Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Իսկ ոմանք ՚ի յետին պատմչաց, որպէս ասացաք ՚ի նախընթաց ծանօթութեանդ, Ներսեսի Աշտարակեցւոյ տան զժողովն զայն, յորում նախ մերժեցին հայք զժողովն Քաղկեդոնի. եւ կոչեն զայն` Դունայ ժողով. բայց այնչափ խառն բանիւ, որով յայտնի երեւի ` թէ սուտ է իսպառ այն պատմութիւն: Այլ թէ զիա'րդ, տեսցուք յառաջիկայդ` ՚ի մէջ բերելով զիւրաքանչիւրոց զբանսն:
       ՚Ի բանս ինչ ժողովոցն հայոց աղաւաղ գրուածով յօրինել, զորմէ տե'ս ՚ի ծան. կ. (1). գրի այսպէս. ՚Ի սկզբան թուականութեանս հայոց` վեցերորդ ժողով արար տէր Ներսէս ՚ի Դունի ՚ի չորրորդ ամի իւրոյ կաթողիկոսութեան, եւ ՚ի իդ ամի թագաւորութեան Խոսրովու արքային պարսից, եւ ՚ի ժդ ամի Յուստիանոսի կայսեր: Զայս ժողով արար տէր Ներսէս հակառակ ժողովոյն Քաղկեդոնի. վասն զի էր ախտ պղտորման խոստովանութեան Քաղկեդոնի յաճախապէս յաւելեալ եւս քան զեւս յոյժ յոյժ երկաբնակ հաւատն. եւ սկզբնաւորեալ տէր Ներսէս սահմանադրութիւնս` վճիռ տալով. եւ եդեալ միաւոր ութիւն խոստովան ութեան հաստատելով, նախ եւ առաջին զծննդեանն եւ զմկր տութեան միաւորելով յոյժ ստիպմամբ հաստատութեամբ անխզելի եւ անորոշաբար կանոնաւ վասն երկուց բնութեանցն միաւորելով զմի ութիւն ունելով: Սրբեցին դարձեալ զխաչեցարն յերիս սրբասացութիւնս ընդդէմ բաժանման նոցա վասն Քրիստոսի միաւորեալ բնութեանցն. զի թէպէտեւ տեսաք զնա մարդ, այլ` Աստուած էր. թէպէտեւ ՚ի տակաւին կամաւորաբար խոնարհեցաւ, այլ հզօր էր, թէպէտ զմահ ճաշակեաց կամաւորաբար, այլ անմահ էր: Եւ ապա ասի անդ, թէ յայնմ ժողովի գտաւ եւ Պետրոս Քերթօղ եպիսկոպոս Սիւնեաց:
       Եւ յայլ ինչ օրինակ գրուածոյ ժողովոց հայոց առեալ յայդմ աղաւաղ գրութենէ` դնի այսպէս. Ժամանեաց համբաւ ժողովոյն Քաղկեդոնի ՚ի Հայս. եւ ընթերցան զսահմանեալն հաւատն ՚ի նոցանէ. եւ ժողով արարեալ ՚Ի Դուին ՚ի սկզբան հայոց թուականութեանն. եւ բազում ճառս կարգեցին ընդդէմ Քաղկեդոնականացն. կարգեցին եւ զխաչեցարն յերիս սրբասացութիւնս կցորդիւ ընդդէմ նոցա բաժանմանցն զՔրիստոսի միացեալ բնութիւնն. զի մի ' մարդապաշտ լիցուք, այլ` անապական արեամբն Աստուծոյ փրկեալք եղիցուք. եւ ասացին. տէր աստուած, սուրբ եւ հզօր, սուրբ եւ անմահ, որ խաչեցար վասն մեր, ողորմեա ' մեզ. զի թէպէտեւ մարդ տեսաք զնա, այլ` Աստուած էր. եւ թէպէտեւ կամաւ խոնարհեցաւ ՚ի տկարութիւն, այլ` հզօր էր. եւ թէպէտ եւ կամաւ կրեաց զմահ , այլ` անմահ էր:
       Ստեփաննոս Տարոնեցի Ասողիկ առեալ ՚ի սոցանէ եւ իբրու բացատրաբար կարգեալ` գրէ այսպէս ի. 2. Ներսէս Աշտարակեցին` ՚ի չորրորդ ամի հայրապե տութեան իւրոյ, եւ ՚ի տասաներորդ ամի իշխանութեան իւրոյ Մժէժ` արար ժողով ՚ի քաղաքն Դուին եւ էին գլխաւորք ժողովոյն` Պետրոս եպիսկոպոս Քերթօղ Սիւնեաց. եւ Ներշապուհ ՚ի Տարոնոյ. եւ կարգեցին զթուականն հայոց ՚ի ժդ. Յուստիանոսի կայսեր` որ զսուրբն Սոփի շինեաց, եւ ՚ի իդ Խոսրովայ որդւոյ Կաւատայ պարսից արքայի, յորում ամի սուրբն Յիզտբուզիտ կատարեցաւ ՚ի Քրիստոս: Եւ հայք յայդմ ամի ժամանակի ՚ի բաց կացին ՚ի յունաց հաղորդութենէ: Եւ էր յունաց թուականն. յդ. յեօթն ամէ Փիլիպպոսի կայսեր: Ժողովի ամենայն ժամանակն ՚ի ծննդենէ փրկչին մինչեւ ցժողովն Դունայ եւ ցթուականն հայոց ամք, շծգ. եւ ՚ի լուսաւորութէեն սրբոյն Գրիգորի` որ է սկիզբն աստուածածանօթութեան աշխարհիս Հայոց, ամք. մծբ:
       Ստեփաննոս սիւնեցի Ուռպելեանց գրէ ՚ի գլ. ժբ. այսպէս. Դարձեալ. ժողով ՚ի Դուին յաւուրս Ներսեսի կաթողիկոսի, որ վասն Քաղկեդոնական սահմանին, եւ Նեստորի աղանդոյն` որ ՚ի պղծալից վանքն Գրիգորի Մանաճիհր ըՌաժկի. ընդ որում էր երանելի մետրապօլիտն Սիւնեաց Պետրոս աշակերտ Մովսէսի քերթողահօրն:
       Գրիգոր կաթողիկոս Անաւարզեցի գրէ առ Հեթում այսպէս. Հարց ՚ի վաներդ, թէ որպէս կասեն գիրքդ, զոր ցուցանեմ ՚ի ժողովն. եւ կասէ Աղուանից պատմիչն ՚ի հոս եւ յամեն արեւելք, թէ եւ պարսից թագաւորին հրամանաւ տասն եպիսկոպոսք ՚ի Դուին փոխեցին զոր ինչ օրէնք եկեալ էր ՚ի սուրբ Գրիգորէ ՚ի վեր. եւ գրին զմէկ բնութիւն. եւ զսուրբ աստուածն` զոր ժողովն ՚ի սուրբ երրորդութիւնն էր սահմանեալ, նա դրին զխաչեցարն, ՚ի դէմս որդւոյ:
       Փաստ պատրիարգ յունաց գրէ առ Զաքարիա կաթողիկոս հայոց այսպէս. Եւ արդ` մեք հետազօտեալ ստուգաբանութեամբ բացաքննեցաք. քանզի ՚ի հնգետասաներդի ամի յետ վերափոփոխելոյն սրբոյն Սահակայ յայսմ կենցաղոյս առ Քրիստոս` գումարեցաւ ժողովն Քաղկեդոնի, յորում ամի կատարեցաւ սուրբն Վարդան զօրօք իւրովք յԱրտաւազ գաւառի` ՚ի տեղապահ ութեան աթոռոյն` Ղեւոնդեանցն Յովսէփու. եւ հայք վտանգեալք ՚ի հինից պարսից` ոչ զօրեցին պարապեցան գալ ՚ի ժողովն. վասնորիկ. ոչ եհաս պատճառ ժողովոյն ՚ի հայք հաւաստեաւ. բայց հակառակ ութիւն վասն ժողովոյն ինչ ոչ գոյր, այլ` ամենեքին ընդունէին զժողովն (Քաղկեդոնի ), մինչեւ ՚ի ժողովն Դունայ, որ լինին ամենայն ամք, ձգ. յերկու ամացն Մարկիանոսի մինչեւ ցտասաներդ ամն Յուստիանոսի, եւ մինչեւ ցվեցերորդ ամն Ներսիսի կաթողիկոսի` որ յԱշտարակացն էր. որ արար զժողովն ՚ի Դուին ՚ի սկզբան թագաւորելոյն հայոց պարսից (ըստ այլոց` թուականին հայոց ) եւ ՚ի ժդ ամին Խոսրովու պարսից արքային, ՚ի ձեռն Աբդիշոյի Ասորւոյ, որ եկեալ էր ՚ի Սասնոյ ՚ի Սարափթոյ վանիցն, եւ այլք ընդ նմա, որ ձեռնադրեցան եպիսկոպոսունք ՚ի Ներսիսէ, եւ ընկալան զԴէոսկորոս, եւ զՓիլակսոն եպիսկոպոս ՚ի Նաբուք քաղաքէ, եւ զՏիմոթէոս Աղեքսանդրացին, որում Կուզն կոչեն. որ զգրեանս թարգմանեցին ՚ի Հայս. որ կոչին յետին թարգմանիչք. որք ունի բազում չարախօս ութիւն վասն ժողովոյն Քաղկեդոնի ՚ի նոցին թարգմանութեանն. եւ ՚ի նոցունց աւանդութենէն մի բն ութիւն աւանդեցին Քրիստոսի աստուածութեանն եւ մարդկութեանն. եւ զխաչեցարդ եդին յերիս սրբասացութիւնսն` հակառակ կարծելով ժողովոյն Քաղկեդոնի. եւ ՚ի յունաց նզովիմք չափ ՚ի զատ կացին ՚ի հաղորդութենէ: Ընդ որս ուրախ եղեւ պարսից թագաւորն ընդ որոշելն հայոց ՚ի ձեռնադրութենէն հոռոմոց. եւ գովեալ զՆերսէս` եւ զյառաջ խոստացեալ դաշինսն կատարեաց, զորդին տալով նմա յորդեգիրս. եւ զՀայաստան աշխարհիս զհարկսն ՚ի նա հաւատաց, եւ յեպիսկոպոսունսն հաւանեալս ընդ նմա:
       Անծանօթ պատմագիրն` զոր բերէ Կլեմէս. ա. 5. դնէ այսպէս. Տր Ներսէս Աշտարակեցի արար ժողով ՚ի Դուին հրամանաւ արքային պարսից` վասն բաժանման ՚ի յունաց. եւ զտօն ծննդեանն եւ զմկրտութեանն ՚ի միում աւուր հրամայեաց առնել, ասելով, թէ որպէս Քրիստոս Աստուած եւ մարդ էր միաւորեալ, միաւորել պարտ է զծնունդն եւ զմկրտութիւնն ՚ի միում աւուր, եւ ոչ տօնել յայլեւայլ օր. եւ յաւել յերեքսրբեանն զխաչեցարն ասել ՚ի դէմս որդւոյ. եւ բաժանեցաւ ՚ի յունաց: Եւ յայս ժողովոյ Վիրք եւ Չորրորդ Հայք ՚ի բաց կացին ՚ի միաբանութենէ Հայոց. եւ Սիւնիք եւս. եւ յետոյ դարձեալ միացան. եւ արգել ոչ գնալ յԵրուսաղէմ: Իսկ Կիրակոս պատմիչ անորոշ իմն գրէ յաւուրս Աբասայ կաթողիկոսին Աղուանից (գուցէ փոխանակ ասելոյ նեստորականաց ). գրեցին ասէ առ սա ՚ի ժողովոյն Դունայ զսուրբ աստուածն անմահ եւ խաչեցար. եւ ասել մի բն ութիւն աստուած ութեան եւ մարդկութեան:
       Այս ամենայն պատմութիւնք փոխանակ ցուցանելոյ` թէ Ներսէս Աշտարակեցի իցէ արարեալ զժողովն Դունայ վասն մերժելոյ զսուրբ ժողովն Քաղկեդոնի, յայտնի ցուցանեն` թէ նա ոչ արար զայն. այլ թէ ո'վ արար, խառնեն ընդ գործս չորից ժողովոց: Նախ ընդ գործոց ժողովոյն, զոր արար Բաբկէն. քանզի ասի ՚ի նախակարգեալ բանսդ, թէ ՚ի սկզբան անդ յորժամ ժամանեաց համբաւ ժողովոյն Քաղկեդոնի ՚ի Հայս, ժողով արար վասն այսր իրի Ներսէս, կամ թէ եղեւ ժողով ՚ի Դուին, որպէս է տեսանել ՚ի բանսն անդ ժողովոց, եւ Փոտայ , իսկ արդ` համբաւ ժողովոյն Քաղկեդոնի ո'չ եթէ յաւուրս Ներսեսի, այլ` յաւուրս Բաբգէնի ժամանեաց ՚ի Հայս. որպէս յայտնի աւանդէ Աբրահամ կաթուղիկոս, Յովհաննէս կաթողիկոս, եւ Մխիթար կաթուղիկոս, ընդ որս եւ պատմիչք ասորւոց. ապա այն ժողով, զորմէ են բանք մեր, ո'չ եղեւ յաւուրս Ներսեսի Աշտարակեցւոյ, այլ` Բաբգէնի. ուստի եւ ՚ի հին օրինակս ինչ գրուածոց ժողովոցն թէպէտեւ պատմի այդ ժողով, այլ ոչ յիշատակի անուն կաթողիկոսի:
       Դարձեալ աւանդի ՚ի բանսդ յայդոսիկ, եւ առաւել եւս ՚ի բանն Փոտայ, թէ մինչեւ ցայն ժողով ոչ գոյր հակառակութիւն ՚ի Հայս վասն ժողովոյն Քաղկեդոնի. իսկ արդ` ո'չ եթէ մինչեւ ՚ի ժամանակս ժողովոյ Աշտարակեցւոյն, այլ` մինչեւ ՚ի ժամանակս ժողովոյն Բաբգէնի էր այդ, ապա` ո'չ թէ ՚ի ժողովն Աշտարակեցւոյ, այլ` ՚ի ժողովն Բաբգէնի եղեւ եւ այն մերժումն: Իսկ թէ Դունայ ժողով կոչեն զայն, այդ վասնորիկ է` զի հին պատմիչք ասեն` թէ այն ժողով եղեւ ՚ի կաթուղիկէն հայոց. եւ քանզի ՚ի Դուին էր յայնժամ կաթողիկոսարանն, համարեալ են ոմանք ՚ի յետնոց` թէ այն ժողով լեալ իցէ ՚ի Դուին: Այլ սակայն Յովհաննէս կաթողիկոս ՚ի դնելն թէ այն ժողով եղեւ ՚ի սուրբ կաթուղիկէի , որոշէ եւ զքաղաքն` ասելով, ՚ի Նոր քաղաքի: Եւ Նոր քաղաք ասելով` իմանայ զՎաղարշապատ. որպէս այլուր յայտ առնէ, ընդ աւանդելոյ Խորենացւոյն` Կորեանն եւ Փարպեցւոյն: Զոր յետինք շփոթեալ են ընդ Դունայ. միանգամայն շփոթելով եւ զժողովն Բաբգէնի` որ ՚ի Վաղարշապատ, ընդ ժողովոյ Աշտարակեցւոյն` որ ՚ի Դուին: Զայս յայտնի տեսանեմք եւ ՚ի բանս ժամանակագրութեան Սարկաւագ վարդապետի. ուր ասէ նա, թէ ՚ի ժողովոյն Քաղկեդոնի մինչեւ ՚ի Դունայն անցին ամք . լզ. արդ` այդ թուական յայտնի ցուցանէ զժամանակ ժողովոյն Բաբգէնի, եւ ոչ թէ զժողովոյ Աշտարակեցւոյն. զի մինչեւ ցայն պիտոյ են աւելի քան զեօթանասուն ամ, եւ ոչ թէ երեսուն եւ վեց:
       Երկրորդ` խառնեն ընդ գործս ժողովոյն, զոր արար Ներսէս Շինօղ. քանզի ասեն, թէ Աբդիշոյ ոմն ասորի` ընդ նմին եւ այլք ոմանք յասորւոց անտի եկեալ առ Ներսէս` ձեռնադրեցան ՚ի նմանէ, որպէս է տեսանել ՚ի բանս Փոտայ: Արդ` այդոքիկ ասորիք ո'չ եթէ առ Ներսէս Աշտարակեցի եկին, զոր եւ յայտնի աւանդէ Կիրակոս Գանձակեցի. զի յետ պատմելոց զնոստիլ Ներսեսի յաջորդին Եզրի` յարէ զկնի. Առ սա եկեալ աւորւոց ուղղափառաց` խնդրէին ՚ի սմանէ եպիսկոպոս. եւ նա պահանջեաց ՚ի նոցանէ գրով խոստովան ութիւն հաւատոյ, որ ՚ի հայր եւ յորդի եւ ՚ի սուրբ հոգին. ՚ի հայր` որոյ հայրութիւնն անհասանելի է. եւ յորդի որոյ ծնելութիւնն անբաժանելի, եւ ՚ի սուրբ հոգին` որ ՚ի հօրէ ելանէ, եւ ընդ հօր եւ ընդ որդւոյ երկրպագի եւ փառաւորի. զոր եւ կցորդ արարեալ` մինչեւ ցայսօր պաշտի յեկեղեցիս հայոց յաւուր ճրագալուցի յայտնութեան տեառն. եւ ապա ձեռնադրեցին զԱբդիշոյ եպիսկոպոսն: Զայս առեալ գրէ եւ Ջահկեցին գլ. ի. երես. 587. Առ սա (այսինքն առ Ներսէս Շինօղն ) եկեալ յասորւոց ուղղափառաց` խնդրէին եպիսկոպոսապետ. եւ նա պահանջեաց զխոստովան ութիւն հաւատոյ. եւ ապա ձեռնադրէ նոցա զԱբդիսոյ եպիսկոպոսապետ: Արդ` քանզի այն այս Ներսէս Շինօղ ըստ պատմելոյ Յովհաննու կաթողիկոսի ժողով արարեալ ՚ի Դուին` մերժեաց զժողովն Քաղկեդոնի (թէպէտեւ յետոյ ընկալաւ զայն), յայս հայելով խառնեն ահա զժողով սուրբ ընդ ժողովոյ Աշտարակեցւոյն: Եւ դրձել` սոքա, որք պատմեն` թէ Ներսէս Աշտարակեցի արար ժողովն Քաղկեդոնի , ոչ գրեն ամենեւին այսպիսի ինչ զՆերսիսէ Շինողէ. իսկ Յովհաննէս կաթողիկոս ոչինչ յիշելով զՆերսիսէ Աշտարակեցւոյ, վասն Շինողի ասէ` թէ արար զայնպիսի ժողով: Ուրեմն բանք այլոց խառնեալ են եւ ընդ պատ մութիւն ժողովոյն` զոր արար Ներսէս Շինօղ:
       Երրորդ` խառնեն ընդ գործս ժողովոյն, զոր արար Մովսէս կաթողիկոս ՚ի Դուին. քանզի ասեն` թէ ՚ի ժողովի անդ թուական կարգեցին հայք. որպէս է տեսանել ՚ի բանս Ասողկայ եւ այլոց ոմանց. եւ ըստ այնմ համեմա տութեան առաջի դնի ՚ի պատմ ութեան անդ թուական Քրիստոսի. շծդ. եւ թուական հոռոմոց. յդ: Արդ` յայտ է թէ ո'չ ՚ի ժամանակս Աշտարակեցւոյն, այլ` ՚ի ժամանակս Մովսեսի կարգեցաւ թուականն, եւ յաւուրս նորա հային այդ ամենայն ժամանակագրութիւնք. որպէս եւ աւանդէն պատմիչք մեր, զորս եւ տեսցես ՚ի ծանօթ. խ. (1). ուրեմն այն ժողով` զոր տան դոքա Աշտարակեցւոյն, խառնեալ է ընդ ժողովոյն Մովսեսի, եւ է հիմնովին սուտ:
       Եւ զայս մարթ է տեսանել նաեւ ՚ի քնն ութեան ժամանակագրութեան. զի ըստ կարգի յառաջ ընթացեալ` որչափ ամս տան պատմիչք իւրաքանչիւր կաթողիկոսաց մինչեւ ՚ի թուականն հայոց, տեսանեմք` զի վախճանիլն Ներսիսի իբր ութեւտասն կամ քսան ամօք յառաջ լինի քան զթուականն. ուրեմն եւ ժողովն Ներսիսի յառաջ լինի քան զթուականն: Այլ սակայն տարակուսեալ ընդ այս Ասողկայ` զայլ ինչ հնարի առնել. իբրզի ընթերցեալ ուրեք` թէ ՚ի սկիզբն թուականին հայոց եղեւ ժողով ինչ Դունայ. եւ կարծեալ թէ գումարօղ ժողովոյն իցէ Ներսէս, ջանայ յաւուրս գր ութեան թուականին իջուցանել զնա. եւ զի չէ հնար այսմ լինել, տայ Ղեւոնդեայ նախընթացին Ներսիսի` իա ամս կաթողիկոսութեան. որում ամենայն պատմիչք` սկսեալ ՚ի Յովհաննէ կաթողիկոսէ մինչեւ ցյետինսն` տան միայն ամս . գ. եւ ոմանք. բ: Եւ ՚ի դնել զայս այսպէս` խառն ՚ի խուռն լինի կարգ ժամանակագրութեան. եւ այնու իսկ խառնի նաեւ պատ մութիւն ժողովոյն:
       Չորրորդ` խառնեն ընդ գործս ժողովոյն, զոր արար Աբրահամ ՚ի Դուին. զի ասեն, թէ ՚ի ժողով Աշտարակեցւոյն որոշեցան հայք նզովիւք չափ ՚ի քաղկեդոնականաց` այսինքն ՚ի յունաց եւ ՚ի վրաց. զայս Կլեմէս եւս ասէ ՚ի բազում տեղիս, եւ որոշակի եւս ՚ի հատորն. բ. երես. 121. այսինքն թէ յայնժամ ՚ի ժողովն Ներսեսի Աշտարակեցւոյն` զոր արար ասէ ՚ի Դուին, Վիրք ՚ի բաց կացին ՚ի միաբանութենէ հայոց. արդ` այս հայի ՚ի ժողովն գումարեալ յԱբրահամէ ՚ի Դուին. որովհետեւ յայն ժողով եղեւ մեծ բաժանումն, որով իսպառ բաժանեաց Աբրահամ զհայս ՚ի քաղկեդոնականաց պատճառաւ վրաց. զորմէ այսպէս գրէ Յովհաննէս կաթողիկոս. Այնուհետեւ ասէ բազում եպիսկոպոսաց ժողով արարեալ մեծի հայրապետին Աբրահամու ՚ի Դուին քաղաքի` հրամանաւ քաջին Սմբատայ եւ այլոց եւս նախարարացն… նզովեցին զԿիւրիոն զպառակտիչն եկեղեցւոյ Քրիստոսի (վասն միաբանելոյ նորա ընդ քաղկեդոնականս, որպէս եւ պատմէ յառաջագոյն ), եւ զամենայն հնազանդեալս եւ զհամախոհս չար հերեսիութեանն. եւ անէծս ցաւագինս ուղղափառ դաւանողաց մերոյ նահանգիս ՚ի վերայ եդին` ոչ բնաւին իսկ ընդ նոսա միաբանիլ, արք զկնի Կիւրիոնի չարափառի շեղեցան, եւ ոչ հաղորդակից նոցա լինել, եւ ոչ ՚ի տուրեւառիկ վաճառս ընդ նոսա բերիլ, եւ ոչ խնամութեամբք իւիք ազգակցիլ. զի մի ' ՚ի ձեռն այսպիսեաց ինչ մերձաւորութեանց ընդ միմեանս հաւասարեալք, եւ վասն այնորիկ վրդովեալ շփոթեսցի ամբիծ եւ ուղիղհաւաճ խոստովանութեանս մերոյ դաւանութիւն, եւ խրամատեսցի ցանկ առաքելական: Զայս գրեն եւ այլ պատմիչք հայոց. զորովք զանց արարեալ ՚ի մէջ բերդուց միայն զբան Ստեփաննոսի Ուռպելեանց. որ ՚ի գլ. ժբ. գրէ այսպէս. Դարձեալ ժողով ՚ի Դուին երկիցս անգամ Աբրահամու կաթողիկոսիւ. որ վասն բաժանմանն վրաց պղծոյն Կիւրիոնի, եւ զատելոյն Աղուանից. ընդ որում էր սքանչելին Քրիստափոր մետրապօլիտն Սիւնեաց այլովք աթոռակալօք հայոց. յորում ամենեւին բարձին զընտան ութիւն եւ զխառնումն քաղկեդոնականացն. եւ ահագին նզովիւք փակեցին զմեզ` անհուպ եւ անհնազանդ մնալ նոցին: Ուստի եւ Սամուէլ երէց յաւուրս սորին Աբրահամու դնէ զբուն բաժանումն հայոց ՚ի քաղկեդոնականաց. իսկ յաւուրս Ներսիսի Աշտարակեցւոյ ամենեւին ինչ ոչ յիշէ:
       Զայսոսոիկ եդեալ` յայտնի երեւի, թէ պատմիչք ժողովոյ Աշտարակեցւոյն, մանաւանդ հեղինակն աղաւաղ գր ութեան ժողովոց, եւ Փոտ, եւ այլք ոմանք, անտեղեակ գոլով որպիս ութեան այսր ժողովոյ Աբրահամու` խառնեալ են զերկոսին ժողովս ընդ միմեանս: Զայս մարթ է ցուցանել եւ յայլոց հինգ գլխոց : Նախ` զի յաղաւաղ գր ութեան անդ ՚ի մէջ ժողովոյն Բաբգէնի եւ ՚ի մէջ ժողովոյն Եզրի դնի լինել մի միայն ժողով ընդդէմ քաղկեդոնականաց. զնոյն ցուցանեն եւ բանք այլոց բազմաց. արդ` եթէ մի միայն է այնպիսի ժողով , ո'չ այլում ումեք կարէ ընծայիլ այն, բայց եթէ Աբրահամու միայն. զի եւ Յովհաննէս կաթողիկոս յայնմ միջոցի մի միայն ժողով պատմէ ընդդէմ Քաղկեդոնականաց լեալ ՚ի Դուին, եւ զայն ընծայէ` ո'չ Ներսիսի, այլ Աբրահամու. որպէս տեսեր այժմ. իսկ եթէ Ներսէս եւս արարեալ էր, երկու լինէին այնպիսի ժողով. որ է ընդդէմ նմին աղաւաղ գրութեան, որ խոստանայ եւ ջանաց զամենայն ժողովս հայոց` մանաւանդ զայսպիսիս` ՚ի մէջ բերել:
       Երկրորդ` յայտ է ՚ի բանից անտի աղաւաղ գրութեան, եւ յայլոց պատմութեանց, թէ (բաց ՚ի ժողովոյն Վաղարշապատու ) երկու երեւելի եւ հռչակեալ ժողովք եղեն ՚ի Հայս ընդդէմ քաղկեդոնականաց իբրեւ բաժանմամբ դաւանողաց. մին` Դունայ, եւ միւսն` Մանազկերտի. ընդ որում յիշէ եւ Լամբրոնացին յատենաբանութեան: Զայս իբր անտարակուսելի ինչ ՚ի մէջ բերէ եւ Կլեմէս Գալանոս. հատ. բ. երես. 24. ՚ի լատիներէնն. գիտելի է ասէ, զի երկու ժողովք եղեն ՚ի Հայս, յորս մերժեցաւ սուրբ ժողովն Քաղկեդոնի … այսինքն է` Դունայն եւ Մանազկերտին: Եթէ արդարեւ այպէս է, ապա այդու Դունայ ժողովով պարտ է իմանալ զԱբրահամուն. զի այն ժողով` զոր արար նա ՚ի Դուին, եղեւ ուղղակի եւ ամենայն իրօք ընդդէմ քաղկեդոնականաց , եւ բաժանեաց զազգն յայնց. որպէս յայտնի ցուցանեն եւ բանք թղթոց նորին Աբրահամու. ուրեմն այն է հռչակեալ ժողովն Դունայ, եւ ո'չ թէ Աշտարակեցւոյն, ապա թէ ոչ` լինէր երկու հռչակեալ ժողով Դունայ ընդդէմ քաղկեդոնականաց. զոր ոչ ընդունի եւ Կլեմէս: Եւ այս անտի եւս յայտ է, զի գումարումն այսր ժողովոյ Աբրահամու այնչափ ծանր թուեցաւ յաչս յունաց, մինչեւ ՚ի լսել զայն Մօրիկ կայսեր` ետ ժողով առնել ՚ի Կոստանդինուպօլիս ՚ի վերայ այսր. եւ ապա կարգեաց նոր կաթողիկոս հակառակ Աբրահամու ՚ի բաժնի իւրում: Եւ երեւի թէ որովհետեւ Աբրահամ ամենայն ոգւով ընդդէմ զինէր Կիւրիոնի ՚ի վերայ բանի երկու բնութեան, նախ ինքն հաստատեալ իցէ յայս ժողով ասել մի բն ութիւն անշփոթ: Եւ եթէ ստոյգ է` զոր ասեն ոմանք, թէ ՚ի ժողովն Դունայ յաւելին զխաչեցարն, յայս ժողով արարեալ են զայդ: Նոյնպէս եթէ ճշմարիտ է նաեւ այն բան` զոր ասէ պատմիչն Կլեմեսի, թէ ՚ի ժողովն Դունայ արգելին գնալ յԵրուսաղէմ, սա ինքն Աբրահամ արարեալ իցէ զայդ, զի ասէ առ ՚ի թուղթս իւր` թէ մոլորեցաւ հաւատն Երուսաղէմի. եւ թերեւս այսպիսեօք առաւել զատուցանել կամեցաւ զհայս ՚ի քաղկեդոնականաց:
       Իսկ յաւուրս Ներսիսի Աշտարակեցւոյ մանաւանդ խաղաղ ութիւն եղեւ ընդ յոյնս. ընդ որում վկայէ եւ Յուստինիանոս կայսր` որ նստաւ ՚ի չորրորդ ամի Ներսիսի, ՚ի հրովարտակի իւրում առ հինգերորդ ընդհանուր ժողովն. զոր ՚ի մէջ բերաք. գ. 41. երես. 260. ուր ասէ, թէ սկիզբն եւ հիմն մերոյ ինքնակալութես արարաք ՚ի մի միաբանել զպառակտեալ քահանայս սրբոց եկեղեցեացն Աստուծոյ յարեւելից մինչեւ յարեւմուտս: Եւ որպէս յայտ է ՚ի պատմութենէ Պրոկոպիոս ականատես վկայի, յաւուրսն յայնոսիկ սիրով կային հայք ընդ յոյնս. եւ բազում իշխանք հաւատարիմք գտան ՚ի մերայնոց ՚ի դուռն կայսեր. որպիսի չէ եղեալ յայլ ժամանակս. նաեւ յորժամ հարկ եղեւ խաղաղ ութիւն առնել, միջնորդ կարգեցաւ այսմ յոյնս եւ ընդ պարսս Յովհաննէս հայրապետ յաջորդն Ներսիսի Աշտարակեցւոյ: Եւ դարձեալ յայն աւուրսն երդմամբ խոստացեալ էր Յուստինիանոս պաշտպան լինել հայոց իբր իւր հաւատակից եղելոց. որպէս է տեսանել ՚ի բանսն, զոր խօսեցան հրեշտակք Տիբերեայ երկրորդի` ՚ի գիրս Մենանդրեայ: Եւ զայս արդարեւ ոչ առնէր կայսրն, եթէ հայք յայն աւուրսն հակառակ կացել էին Քաղկեդոնի ժողովոյն: Դարձեալ` յետ քանի մի ամաց` ՚ի գումարիլ հինգերորդ ընդհանուր ժողովոյ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` հարք ժողովոյն վկայութեամբ թղթոյն հայոց զինեցան ընդդէմ թէոդորոսեաց. իսկ եթէ յայն ժամանակսն հայք նորոգ ՚ի բաց կացեալ էին ՚ի քաղկեդոնականաց, անտարակոյս յիշէին զայդ. կամ գո'նէ պատմիչք այնր ժամանակի ոչ գովութեամբ խօսէին զհայոց:
       Երրորդ` յայտնի տեսանի այս եւ ՚ի բանս Գագկայ թագաւորի. զի սա հաւանութեամբ վարդապետացն հայոց եղելոց յիւրում ժամանակի գրէ, թէ ՚ի ժամանակէ անտի Բաբգէնի մինչեւ ՚ի ժամանակս Կիւրիոնի վրաց կաթողիկոսի նոր ինչ հակառակութիւն ոչ եղեւ ՚ի Հայս ՚ի վերայ ժողովոյն Քաղկեդոնի. տե'ս զբան նորա ՚ի վերոյ. յերես. 491: Յայս հային եւ բանք Յովհաննու կաթուղիկոսի եւ այլոց ոմանց, զորս յիշեցաք անդ: Եթէ այսպէս է, հետեւի ` թէ ՚ի ժամանակս Ներսեսի Աշտարակեցւոյ ոչ եղեւ հակառակ ութիւն ՚ի վերայ բանի ժողովոյն Քաղկեդոնի ՚ի մէջ հայոց. ուրեմն ո'չ Ներսէս, այլ` Աբրահամ կաթուղիկոս էր, որ յետ Բաբգէնի նորոգ ժողով արար ընդդէմ Քաղկեդոնի ժողովոյն. որովհետեւ յաւուրս Կիւրիոնի նա էր կաթուղիկոս, եւ ոչ թէ Ներսէս:
       Չորրորդ` որպէս տեսեր ՚ի վերոյ, ասէ Փոտ` թէ ՚ի ժամանակս ժողովոյն Դունայ, որ եղեւ ընդդէմ քաղկեդոնականաց, եկին ոմանք եւ թարգմանեցին զպէսպէս գրեանս, զայս աւանդեն նաեւ պատմիչք հայոց Սամուէլ եւ Կիրակոս, բայց ոդ դնեն յաւուրս Ներսիսի Աշտարակեցւոյ` որպէս դնէ Փոտ, այլ` յաւուրս Աբրահամու, ՚ի տասներորդ ամի կաթուղիկո սութեան նորա. ուր եւ գրեն այսպէս. Յայսմ վայրի եկին ՚ի Հայս ասորիք` արք քաջաբանք. եւ կամէին սերմանել զաղանդն Նեստորի. եւ նզովեալք հալածեցան. բայց ոմանք ընկալան. նոքա թարգմանեցին նոցա գիրս սուտս. զԳորտոսակ, (կամ զԳորգոսակ ), զԿիրակոսակ, զՊօղոսի տեսիլն, զԱդամայ ապաշխարութիւնն, եւ զԴիաթեկն, զՄանկ ութիւն տեառն, եւ զՍեբիոս, եւ զՃիռն օրհնութեան. եւ զԱնթաքչելի մատեանսն. եւ աւետարանի մեկ նութիւն զՄանեայ. եւ որ հաւատայ նոցա, նզովի յուղղափառաց: Արդ եթէ յաւուրս սոցա եղեւ այն ժողով Դունայ, ապա յաւուրս Աբրահամու եղեւ. զի յաւուրս նորա դնեն զսոսա: Հինգերորդ` յասել նախակարգել մատենագրաց ոմանց, թէ ՚ի սկիզբն թուականին եղեւ այն ժողով Դունայ, եթէ սկիզբն ասելով` իմանան զառաջին ամս թուականին, ահա այն վերաբերի ՚ի ժողովն Մովսեսի. որպէս եդաք ՚ի վերոյ. իսկ եթէ իմանան փոքր ինչ ամօք յետոյ քան զթուականն, վերաբերի ՚ի ժողովն Աբրահամու, որ եղեւ ՚ի թուին հայոց. խե. եւ ոչինչ իւիք վերաբերի ՚ի ժողովն Ներսիսի:
       Յայսմ ամէ` զոր ասացաք , յայտնի տեսանի` թէ ՚ի ժողովն զոր արար Ներսէս Աշտարակեցի, հայք ոչ արարին ինչ ընդդէմ քաղկեդոնականաց. այլ` այն եղեւ նախ յաւուրս Բաբգէնի յառաջ քան զթուականն հայոց. եւ երկրորդ` յաւուրս Աբրահամու փոքր մի յետոյ քան զթուականն: Ուր համառօտիւ իմն ծանուցանեմք եւ զայս. իբր զի յետին պատմիչք, որք Աշտարակեցւոյն տան զայն, բնաւ չյիշեն` թէ Բաբկէն արար զայնպիսի ժողով ընդդէմ Քաղկեդոնի. սոյնպէս եւ հին պատմիչք` որք Բաբգէնի տան զայն, բնաւ չյիշեն` թէ Աշտարակեցին արար զայնպիսի ժողով. որովք յերկուց կողմանց իսկ յայտնի երեւի, թէ մի միայն ժողով լեալ է յայն ժամանակսն վասն ժողովոյն Քաղկեդոնի, մինչեւ ցԱբրահամ. որ արար զերկրորդն: Եթէ մի միայն, առաւել ուղիղ եւ հաւանական է ՚ի կարգաւորեալ աւանդ ութիւն հին մատենագրաց հայելով` ընդ նոցա բանիցն որոշել զայն քան ՚ի շփոթալից պատմութիւնս յետնոց եւ արտաքնոց հայելով` ըստ նոցին որոշել: Եւ զի հին մատենագիրք Բաբգէնի տան, ապա մեզ եւս հարկ է ընդ նոցա` Բաբգէնի տալ, եւ ո'չ Ներսիսի ըստ յետնոց:
       Իսկ Կլեմէս Գալանոս` որ ոչ ունէր ՚ի ձեռին զբանս նախնեաց, պարզա մտութեամբ հաւատս ընծայեալ յետնոց, եւ ՚ի պէսպէս անորոշ բանից մակաբե րութեամբ բազում ինչ ստեղծեալ, ամենեւին զհակառակն որոշէ. ուստի եւ զԲաբկէն` որ մերժեաց զժողովն Քաղկեդոնի, դասէ ՚ի կարգս այնոցիկ, որք ընկալան զժողովն Քաղկեդոնի եւ միաբանեցան ընդ քաղկեդոնականս. եւ ընդ հակառակն` զՆերսէս Աշտարակեցի` որ ոչինչ ընդդի մութիւն եցոյց առ սուրբ ժողովն, դասէ ՚ի գլուխ եւ ՚ի սկիզբն այնոցիկ, որք մերժեցին զսուրբ ժողովն. ուստի եւ բազում անարգանօք խօսի զնմանէ. բայց սակայն եւ ինքն ՚ի դժուար ութիւն մեծ ըմբռնեալ` զժամանակ նորին Ներսես երբեմն ՚ի վեր տանի եւ երբեմն ՚ի վայր. երբեմն դնէ ՚ի սկիզբն հինգերորդ դարուն, որպէս ՚ի յառաջ բ. հատ. բ. եւ երբեմն ՚ի վեցերորդն. ա. բ. եւ զելս իրացն ոչ գտանէ. եւ զժողովն Աբրահամու` զորմէ ինչ ոչ խօսի, խառնէ ՚ի ժողով Աշտարակեցւոյն. հատ. ա. երես. 86. մինչեւ ՚ի 104:
       Զայս այսպէս եդել, ապա եւ զբան յայտնութեան. թ. 14. որ վասն արձակման չորից հրեշտակաց կապելոց` ՚ի վերայ Եփրատայ` սմին յարմարէ. հատ. գ. երես. 99: Այլ թէ զիա'րդ, ծանի'ր. զի նախ ասէ անդանօր, թէ զայն բան յայտն ութեան մեկնեն երեւելի հեղինակք` Աւրելոս, Լիւրանոս, եւ սուրբն Անտոնինոս` ՚ի վերայ մեծի վրդովմանն` զոր յարոյց ՚ի Հռովմ հակաթոռն Լաւրենտիոս ընդդէմ Սիմաքոսի պապին յամի տեառն իբր. 498. եւ տեւեաց ամս. գ: Եւ ապա յաւելու. Այլ մեկնութիւնս այս ասէ անյարմար է. զի գետն Եփրատայ է յոյժ հեռացեալ ՚ի Հռովմայ քաղաքէն. եւ հոսի ՚ի մէջ Փոքր եւ Մեծին Հայոց. նաեւ շուրջ զնովին ամառ. այսինքն սակաւ ինչ զկնի թվին Քրիստոսի. գճղ. եւ ընդ երրորդ ամին եղեւ ՚ի յաշխարհին Մեծին Հայոց, ուր ծնան Եփրատն, չարաժողովն Դունեայ. որ սահմանելով ՚ի Քրիստոս զմի բնութիւն, եւ մերժելով զտիեզերագումար սուրբ ժողովն Քաղկեդոնի, բուսոյց ՚ի մէջ հայոց եւ ասորոց եկեղեցւոյն եւ ընդհանուր եկեղեցւոյն այլոց քրիստոնէից զհերձումն այն ահաւորագոյն եւ զկռիւն այն երկարագոյն ` քան զայն որ եղեւ ՚ի մէջ Սիմակոսի եւ Ղաւրէնձիոսի, որ զկնի երից ամաց շուտով եհաս ՚ի վերջն: Յաղագս որոյ կարծեմք (՚ի լատինն եզակի դնէ, կարծեմ ասէ ), եթէ նշանակ ութիւն տեսլեանս այսորիկ ընտանեբար եւ իսկապէս յարմարի երկրորդ հերձուածոյս այսմիկ (զոր արար ասէ Ներսէս Աշտարակեցի):
       Յաւելու Կլեմէս յառաջ կոչել, եւ զՄովսէս Խորենացին իբր վկայ ցաւակից ՚ի վերայ այսպիսի իրաց. հատ. բ. երես. 120. եւ 121. ուր երկրորդելով զպատ մութիւն իւր` գրէ այսպէս: Այս Ներսէս կաթուղիկոս (Աշտարակեցի ) կամելով շահել զշնորհս Խոսրովու պարսից թագաւորին, որ յայնժամ սկսեալ էր թագաւորել ՚ի Հայս, եւ յոյժ ցանկայր բաժանման հայոց ՚ի հռովմայեցւոց վասն հաստատելոյ յանդ զթագաւոր ութիւն իւր. իբրեւ զայս լուաւ Ներսէս , առեալ ՚ի յասորոցն զտեղի հաճեցուցանելոյ զարքայն Խոսրով, արար ՚ի Դվին զժողովն ասան եպիսկոպոսաց, յորում հայք հաւանեալք ասորոցն եւ գրոց նոցին` նզովեցին զժողովն Քաղկեդոնի… եւ հաստատեցին նզովիւք չափ ՚ի բաց կալ ՚ի հաղորդութենէ յունաց… ընդ որս ուրախ եղեւ պարսից թագաւորն, եւ գովեաց զՆերսէս. եւ զառաջագոյն խոստացեալ դաշինսն կատարեաց, զորդին իւր տալով նմա որդեգիր, եւ Հայաստան աշխարհին զհարկսն ՚ի նա հաւատաց եւ ՚ի յեպիսկոպոսունս հաւանեալս ընդ նմա: Իսկ զանկումն այս մեծ մոլորեալ եպիսկոպոսաց արտասուօք աչօք ողբայր ծերունին Մովսէս Քերթօղ, որ զկնի թարգմանելոյ ՚ի յունաց բարբառոյ ՚ի Հայս զգրեանս բազումս, մանաւանդ զաստուաստուածաշունչ գիրս հին եւ նոր կտակարանացն, ապա սակաւ ինչ յառաջ քան զմահն իւր` լուեալ զչար հերձուածն առաջնորդաց ազգին իւրոյ (որ եղեւ ասէ յայնմ ժամանակի ՚ի ժողովն Ներսիսի ), լալով եւ ողբալով գրեաց այսպէս. ողբամ զքեզ Հայոց աշխարհ, եւն:
       Այլ արդ` որպէս յայտ է թէ Մովսէս Խորենացին չէր կենդանի յաւուրս Ներսեսի Աշտարակեցւոյ, այսպէս եւս յայտ է թէ չէ ' եղել բնաւ այդպիսի ինչ յաւուրս նորին Ներսիսի. որպէս ցուցաւ ՚ի վերոյ. ուստի եւ ոչ ՚ի դէպ է զբան յայտնութեանն յարմարեցուցանել այսպիսի անհիմն եւ անգոյն պատմութեան. թո'ղ զայն, զի թեեւ ճշմարիտ լինէր պատմութիւնն, ոչ ինչ իւիք յարմարէր այն մեկնութիւն. եթէ կամիս, ընթերցի'ր զբանն յայտնութեան ՚ի նշանակեալ տեղիդ. թ. 14. մինչ ՚ի կատարած, եւ ՚ի մեկնիչս նորա: Բայց Կլեմէս կամելով նաեւ ստուգութեամբ ժամանակի պատշաճեցուցանել, առաջի առնէ ժամանակագր ութիւն այնպիսի, որ ցուցանէ` թէ այն ոչ պատշաճի Աշտարակեցւոյն. զի դնէ թէ կատարումն այսր տեսլեան եղեւ յամի տեառն իբր. 498. կամ 500. իսկ Ներսէս Աշտարակեցի նստաւ յամի տեառն. 524. կամ ընդ հաշութիւն Կլեմէսի` զկնի. 531. ամի . զի դնէ զնա յաւուրս Խոսրովու եւ Յուստինիանոսի: Ուրեմն եւ ընդ ժամանակին ոչ ՚ի դէպ գայ ժողովոյն Ներսիսի այդ մեկ նութիւն տեսլեան: Բայց թէ եւ ընդ ժամանակին եւս գայր ՚ի դէպ, գործոց ժողովոյն ընդդէմ ելանէր. որովհետեւ ժողովն Աշտարակեցւոյ ո'չ եղեւ վասն հերձուածոյ, այլ` վասն բարեկարգութեան. ուր եւ սահմանեաց կանոնք ՚ի շի նութիւն հաւատացելոց. զորս եւ եդաք ՚ի պատմութեան. եւ ունիմք եւս խօսիլ զնոցանէ ՚ի վերջ այսր ծանօթութեան: