիք
ընդունիլ
զիս
տեղի
տուք
ինձ.
զի
գնացից
անվտանգ
յաշխարհէ
ձերմէ:
Եւ
հայրապետն
յաւել
՚ի
բանս
ոստիկանին
եւ
յիւրմէ
բազում
աղաչանս.
եւ
ջանացաւ
համոզել.
եւ
՚ի
խաղաղ
ութիւն
ածել
զնոսա.
եւ
իբրեւ
ոչ
առին
նոքա
յանձն.
եւ
ոչ
կամեցան
լսել
նմա,
դարձաւ
՚ի
նոցանէ
տրտմեալ:
ե.
Տեղեկացեալ
Հոլոյ`
թէ
նոքա
հաստատուն
կան
՚ի
կամս
իւրեանց,
ընտրեաց
՚ի
զօրաց
իւրոց
զհզօրս
սակաւ
թուով,
եւ
հնարիւք
իմն
վարձեաց
յօտար
ազգաց
եւս
զերկու
հազար
արս
հեծեալս,
հաստաբազուկս
կորովիս
եւ
կատաղիս.
եւ
լռութեամբ
եկն
՚ի
ծածուկ
՚ի
կողմն
Հուրաստան
գետոյն.
զի
անդ
առ
եզերք
գետոյն
նստեալ
էր
բանակն
Սեւադայի
հանդէպ
Կաւակերտին.
եւ
յանկարծուստ
ուժգին
սաստիկ
զօրութեամբ
յարձակեալ
՚ի
վերայ
նոցա`
անդէն
կոտորեաց
զբազումս
՚ի
նոցանէ.
կէս
մի
արար
սմբակակոխ
երիվարացն,
եւ
կէս
մի
տարաւ
փախստեայս:
Իսկ
Սեւադայն
եւ
Սմբատ
եւ
Սահակ
հանդերձ
իւրեանց
թիկնապահ
զօրօքն
խառն
եւ
սաստիկ
պատերազմեալ
ընդ
զորս
Հոլայ`
սպանին
զյոլովս
՚ի
նոցանէ
բայց
՚ի
կատաղի
որոյ
նոցա
տկարացեալ`
վտանգեցան
յոյժ.
ուր
անկաւ
եւ
Սահակ
Սիւնի.
իսկ
Սմբատ
եւ
Սեւադայն
հազիւ
ճողոպրեալ
անձնապուրծ
փախեան.
եւ
մնացեալ
զօրք
նոցա
ցիրեւցան
սփռեալ
փախստեայ
գնացին:
Դարձեալ
ապա
Հոլայ
յաղթութեամբ
՚ի
քաղաքն`
կոչեաց
առ
ինքն
զԴաւիթ
հայրապետ.
եւ
եցոյց
նմա,
թէ
քանի
չար
եղեւ
նոցա
միաբանիլ
՚ի
խորհուրդ
ապստամբութեան:
Եւ
հայարապետն
միջնորդեալ
հաշտեցոյց
զնա
ընդ
Սմբատայ
սպարապետի
եւ
ընդ
այլոց
իշխանաց.
եւ
հրաման
առեալ
՚ի
Հոլայ`
եբարձ
զմարմին
Սահակայ
Սիւնեաց,
եւ
թաղեաց
՚ի
Դուին
յեկեղեցւոջ
կաթուղիկոսարանին:
Զայն
լուեալ
Գրիգորի
որդւոյ
Սահակայ`
որ
եւ
փաղաքշական
անուամբ
Սուփան
կոչիւր.
սուգ
էառ
՚ի
վերայ
մահու
հօր
իւրոյ
զամենայն
աւուրս
կենաց
իւրոց,
եւ
ինքն
պայազատեաց
զտէրութին
Սիւնեաց: