ա.
Էր
՚ի
նմին
ժամանակի
՚ի
դրան
կայսեր
եւ
Մանուէլ
ոմն
յազգէ
հայոց
ընդ
աւանդելոյ
յունաց,
՚ի
Մամիկոնեանց
տանէ`
ըստ
գրելոյ
Վարդանայ:
Զսա
բազմօք
դրուատեն
պատմիչք
յունաց.
եւ
ասեն.
թէ
հռչակեալ
էր
անուն
քաջ
ութեան
եւ
բարեպաշ
տութեան
նորա
՚ի
մէջ
ազգաց.
եւ
բազում
երեւելի
գործս
ցուցեալ
էր
յաւուրս
նախընթաց
կայսերացն`
Լեւոնի
եւ
Միքայէլի:
Զսա
կարգեաց
կայսրն
Թէոփիլոս
սպարապետ
արեւելեան
զօրաց,
եւ
խաղաց
նովաւ
՚ի
վերայ
այլազգեաց,
եւ
էառ
զբազումս
տեղիս.
եւ
՚ի
միում
նուագի
այնչափ
զօրացոյց
Մանուէլ
զզօրս
յունաց,
մինչեւ
իսպառ
վանել
նոցա
զթշնամիս,
եւ
՚ի
գեր
ութիւն
վարեալ
քսան
եւ
հինգ
հազար
ոգիս:
Դէպ
եղեւ
դարձեալ
խաղալ
կայսեր
Թէոփիլեայ
ընդդէմ
այլազգեաց`
առեալ
ընդ
իւր
եւ
զկորովին
Մանուէլ
սպարապետ,
եւ
զոմանս
՚ի
պարսկաց`
որք
փախստեայ
անկեալ
էին
առ
նա,
եւ
՚ի
ճակատիլ
նոցա
յանդիման
թշնամեաց`
յերկուս
թեւս
բաժանեաց
կայսրն
զզօրս
իւր.
զմին
ետ
՚ի
ձեռս
Մանուէլի,
եւ
զմիւսն
էառ
ինքն.
իսկ
զգունդն
պարսից
կարգեաց
ընդ
իւր
յայլ
թեւ:
Եւ
՚ի
ժամ
մարտին
իբրեւ
յառաջ
անցեալ
դիմեցին
ամենեքին
առհասարակ
՚ի
վերայ
թշնամեաց,
վտանգեցաւ
կայսրն.
եւ
յետս
ընկրկեալ`
ապաւինեցաւ
՚ի
գունդն
պարսից,
որք
ընդ
իւր
էին.
եւ
թշնամիք
եկեալ
՚ի
մէջ
փակեցին
զկայսրն.
յայնժամ
եւ
պարսիկքն
խորհեցան
մատնել
զնա
՚ի
ձեռս
թշնամեաց:
Զայն
իբրեւ
ետես
Մանուէլ
՚ի
հեռուստ,
սրացաւ
հանգոյն
արծուոյ,
եւ
յարձակեալ
ընդ
մէջ
ճեղքեաց
զգունդն
թշնամեաց
եւ
զպարսից .
եւ
կալեալ
զսանձէ
երիվարի
կայսերն`
արտաքս
կորզեաց
զնա.
ընդ
որ
ապշեալ
թշնամեացն`
յիմարեցան
եւ
գրեթէ
թմրեցան
յահէ
նորա:
Իսկ
կայսրն
երկուցեալ.
թէ
գուցէ
՚ի
վերայ
յարուցեալ
թշնամեացն`
ոճիրս
ինչ
գործեսցեն,
եւ
անդէն
զնա
սպանցեն,
դանդաղէր
գալ
զհետ
Մանուէլի
եւ
ելանել
՚ի
միջոյ
թշնամեաց.
եւ
ցուցանէր
յանձն
առնուլ
կենդանւոյն
մատնիլ
՚ի
ձեռս
նոցա`
քան
սրախողխող
լինել
՚ի
նոցանէ:
Իսկ
քաջն
Մանուէլ
երկիցս
եւ
երիցս
կորզեալ
զկայսրն
՚ի
միջոյ
նոցա,
իբրեւ
ետես`
թէ
տակաւին
վատասրտեալ
յամի
շարժի,
ձգեալ
զսուսեր
իւր`
սպառնացաւ
նմա.
հերձում
ասէ
զքեզ
ընդ
մէջ.
անսա
'
ինձ,
եւ
ե'կ
ընդ
իս.
եւ
թո'ղ
ինձ
ապրեցուցանել
զքեզ:
Եւ
կայսրն
երկուցեալ
՚ի
նմանէ`
զիջաւ
զկնի
նորա,
եւ
զերծաւ
՚ի
խռանէ
անտի
թշնամեացն:
Եւ
իբրեւ
ել
յանդորր,
յայնժամ
՚ի
միտ
էառ
զբարերարութիւնն
Մանուէլի,
որ
եդ
զանձն
՚ի
վտանգ
առ
՚ի
փրկելոյ
զնա.
նմին
իրի
եւ
երախտապարտ
նմին
զանձն
համարէր,
եւ
ազատիչ
իւր
ճանաչէր
զնա.
եւ
բազում
պատուով
եւ
ճոխութեամբ
յառաւել
աւագ
ութիւն
հասուցանել
կամէր
զնա:
բ.
Այլ
գտան
արք
ոմանք
յաչաղկոտք,
որք
նախանձեալ
ընդ
փառս
Մանուէլի,
չարախօս
եղեն
զնմէ.
աչք
ամենեցուն
ասեն
՚ի
նա
դարձան.
եւ
նա
զուարճացեալ
է
՚ի
նոյն,
եւ
խորհի
զկայսեր
ութիւն
քոյ
յափշտակել
՚ի
քէն:
Եւ
այնչափ
յաճախեցին
չարախօսութիւնք
յականջս
Թէոփիլեայ
կայսեր
զՄանուէլէ,
մինչեւ
սկսաւ
կայսրն
պղտորիլ
՚ի
միտս
իւր,
եւ
ընդ
ակամբ
հայիլ
՚ի
նա,
եւ
ապա
խորհեցաւ
դաւաճանել
եւս
զնա:
Իրազեկ
լեալ
այսմ
Մանուէլի`
ել
գաղտ
՚ի
Կոստանդինուպօլսոյ,
եւ
անկաւ
փախստեայ
մինչեւ
յերկիր
ստորին
Ասորւոց,
այն
է
Կելեսիւրիա
կամ
Կլեսուր,
եւ
ապա
՚ի
Կամախ.
եւ
առաքեաց
պատգամաւոր
առ
հագարացիս,
եւ
ասէ.
յերեսաց
կայսեր
փախուցեալ
եմ
ես
այսր.
դուք
թէ
ոչ
ստիպէք
զիս
թողուլ
զհաւատարիմ,
կուսակից
եւ
նիզակակից
ձեզ
եղէց:
Եթէ
հաճիք
ընդ
այս
պայման,
տո'ւք
ինձ
յետ
կար
երդման
առ
՚ի
անկասկած
մնալոյ
ինձ
՚ի
ձէնջ,
եւ
ես
անցից
առ
ձեզ:
Զայս
լուեալ
ամիրապետին
եւ
այլոց
իշխանաց
հագարացւոց`
ուրախ
եղեն
յոյժ.
քանզի
գիտէին
զար
ութիւն
քաջ
ութեան
նորա.
վասնորոյ
վաղվաղակի
առաքեցին
առ
նա
յետկար
նամակի`
չառնալ
անհաճոյ
ինչ
նմա,
եւ
ընկալան
զնա
ո'չ
իբրեւ
զզօրավար,
այլ`
իբրեւ
զկայսր
հռովմայեցւոց.
որպէս
ասեն
յոյն
պատմիչք.
եւ
մեծարեալ
պատուեցին
աւագութեամբ.
եւ
ընդ
գրելոյ
Վարդանայ`
կարգեցին
նմա
ռոճիկ
աւուրն
բազում
յոյժ:
Ապա
հրաման
էառ
Մանուէլ
յամիրապետէն
գնալ
զօրօք
հագարացւոց,
կամ
միայն
գերեօք
յունաց`
ընդ
կեդրենայ,
՚ի
վերայ
թշնամեաց
՚ի
պատերազմ.
ուր
քաջութեամբ
յաղթօղ
գտեալ`
առաւել
եւս
պատուեցաւ
՚ի
նմանէ.
եւ
այնչափ
եղեւ
նմա
սիրելի`
մինչեւ
չանկանիլ
բան
մի
՚ի
բանից
նորա
առաջի
ամիրապետին
՚ի
գետին:
գ.
Բայց
իբրեւ
լու
եղեւ
զառաջինն
Թէոփիլեալ
կայսեր`
թէ
Մանուէլ
վտարանջեալ
է
յիւրմէ
եւ
անկեալ
է
առ
հագարացիս,
յանտանելի
տրտ
մութիւն
ըմբռնեալ
`
բեկաւ
սիրտ
նորա`
վասն
կորուսանելոյ
զայնպիսի
այր.
վարանէր,
եւ
ելս
իրացն
ոչ
գտանէր:
Ապա
կոչեալ
առ
ինքն
զՅովհաննէս
Սիւնկեղոս
զհաւատարիմն
իւր`
խորհուրդ
հնարից
հարցանէր
՚ի
նմանէ.
Եւ
նա
սաէ
ցկայսրն.
թէ
կամք
իցեն
ինքնակալիդ
յամենայն
սրտէ
դարձուցանել
առ
քեզ
զՄանուէլ,
տուր
՚ի
ձեռս
իմ
նամակ
երդման
վասն
չվնասելոյ
ինչ
նմա
՚ի
դարձի
նորա.
եւ
առաքեա
'
ինեւ
ինչս
բազումս
առ
ամիրապետն
հագարացւոց.
եւ
ես
երթեալ`
իբրեւ
թէ
յայցել
ութիւն
գնացեալ
իցեմ
գերելոց
եւ
բանտարկելոյ,
դիւրաւ
զիրսդ
՚ի
գլուխ
տարայց:
Եւ
՚ի
հաւանիլ
կայսեր`
երթեալ
Յովհաննու
անդր
բազում
հանդերձանօք
եւ
ընչիւք`
յայց
կապելոցն.
եւ
ընտելացեալ`
մուտ
եգիտ
խօսակից
լինել
առանձինն
ընդ
Մանուէլի,
եւ
ծանոյց
նմա
զպատճառ
գալստեան
իւրոյ.
եւ
եցոյց
զյետկար
նամակի
կայսերն`
չառնել
ինչ
նմա
չար,
եթէ
դարձցի
անդրէն.
այլ
կրկին
եւս
ասէ
ունի
մեծացուցանել
զքեզ:
Յանձն
առեալ
Մանուէլի
զպայման
կայսերն`
արձակեաց
զՅովհաննէս,
խոստացեալ
նմա
դառնալ
՚ի
Կոստանդինուպօլիս:
դ.
Ապա
հնարս
դարձի
խորհեալ
Մանուէլի`
բանս
էարկ
առաջի
մեծամեծացն
հագարացւոց,
եթէ
ասէ
տայր
ամիրապետն
յիմ
ձեռս
զբազմութիւն
զօրաց
եւ
առաքէր
՚ի
վերայ
յունաց,
զբովանդակ
իշխա
նութիւն
նոցա
ընդ
ձեօք
նուաճէի,
՚ի
վրէժխնդր
ութիւն
չարեացն`
զոր
անցուցին
ընդ
իս
ազգն
հոռոմոց:
Իբրեւ
ազդ
եղեւ
այս
բան
յականջս
ամիրապետին,
անդէն
վաղվաղակի
գումարեաց
՚ի
ձեռս
նորա
զբազ
մութիւն
զօրաց
իւրոց,
եւ
առաքեաց
զնա
հանդերձ
որդւոյն
՚ի
վերայ
յունաց:
Եւ
իբրեւ
հասին
նոքա
՚ի
սահմանս
կայսեր,
եւ
բանակեցան
ուրեք
՚ի
դաշտի,
առեալ
Մանուէլի
զորդի
ամիրապետին`
ել
ընդ
նմա
՚ի
զբօսանս
որսոյ.
եւ
մեկնեալ
՚ի
հեռագոյն
տեղի
առանձինն`
կալաւ
զձեռանէ
նորա,
եւ
ետ
նմա
ողջոյն
հրաժարական,
եւ
ասէ.
ես
գնաս
ուստի
եկեալն
էի.
եւ
դու
դարձիր
քոյովքդ
՚ի
տուն
քո:
Եւ
նորա
տեսեալ
զհրաժեշտ
Մանուէլի`
ընդ
որում
կապեալ
էր
սիրով
յարտասուս
հարաւ
՚ի
դառնութենէ
սրտին`
վասն
մեկնելոյ
յայնպիսի
քաջ
առնէ.
եւ
գիտացեալ
թէ
անհնար
է
նմա
նահանջիլ
՚ի
խորհրդոց
իւրոց,
դարձաւ
տրտմութեամբ
առ
իւրսն:
Իսկ
Մանուէլ
երագ
դիմեալ
սրավար
երիվարու
՚ի
ներքին
կողմն
յունաց`
եկն
եհաս
՚ի
Կոստանդինուպօլիս.
զոր
իբրեւ
ետես
կայսրն
Թէոփիլոս ,
անպատմելի
խնդութեամբ
լցաւ.
եւ
իբրեւ
թէ
գտեալ
իցէ
զկորուսեալ
անգին
ակն
պատուական`
առաւել
քան
զառաջինն
ճոխացոյց
զնա,
եւ
ամբարձ
յիշխա
նութիւն
մեծի
աւագութեան.
եւ
եղեւ
եւս
նմա
կնքահայր`
ընդունելով
զորդիս
նորա
՚ի
աւազանէն:
Եկ
ապա
առեալ
զնա
ընդ
իւր`
գնաց
՚ի
պատերազմ
ընդդէմ
այլազգեաց.
յորս
եցոյց
Մանուէլ
բազում
քաջութիւնս.
եւ
զարմացոյց
զամենայն
զօրս
յունաց.
եւ
սասանեցոյց
զթշնամիսն
համօրէն:
ե.
Յետ
ամաց
ինչ
մեռաւ
Թէոփիլոս
կայսր,
եւ
նստաւ
որդի
նորա
Միքայէլ
երրորդ
՚ի
տղայ
ութեան
հասակի`
հանդերձ
մարբ
իւրով
Թէոդորաւ.
եւ
Մանուէլ
կացուցաւ
հոգաբարձու
՚ի
վերայ
նոցա,
եւ
գործակալ
՚ի
վերայ
արքունեաց:
Տակաւին
շաղախեալ
կայր
յայն
ժամանակս
Յունաստան
՚ի
մոլոր
ութիւն
պատկերամարտութեան.
եւ
թէպէտ
բազումք
՚ի
սրբոց
արանց
զդէմ
կալան
այսմ,
բայց
քանզի
նաեւ
յարքունիս
արմատացեալ
էր
այն
մոլորութիւն,
եւ
պատրիարգն
իսկ
Յաննէս
կամ
Յովհաննէս
յայն
միտս
էր,
ոչ
լինէր
հնար
դեղ
եւ
դարման
գտանելոյ:
Եւ
եղեւ
ընդ
այն
աւուրսն
հիւանդանալ
քաջին
Մանուէլի
յաշխատութենէ
պատերազմաց
հիւանդ
ութիւն
ծանր.
մինչեւ
անյոյս
լինել
բժշկաց
՚ի
նմանէ.
եւ
այն
ինչ
մերձ
էր
յաւանդումն
հոգւոյ,
եկին
առ
նա
՚ի
տես
ութիւն
ոմանք
՚ի
սուրբ
միայնակեցաց,
եւ
ասեն.
քաջալերեա'ց
մեծդ
Մանուէլ,
տայ
քեզ
տր
անդրէն
առողջութիւն:
Եւ
նա
ասէ.
մերձեալ
եմ
՚ի
դրունս
մահու,
եւ
զետին
շունչ
ունիմ
շնչել.
եւ
զիա'րդ
մարթ
իցէ
ինձ
առողջանալ,
բայց
եթէ
սքանչելեօք
՚ի
մեռելոց
՚ի
կեանս
դարձայց:
Եւ
նոքա
ասեն.
ամենայն
ինչ
հնարաւոր
է
աստուծոյ.
եւ
մերձ
է
փրկ
ութիւն
նորա
առ
երկիւղածս
իւր:
Յայնժամ
ասէ
Մանուէլ.
եթէ
արդարեւ
կա'մք
իցեն
Աստուծոյ
շնորհել
ինձ
զկեանս
իմ,
մեծացուցից
զփառս
անուան
նորա
զամենայն
աւուրս
կենաց
իմոց.
եւ
ոգւով
չափ
գուն
գործեցից
բառնալ
՚ի
միջոյ
զմոլոր
ութիւն
պատկերամարտութեան,
որ
տարածեալ
է
յիշխանութեանս
կայսեր:
Ասեն
ցնա
միայնակեացքն.
պինդ
կաց
յայդ
խորհուրդ
բարի.
եւ
կեցցես.
քանզի
եցոյց
մեզ
տէր
դարձուցանել
զմահիճս
քո
՚ի
հիւանդութենէ
քումմէ,
եւ
՚ի
ձեռն
քո
նորոգել
զյարգ
ութիւն
սրբոց
պատկերաց:
Զայս
ասացեալ`
մեկնեցան
անտի:
Իսկ
Մանուէլ
անդէն
իսկ
՚ի
նմին
աւուր
զօրացեալ
տերամբ`
ել
՚ի
մահճաց.
եւ
ետես
զինքն
ազատ
յամենայն
ախտից
եւ
՚ի
ցաւոց.
եւ
գիտացեալ
զսքանչելիսն
աստուծոյ`
փառս
ետ
նմա.
եւ
նոյն
ժամայն
փութացեալ
ձեռն
արկանել
՚ի
կատարումն
խոստման
իւրոյ`
հեծաւ
յերիվար,
եւ
գնաց
՚ի
պալատն
արքունի.
եւ
բազում
բանիւք
յորդորեաց
զթագուհին
հանել
հրաման
յամ
թագաւորութեան
իւրում`
պատուել
զսուրբ
պատկերս:
Եւ
նա
իբրեւ
դժուարաւ
յանձն
առնոյր`
զանգիտեալ
՚ի
բազմուէ
ընդդիմակայից,
ասէ
ցնա
Մանուէլ.
եթէ
ոչ
կատարես`
զոր
ասացի,
գիտեա
',
զի
ընկենում
յաթոռոյ
զորդի
քո
եւ
զքեզ,
եւ
դնեմ
զայլ
ոք,
որ
բարեհաւան
իցէ
՚ի
յար
գութիւն
պատկերաց:
Ապա
յանձն
էառ
թագուհին.
եւ
ժողով
արարեալ
հաստատեցին
եւ
ընդ
համօրէնս
հրապարակեցին
զյար
գութիւն
սրբոց
պատկերաց.
եւ
զանհաւան
պատրիարգն
զՅաննէս
ընկեցեալ`
եդին
զՄեթոդիոս
՚ի
տեղի
նորա:
Իսկ
երեւելին
Մանուէլ
յետ
բազում
արիական
հանդիսից,
որովք
պանծալի
գտաւ
՚ի
մէջ
ազգին
յունաց,
քաջ
անուն
ժառանգեալ
եւ
՚ի
բարի
վարս
փայլեալ`
վճարեցաւ
՚ի
կենցաղոյս
՚ի
խոր
ծերութեան.
զորոյ
զմարմինն
տարեալ
հանգուցին
՚ի
վանս
`
զոր
նորա
էր
շինեալ,
եւ
կոչիւր
յանուն
նորին
Մանիլկերտ:
