Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Ընդ Շիրակացւոյն յիշէ Լամբրոնացին եւ զՍիւնեցին զՏարոնացին. զՏարոնացւոյն` որ գրգռեալ ՚ի բանից Թէոփիստեայ ամենայն իրօք ընդդէմ զինեցաւ քաղկեդոնականաց, խօսեսցուք ՚ի ե. գիրս: Իսկ զՍիւնեցւոյն երկու ինչ ունիմք աստանօր քննել. մի` զժամանակն, յորում երեւեցաւ. զի այլեւայլ բանք գտանին զայսմանէ. եւ այս` պատճառաւ այլեւայլ լինելոյ անձանց կոչեցելոյ Ստեփաննոս Սիւնեցի. զորմէ տե'ս յերկրորդ գիրս ՚ի ծանօթ. կ. (2). երես. 780. երկրորդ` զորպիսութենէ վարդապետութեան սորա:
       Վասն առաջնոյն յայտ է , թէ էր նա ՚ի յութերորդ դարուն` յաւուրս Յովհաննու Իմաստասիրի, եւ Մովսեսի Սիւնեցւոյ, եւ Լեւոնի կայսեր Իսաւրացւոյ, եւ Գերմանոսի պատրիարգի. քանզի Նախ` յայսմաւուրքն հայոց եւ Կիրակոս յաւուրս սոցա դնեն զնա: Երկրորդ` ՚ի յիշատակարանս Գրիգորի Նիւսացւոյ, զոր թարգմանեաց նա ինքն Ստեփաննոս, յայն աւուրսն դնի. զի գրի անդ այսպէս. ՚Ի վեցհազարերորդի երկերիւրերորդի քսաներորդի հինգերորդի արարածոց աշխարհիս, ընդ յունարէն թուոյ` ՚ի ժդ ընդիքտիոնին, (որ է յամի տեառն. 716). իսկ ըստ հայում թուականին. ճկե. յառաջին ամի թագաւորութեն Լեւոնի (կայսեր Իսաւրացւոյ ), թարգմանեցան գիրք սրբոյն Գրիգորի Նիւսեայ եպիսկոպոսի ՚ի ստոյգ օրինակաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս գրելոց ՚ի ձեռն Դաւթի հիւպատոսի, եւ ՚ի թագաւորական սեղանոյն յԱկիւնառի, ՚ի ձեռն Ստեփաննոսի քահանայի` եւ քերթողի աշակերտի տեառն Մովսեսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի: Արդ` այս թուական այսոքիկ անձինք էին ՚ի յութերորդ դարուն. եւ թէպէտ ՚ի միում ձեռագրի թուականն հայոց դնի. միա. ընդ որոյ եդեալ է եւ Սամուէլ եւ Կիրակոս. բայց յայտնի սխալ գրչաց է. զի այդ ոչ համեմատի թուականի աշխարհին եւ ընդիքտիոնին եւ ժամանակի կայսեր:
       Երրորդ` զի Գերմանոս պատրիարգ յիշէ զնա ՚ի թուղթն իւր. եւ ասէ` թէ յորդորեցի զնա վասն բանի միաբանութեան. որոյ վասն իսկ թուղթ ասէ գրեցի. եւ յանձնեցի նմա` բերել այդր: Արդ` Գերմանոս էր ՚ի յութերորդ դարուն ՚ի ժամանակս Յովհաննու Իմաստասիրի. զի նստաւ յամի տեառն. 714. եւ կացեալ ամս իբր. ժե. ընկեցաւ յաթոռոյ հրամանաւ Լեւոնի Իսաւրեցւոյ` յամի տեառն. 729. յորում ժամանակի վախճանեցաւ եւ Յովհան Իմաստասէր, եւ նստաւ կաթողիկոս տէր Դաւիթ առաջին: Եւ սա ինքն Դաւիթ ձեռնադրեաց զՍտեփաննոս յեպիսկոպոսութիւն Սիւնեաց. որպէս գրէ Կիրակոս:
       Իսկ այն` որ ասի յայսմաւուրս. ՚ի յուլիսի. 24. թէ սոյն այս Ստեփաննոս զթուղթն Գերմանոսի եբեր առ Բաբկէն կաթողիկոս, եւ Բաբկէն ձեռնադրեաց զնա եպիսկոպոս, է յայտնի վրիպակ. զի Բաբկէն` որ էր աշակերտ Յովհաննու Մանդակունւոյ, երկու հարիւր ամօք եւ աւելի եւս յառաջ էր քան զԳերմանոս. վասն զի Բաբկէն նստաւ յամի տեառն. 487. իսկ Գերմանոս յամի տեառն. 714. եւ զիա՞րդ հնար էր Ստեփաննոսի առ նա տանիլ զթուղթն Գերմանոսի: Իսկ պատճառ այդպիսի սխալման է այս, զի Ստեփաննոս զայն թուղթ տարաւ ՚ի բնիկ երկիր իւր յաշխարհն Սիւնեաց առ իշխանն Բաբկէն. եւ ապա նորին հրամանաւ ձեռնադրեցաւ ՚ի Դաւթայ եպիսկոպոս. ուստի եւ փոխանակ դնելոյ` եկեալ Ստեփաննոսի առ Բաբկէն իշխանն Սիւնեաց, եդեալ է առ Բաբկէն կաթողիկոս:
       Վասն երկրորդին` այսինքն վասն վարդապետութեան սորա գիտելի է , զի գտանի յազգի մերում թուղթ մի յանուն այսր Ստեփաննոսի Սիւնեցւոյ` գրեալ առ Գերմանոս. յորում ըստ մասին աւանդի այնպիսի վարդապետութիւն, որ համաձայն է ուղղափառ դաւանութեան նախնի հարց եւ Քաղկեդոնի սուրբ ժողովոյն. եւ ընդ մասին գտանի ՚ի նմա այնպիսի վարդապետութիւն, որ հակառակ է ողջամիտ վարդապետութեան. եւ ոչ միայն հակառակ, այլեւ լի աղճատանօք, լի նախատանօք` լի ստութեամբ եւ տգիտութեամբ, լի եւս անարժան բանիւք եւ անալի խօսակցութեամբ. որոյ վասն իսկ Լամբրոնացին` որպէս ասացաք` դասէ զայն թուղթ յատենաբան ութեան իւրում ընդ թղթոյ Պօղոսի Տարոնացւոյ. նաեւ զի ինքն Պօղոս Տարոնացի ասէ յերես. 289. եւ 296. թէ ես ՚ի թղթոյ Ստեփաննոսի Սիւնեցւոյ` զոր գրեացն առ Գերմանոս, առեալ գրեցի աստ զկշտամբութիւնս ընդդէմ յունաց. թէպէտ ինքն առաւելու քան զնա անճոռնի բանիւք:
       Այլ գիտելի է, զի ՚ի ժամանակս Լամբրոնացւոյն ՚ի վերստին հռչակիլ այսր թղթոյ, եւ ՚ի լինել պէսպէս բանից ՚ի վերայ նորա, եւ յարհամարհել զայն բազմաց վասն այնպիսի անհեթեթ խօսակց ութեան նորին, անկաւ խնդիր ՚ի մէջ վարդապետացն հայոց, թէ արդեօք յիրաւի Սիւնեցո՞յ իցէ այն թուղթ, թէ այլոց ուրուք. եւ ՚ի խնդրել նոցա զայս` գտին զհին օրինակ այնր թղթոյ. եւ բաղդատեալ զայն ընդ միւս հռչակեալ թղթոյն, թէպէտ եւ տեսին` զի նման էր, բայց ոչ գոյր ՚ի նմա այն միւս մասն, որ լին է տգիտաբանութեամբ եւ նախատանօք. նոյնպէս եւ զայլ ընթացս բանիցն տեսին աղաւաղեալ: Զայսմանէ յայտնի վկայէ Վանական վարդապետ , ո'չ այն` զոր Կլեմէս Գօշիկ կոչէ, այլ` այլ ոք ժամանակակից Լամբրոնացւոյն. որ յետ գրելոյ զորպիսութաիէ այսր Ստեփաննոսի Սիւնեցւոյ եւ զթղթոյ սորա` յաւելու ասել, թէ որ ինչ նախատական եւ տգիտական զրոյցք են անդ` ոչ են նորա: ՚Ի գալ ասէ Ստեփաննոսի Սիւնեցւոյ (՚ի Հոռոմոց ՚ի Հայս )` ետուն թուղթ յազգս հայոց. այլ ոչ ոք պատասխանւոյ փոյթ չարար. ինքն գրեաց. բայց մինչեւ յայն տեղին, թէ սերմանօղք այսոցիկ ՚ի հանդերձեալն ունին զպտուղն: Իսկ զայն` որ նախատինք է, այլք են գրեալ:
       Որով յայտնի երեւի, թէ որ ինչ անպիտան բանք գտանին ՚ի թղթի անդ, եւ որ ինչ ընդդէմ ողջամիտ վարդապետութեան, յայլոց են գրեալ: Եւ յիրաւի իսկ անվայել լինէր այնպիսի առն զայնպիսի յիմարական բանս գրել. եւ այս կարէ յայլոց գլխոց եւս ցուցանիլ: Մի` զի ինքն Ստեփաննոս ամս հնգետասան բազմաջան տքնութեամբ վարժեալ եղեւ յամենայն իմաստս հելլենացւոց ՚ի կայսերական քաղաքի. եւ ապա թարգմանեաց զբազում գիրս սրբոց հարց` սկսեալ ՚ի Դիոնեսիոսէ. զիա՞րդ ապա այր այսպիսի զայնպիսի տխմարական բանս գրէր: Երկդ` զի զայն թուղթ ոչ գրեաց նա առ սոսկական ոք, այլ` առ պատրիարգն Կոստանդինուպօլսոյ` մանաւանդ թէ առ ուխտ եկեղեցւոյն յունաց. յորոց միջի կացեալ էր ինքն` որպէս ասացաք` ամս. ժե. եւ գիտէր զիմաստ ութիւն նոցա. եւ զիա՞րդ ապա համարձակէր նա զայնպիսի տղայական բանս գրել առ նոսա. եւ ո՞չ իսկ ակն ածէր ՚ի վատանուն առնելոյ զանձն եւ զազգ իւր:
       Երրորդ` զի գրի ՚ի վարս նորա եւ յայսմաւուրս, թէ թուղթ նորա հաճելի եղեւ յունաց, եւ գովելի ՚ի բանս հաւատոյ. ուրեմն ոչ գոյր անդ այնպիսի բան զինեալ ընդդէմ դաւան ութեան յունաց` եւ կամ կարգեալ ՚ի նախատինս եւ ՚ի թշնամանս նոցա: Եւ չասիցես, թէ զայդ գրեն պատմիչք վասն գովելոյ զ վարդապետութիւն նորա. վասն զի եթէ այդ էր պատճառն, վասն այլոց եւս զնոյն գրէին. բայց նոքա զներհակն առնեն:
       Չորրորդ` գրի դարձեալ ՚ի վարս նորա, թէ յետ ուսանելոյն ՚ի մէջ յունաց զայնչափ ամս` գնաց ՚ի Հռովմ. եւ անդ կացեալ զժամանակ ինչ` եբեր անտի ՚ի Հայս զերիս գիրս հաւատոյ հռովմայեցւոց, լուսաւորել նոքօք զաշխարհ իւր: Եւ արդ ` յիրաւի եթէ կամէր նա զաշխարհ իւր լուսաւորել գրեամբք հաւատոյ հռովայեցւոց, զիա՞րդ մարթ էր նմա ընդդէմ դաւանութեան Քաղկեդոնի ժողովոյն թուղթ գրել:
       Հինգերորդ` զի գրութիւնք այսր Ստեփաննոսի վայելուչ են եւ քերթօղական. ընդ որոյ եւ Քերթօղ եւս կոչի. զորոյ զճաշակն մարթ է առնուլ ՚ի պէսպէս ճառից նորա, եւ ՚ի վսեմապանծ շարականէ անտի, որոյ սկիզբն է. սրբ ութիւն սրբոց. ՚ի պատկեր չորրորդ աւուր խաչի. իսկ այն շփոթալից բանք խառնեալք ՚ի թղթի անդ` զուրկ են յամենայն վայելչութենէ:
       Այլ արդ` թէեւ չկային ՚ի միջի այսպիսի պատճառք, բաւական էր վկայութիւն Վանական վարդապետի, զոր եդաք ՚ի վերոյ. յորով եւ անտարակոյս կարեմք ասել, թէ սոյն այս Ստեփաննոս Սիւնեցի չէ ' գրեալ ՚ի թղթի անդ բանս ինչ հակառակ ութեան ընդդէմ ողջամիտ վարդապետութեան հաւատոյ: Իսկ թէ ասիցես. զիա՞րդ ապա Լամբրոնացին իբր պախարակելով խօսի զայնմ թղթոյ. պատասխանեմ. Լամբրոնացին ընդ արժանաւոյն պախարակէ զայն. սակայն. ինքն ոչ հաստատէ թէ այս Ստեփաննոս Սիւնեցի գրեալ իցէ զայնպիսի ինչ, այլ թէ` այն թուղթ, որ ասի Սիւնեցւոյն` զայս ինչ եւ զայն ինչ խօսի. իսկ թէ Սիւնեցւոյն իցէ գրեալ զայն, կամ թէ այլոյ ուրուք, զայնմանէ ոչինչ հոգայ. զի բան նորա ոչ էր զՍիւնեցւոյն, այլ` զբանից այնր թղթոյ` մանաւանդ զվերջնոց, որք թշնամութեամբ էին գրեալ եւ անհեթեթ ոճիւ եւ տգիտութեամբ:
       Իսկ Կլեմէս Գալանոս զայնոսիկ յետին բանս` նոյնպէս եւ զայլոյ գրուածս` համարելով իբր հարազատ գրութիւնս այսր Ստեփաննոսի, յառաջ բերէ զնոսին ՚ի բազում տեղիս բազում անգամ, եւ զկնի ընդդէմ նորա: Ասացի` յետին բանս. զի զնոսին միայն բերէ. եւ զայս նաեւ ինքն իսկ Կլեմէս վկայէ. հատ. բ. երես. 81. թէ Սիւնեցին ՚ի թուղթն իւր առ սուրբն Գերմանոս մերձ ՚ի վերջն, գրէ զայս ինչ եւ զայն, նոյնպէս եւ երես. 429. դնէ նա ինքն Կլեմէս, թէ Ստեփաննոս Սիւնեցին ՚ի թուղթ առ սուրբն Գերմանոս պատրիարգն մերձ ՚ի վերջն, ասէ զայս ինչ: Եւ զի ընդ ասելոյ Վանական վարդապետի` վերջին բանք այնր թղթոյ չեն Սիւնեցւոյն, այլ` օտարաց. ապա եւ այն բանք` զոր բերէ` զոր բերէ Կլեմէս` ոչ են նորա, այլ ` օտարաց:
       Ասացի դարձեալ նոյնպէս եւ զայլոյ գրուածս. զի Կլեմէս կարծելով` թէ սորա է արարեալ եւ զայն գիրք, որ ասի ձեռնարկ Ստեփաննոսի Սիւնեցւոյ Ուռպելեանց, բազում բանս առնու անտի` նշանակելով եւ զթիւ գրքոց այնր գիրք, եւ սփռէ զայն ՚ի բազում տեղիս բազմապատիկ օրինակաւ յանուն Սիւնեցւոյն. որպէս է տեսանել. հատ. բ. երես. 81. 85. 133. եւ 134: Ուր եւ յերես. 136. զողբ Ուռպելինին յառաջ բերեալ յանուն Սիւնեցւոյն` ասէ, թէ ողբայր նա ՚ի վերայ ազգին վասն միաբանելոյ ընդ այլ եկեղեցիս ՚ի ժամանակս Ռուբինեանց. բայց արդ` որպէս այն բանք չեն նախընթաց Սիւնեցւոյն` որ էր յաւուրս Գերմանոսի, այլ` Ուռպելինին, որ էր յաւուրս Գրիգորի Անաւարզեցւոյն` զկնի Լամբրոնացւոյն, իբր վեց հարիւր ամօք յետոյ քան զմիւս Սիւնեցին. սոյնպէս եւ ոչ նորա են եւ այն միւս բանք թղթոց: Եւ ահա այսու իսկ մարթ է յայտնի տեսանել աստանօր, թէ զիա'րդ բանք այլեւայլ անձանց եւ պատմութիւնք նոցա ընդ միմեանս շփոթելով` շփոթին եւ ծանօթութիւնք որպիս ութեան անձանց եւ վարդապետութեան նոցա. որով եւ ողջամիտք ընդ հակառակս դասին, եւ հակառակք ընդ ողջամիտս: Զի թէ այս գործք այսինքն ձեռնարկ կոչեցեալ գիրք` որ ամենայն ուստէք եւ ընդ ամի յայտնի է նաեւ տղայոց, թէ չէ ' Ստեփաննոսի Սիւնեցւոյ եղելոյ ՚ի ժամանակս Գերմանոսի որպէս եւ մարթ է տեսանել ամենեցուն, եւ այսու ամենայնիւ Կլեմէս` նմա տայ, զի'նչ պարտ է ապա ասել զայնցանէ` որոց հեղինակք չեն այնչափ յայտնի. այլ զայսցանէ տեսցես ինչ ինչ եւ փոքր մի զկնի ՚ի ծանօթութեան Յովհաննու Իմաստասիրի. կ. (1). իսկ թէ ո'վ իցէ Ստեփաննոս Ուռպելեան, ունիս տեսանել ՚ի հինգերորդ գիրս ՚ի կարգի պատմութեանս:
       Հարկաւոր է աստէն յուշ առնել եւ զայս ինչ զգուշալի. զի որովհետեւ Կլեմէս շփոթեալ է զՍտեփաննոս Սիւնեցի զՈւռպելեանն ընդ նախընթաց Սիւնեցւոյն, տեսեալ` թէ բազում աղճատանք կան ՚ի գիրս Ուռպելինին, եւ համարձակ դիմադրութիւնք առ այլ ազգս, յայնմանէ հաստատեալ է ՚ի միտս ` որպէս եւ յայտ առնէ ՚ի գիրս իւր, թէ ուրեմն յայնմ դարու` յորում ծաղկեալ էր Սիւնեցին, հայք առ հասարակ հակառակ զինեալ էին. ուստի եւ բարկ ութիւն Աստուծոյ հեղաւ ասէ ՚ի վերայ նոցա: Եւ սակայն ինքն Կլեմէս այլուր ցուցանէ` թէ յայնմ ժամանակի հայք միաբան ութիւն արարին ընդ քաղկեդոնականս. որպէս տեսցես ՚ի ծանօթ. կ. (1). յօդ . ժ: