Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Զկնի սրբոյն Յովսէփայ կաթուղիկոսի դնէ Ղազար Փարպեցի զՄելիտէ, յետոյ զՄովսէս, եւ ապա զԳիւտ, քանզի գրէ այսպէս. Յետ կատարման սուրբ կաթողիկոսին Յովսէփայ յաջորդեաց զկաթողիկոսութին յաշխարհիս Տայոց տէր մելիտէ, որ էր եւ նա ՚ի նոյն ազգէ: Եւ ապա ընդ Աստուծոյ տեսչութեանն յաջորդեաց զկաթողիկոսութին աշխարհիս հայոց տէր Գիւտ` այր լի գիտութեամբ: Յայս հայեցեալ մեր` ընդ այսմ եդաք ՚ի պատմութեան` սկսեալ յըմբռնմանէն Յովսեփայ. եւ չունի ոք ասել, թէ այդ նորալուր իմն է , եւ ոչ աւանդի յայլ պատմագիրս, եւ ոչ է եդեալ ցարդ ՚ի կարգս կաթողիկոսաց. վասն զի յայսմ մասին առաւել արժան է հաւատալ բանից Փարպեցւոյն, որ էր ժամանակակից եւ ականատես, քան այլոց, մանաւանդ զի` աստանօր բաց ՚ի Փարպեցւոյն` ամենքն խառն խօսին:
       Յովհաննէս կաթողիկոս դնէ, թէ յորժամ ըմբռնեցաւ սուրբն Յովսէփ եւ վարեցաւ ՚ի Պարսս, նստաւ անմիջապէս կաթողիկոս երանելին Գիւտ ՚ի Դուին քաղաք. եւ այն ձեռամբ Վարդանայ. քանզի ասէ. ՚ի սկզբան ՚ի տարածիլ կրապաշտութեան յաշխարհին Հայոց, քաջն Վարդան ձերբակալ արարեալ զպիղծն Վնդոյ յատրուշանի կրակին` զոր շինեաց ինքն իսկ ՚ի Դուին, այրէր. եւ զորդի նորա զՇերոյ ՚ի վերայ բագնին զփայտէ կախէր: Եւ ՚ի տեղի բագնին շինէ եկեղեցի մեծ` անուանակոչութեամբ սրբոյն Գրիգորի, անդ փախչելով զաթոռ հայրապետութեանն. եւ հաստատեալ կացուցանէ ՚ի նմա զմեծ հայրապետն Գիւտ. վասն զի սուրբ հայրապետն Յովսէփ ՚ի մետաղս բանտից ըմբռնեալ էր ընդ սրբոց Ղեւոնդանցն. որ թէպէտ դեռեւս կայր կենդանի, սակայն ոչ պարտ վարկան նախարարք հայոց առանց հով ութիւն զհօտն Քրիստոսի թողուլ, զի մի վարատիցին ՚ի հեթանոսական զայլոցն. կամ թէ ՚ի հրամանէ իսկ սրբոյն Յովսէփայ այն իրագործիւր: Եւ յետ ասելոյ` թէ կատարեցան Վարդանանք եւ Ղեւոնդեանք նահատակութեամբ ` յարէ զկնի. Զայսու ժամանակաւ մեծ հայրապետն գիւտ` որ յՈթմայ գեղջէ, կացեալ ամս. ժ. յաթոռ հայրապետութեան` վախճանի. եւ զկնի նորա յաջորդէ զաթոռ հայրապետութեանն Յովհան Մանդակունի:
       Զսոյն գրէ նա ինքն Յովհաննէս կաթողիկոս` եւ ՚ի քաղուածն իւր որ յաղագս կաթողիկոսաց. Տէր սուրբ Յովսէփ… սա չարչարեալ յանօրէն Յազկերտէ ընդ սրբոց Ղեւոնդեանց` պսակի ՚ի Քրիստոս: Տէր Գիւտ ՚ի Վանանդայ յՈթմսու գեղջէ` յաշակերտութենէ սրբոյն Սահակայ ամս. ժ. սա ընդ առաջինն կացեալ հաստատեաց զաթոռ հայրապետութեանն ՚ի Դուին քաղաքի ՚ի սադրելոյ Վարդանայ սրբոյ եւ այլոց նախարարաց հայոց: Յորմէ առել դնի եւ ՚ի գաւազանագիրս կանոնաց. Գիւտ… ամս. ժ. սա հաստատեաց զաթոռ հայրպետութեանն ՚ի Դուին ՚ի սադրելոյ սրբոյն Վարդանայ: Զսոյն առեալ դնէ եւ Ջահկեցին. գլ. ի. երես. 583. Յայս հայի մասամբ իւիք եւ բան Մատթէի Ուռհայեցւոյ, զոր դնէ ՚ի սկզբան պատմ ութեան իւրոյ:
       Բայց անհնար է զայս այսպէս կարգել. վասն զի յայտնի աւանդեն Եղիշէ եւ Փարպեցին, թէ յետ նահատակ ութեան սրբոյն Վարդանայ եղեւ գնալ սրբոյն Յովսէփայ ՚ի մետաղս. ուրեմն չէ մարթ ասել` թէ ՚ի վարիլ սրբոյն Յովսէփայ` Վարդան կարգեաց փոխանակ նորա զգիրս ՚ի Դուին: Թո'ղ զայն, զի Փարպեցին որ ականատեսն էր Գիւտայ, յետ վարելոյ սրբոյն Յովսէփայ` որպէս ասացաք, ո'չ դնէ անմիջապէս զնա ինքն զգիւտ, այլ նախ զՄելիտէ, եւ ապա զՄովսէս. եւ յետ այնր զգիւտ ՚ի ժամանակս արձակման նախարարացն հայոց ՚ի Պերոզէ , ուստի եւ մեք ըստ այսմ եդաք ՚ի պատմութեան:
       Այլ յաղագս Քրիստափորի կաթողիկոսի, որ յաջորդեաց զկնի Գիւտայ յամի տեառն. 475. յառաջ. քան զՄանդակունին գիտելի է զի եւ զսա զանց առնեն Յովհաննէս կաթողիկոս եւ Ասողիկ եւ այլք յիշել ՚ի կարգս կաթողիկոսաց. նոյն համարելով ընդ երկրորդ Քրիստափորի, որ նստաւ յամի տեառն. 515. յառաջ քան զՂեւոնդ կաթողիկոս. Բայց սակայն Թովմաս Արծրունի ժամանակակից յաշակերտութենէ սրբոյն Եղիշէի, յայտնի աւանդէ թէ յառաջ քան զժամանակ կաթողիկոսութեան Յովհաննու Մանդակունւոյ նստեալ էր ՚ի Հայս կաթողիկոս ոք Քրիստափոր անուն. եւ զայս այնպիսի յայտնի բանիւ առաջի դնէ, զոր անհնար է այլազգ իմանալ. վասն զի չորիւք որոշէ զժամանակ նորա. Նախ` զի դնէ զնա ինքն զՔրիստափոր կաթողիկոս յաւուրս թագաւորութեն Պերոզի, որ արձակեաց զնախարարսն հայոց: Երկրորդ` դնէ զնա յիշխանութեան Արծրունեաց Ներշապհոյ Մեծի. որ էր մի յերանելի նախարարաց անտի արձակելոց ՚ի Պերոզէ. զոր եւ բազում ուրեք յիշատակեն պատուով Եղիշէ եւ Փարպեցին: Երրորդ` դնէ զնա ՚ի կենդան ութեան սրբոյն Եղիշէի: Չորրորդ` դնէ զնա յաւուրս շփոթութեանց Բարծումայ նեստորականի. եւ ասէ` թէ գրեաց Քրիստափոր թուղթ յայլեւայլ տեղիս` զգոյշ կալ ՚ի նմանէ: Արդ` այսմ ամի անհնար է ճշմարտիլ, եթէ Քրիստափոր յառաջ քան զՄանդակունին` եւ յաջորդ Գիւտայ ՚ի կարէ պատմ ութեան հայոց, պարսից եւ ասորւոց եւ այլոց ազգաց. քանզի ժամանակն Պերոզի արքայի, Ներշապհոյ Արծրունւոյ, սրբոյն Եղիշէի, եւ Բարծումայի նեստորականի` յայտնի է եւ անխախտ. ընդ որոյ անհնար է զՔրիստափոր առաջին` դնել զկնի Յովհաննու Մանդակունւոյ. ապա թէ ոչ` հարկ լինի ասել, թէ Քրիստափոր եւ Յովհան Մանդակունի իցեն նոյն:
       Իսկ բանք Թովմայի Արծրունւոյն են այս. Ընդ ժամանակս Պերոզի արքայի` ոմն յաղանդոյն Նեստորի Բարծումայ անուն, որ ունէր զանուն եպիսկոպոսութեան, զօրագոյնս զնեստորական հերձուածոյն բուռն հարեալ, եւ քսութեամբ զնախարարացն հայոց առ Պերոզ վարելով` բազում ոճիրս արեանհեղ ութեան գործեաց: ՚Ի ժամանակին յայնմիկ էր ճոխացեալ պանծալի աթոռակալութեամբ սրբոյն Գրիգորի տէր Քրիստափոր հայոց կաթուղիկոս . գրէ առ կողմանս Ասորեստանի` զգուշացուցանելով չխառնիլ ընդ նեստորականսն. զնոյն գրէ եւ առ որս ՚ի Խուժաստան էին ժողովուրդ ուղղափառացն, դարձեալ գրէ եւ առ ՚ի կողմանս Դերջանու եւ Խաղտաձորոյ բնակիչսն եւ առ ակալ տեարս եւ առ եպիսկոպոսունս: Զորոյ թուղթսն խաբօղ պատրանօք ՚ի բուռն առեալ Բարծումայ` եւ ետ տանել առ արքայ Պերոզ, թէ զայս ամենայն գրէ կաթուղիկոսն հայոց առ ապստամբ ութիւն խորհել առ ՚ի քէն, եւ զնախարարս հայոց ՚ի յունաց թագաւորին ձգել հնազանդութիւն. արդ ` տեսանել պարտ է վասն այդր: Եւ ինքն Բարծումայ ՚ի չքմեղս լինելով` եկն ՚ի Հայս յարզն արզիւն եւ յաշխարհն Մոկաց. զի եւ անդ զնեստորական աղանդոցն սերմանեսցէ սերմանս: Եւ սրբոյ վարդապետին մերոյ Եղիշէի` որ յայնմ ժամանակի ՚ի Մոկաց աշխարհին բնակեալ էր, եկեալ առ նա Բարծումայ` խնդրեալ զպատմողական գիրս հայոց, եւ նորա կատարեալ զխնդրելին: ՚Ի նմին ժամու զգացեալ վասն նորա մեծի իշխանին Արծրունեաց Ներշապհոյ, որ յայնժամ ՚ի Տմորեացն ամրանայր բերդին, յղէ առ նա սպառնալիս` ելանել գնալ ՚ի սահմանացն յայնոցիկ:
       Գուցէ յայս Քրիստափոր հայի եւ այն բան` զոր գրեաց պատրիարգն ասորւոց ՚ի թուղթն առ Գրիգոր Մագիստրոս, թէ յառաջ ժամանակաւ յաւուրս տեառն Քրիստափորի եղեւ միաբա նութիւն ընդ Հայս եւ ընդ Ասորիս. որովհետեւ յաւուրս այսր Քրիստափորի` ասորիք եւ հայք եւ այլ ամենայն արեւելեայք` որք ընդ տէրութեամբ պարսից էին, միաբանութեամբ մերժեցին զմոլորութիւն Բարծումայի նեստորականի. զորմէ բազում են բանք ՚ի գիրս ասորւոց:
       Այլ թէ ընդէ՞ր զանց առնեն այլ պատմիչք յիշել աստ զսոյն Քրիստափոր, այս երեւի լինել պատճառն, զի Փարպեցին յետ ասելոյ` թէ Պերոզ ընկէց զԳիւտ, եւ յե'տ յիշատակելոյ զվախճան նորա, ոչ յիշէ` թէ ո'վ նստաւ եւ զիա'րդ. քանզի բաց ՚ի գործոց Գիւտայ ոչ ինչ պատմէ ՚ի միջոցի աստ ՚ի վեցերորդ ամէ Պերոզի` մինչեւ ՚ի քսանեւհինգերդ ամենայն նորին. եւ ապա ՚ի ժամանակէ անտի շարունակել զպատ մութիւն գործոց եւ պատերազմաց Վահանայ Մամիկոնէի, յետոյ ուրեմն յիշէ զանուն Մանդակունւոյն` իբր արդէն նստեալ յաթոռ հայրապետութեան. եւ յայսմանէ համարեալ են յետինք, թէ զկնի Գիւտայ անմիջապէս նա իցէ նստեալ. եւ վասն այսորիկ տեսանեմք ՚ի պատմիչս մեր, զի ոմանք զամս Մանդակունւոյն համարին. զ. եւ ոմանք. ժբ. եւ այս յայն սակս` զի զամս Քրիստափորի ՚ի վերայ Մանդակունւոյն յաւելուն:
       Գիտել արժան է աստ զայս, զի որովհետեւ ՚ի նստիլ Քրիստափորի տակաւին կենդանի էր Գիւտ, Վարդան պատմիչ յաւուրս Յովհաննու Մանդակունւոյ համարելով զնա, ասէ` թէ ոմանք ՚ի կողմն յունաց ասեն նստեալ զԳիւտ կաթուղիկոս, եւ զՅովհան ՚ի կողմն պարսից` ՚ի միում ժամանակի. որպէս դնի եւ ՚ի յիշատակարանի գրչութեան Արիստակեայ. բայց այս յայտնի ընդդէմ ելանէ Փարպեցւոյն եւ այլ ամենայն պատմչաց մերոց: