Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Ներսէս Լամբրոնացին, եւ Գրիգոր կաթողիկոս` եղբօրորդի Ներսիսի Շնորհալւոյն` Տղայ կոչեցեալ (որ եւ արար ժողով մեծ վասն միաբան ութեան յաւուրս Կիռ Մանուէլի կայսեր ), նոյնպէս եւ նա ինքն Ներսէս Շնորհալին` դրուատանօք յիշեն զՅովհան Իմաստասէր. եւ առաջի դնեն զվկայ ութիւն նորա իբրեւ զբան մեծի հայրապետի եւ երեւելւոյ ՚ի կարգս հայրապետացն հայոց. եւ վկայեն, թէ արարեալ իցէ նորա գիրք մի ՚ի վերայ մարդեղ ութեան փրկչին առ ՚ի ցոյց անշփոթ միաւորութեան երկուց բնութեանց ՚ի Քրիստոս, այսինքն կատարեալ ած ութեան եւ կատարեալ մարդկ ութեան ՚ի մի անձն Քրիստոսի: Քանզի Լամբրոնացին յատենաբան ութեան իւրում` յետ ասելոյ, նոյն է Աստուած եւ մարդ ասել զՔրիստոս, եւ երկու բնութիւն: յարէ զկնի. Ո՞ւր դիցուք զբանս Յովհաննու Իմաստասիրին եւ հայրապետին, որ զայս առ մեզ վկայութեամբ հարցն սրբոց ստուգէ:
       Սոյնպէս եւ Գրիգոր կաթողիկոս յառաջնում թղթի անդ` զոր գրեաց առ Տուտէորդին, յետ առաջի դնելոյ զխոնարհական համախոհ ութիւն նախնի սրբոց հարց հայոց ընդ այլ եկեղեցիս` յարէ. Յետ այսորիկ ասէ ո՞վ ոք ՚ի հարց սրբոց դրդուեցաւ յայսոսիկ. եթէ զՅովհաննէս ասեմք զԻմաստասէրն, որ եւ աթոռակալ սուրբ աթոռոյ, եւ նա այսոցիկ հետեւեցաւ շաւղաց եւ ուղղափառութեան. եւ մերն այլ սուրբ նախնիք (զորս յիշեցից այժմ ) զնորայն ընկալան զխոստովանութիւն, եւ ձեռնադրեցին անխախտելի մնալ գիրս. (այսինքն ստորագրեցին այսմ գրոց Յովհաննու Իմաստասիրի, զի անխախտելի մնասցէ եւ ստորադրօղք էին սոքա ) Գրիգոր Վկայասէր եւ Բարսեղ հետեւող նորին. եւ միւս Գրիգորիս եւ Ներսէս, մերս հարք. եւ է (այժմ այս գիրք ) յարկեղս գրոց մերոց ընկալեալ ՚ի նոցանէ: Եւ ապա երկրորդ թղթի իւրում առ նոյն Տուտէորդին` որ խորշէր յերկու բն ութիւն ասելոյ, յառաջ բերէ ընդդէմ նորին Տուտէորդւոյն զբան Յովհաննու Իմաստասիրի. եւ ասէ. Առ որ յանդիմանէ զքեզ երջանիկ եւ սուրբ հայրապետն Յովհաննէս Իմաստասէր եւ ուղղատես. ասէ. փախչիս ՚ի բնութեանդ անուանէին, ընդ նմին եւ յերկուսդ ասելոյ. եւ ոչ գիտես, թէ մարմին ասելով յերկոսին ՚ի ներքո ըմբռնիս` յորոց փախչիսդ:
       Յիշատակի այս գիրք Յովհաննու Իմաստասիրի եւ ՚ի վիճաբանութեանն Թէորիանեայ ընդ Ներսեսի Շնորհալւոյն, ուր ՚ի վերջոյ դնի խօսիլ Շնորհալւոյն ընդ Թէորիանեայ` այսպիսի ինչ. Յայսմ վայրի ասէ ունիմ ինչ յայտնել քեզ, որ ցարդ եւս չէ առ ամենեսին ՚ի լոյս հանդիսացեալ. էր մի ոմն ՚ի կաթուղիկոսաց հայոց` Յովհաննէս անուն, համանմանեալ վարուք եւ վարդապետութեամբ մեծամեծ հարց սրբոց. եւ համօրէն արտաքին գիտութեանց եւ ամենայն իմաստասիր ութեան քաջ տեղեակ. այլ` աստուածային վարուցն գնացիւք գերազանցեալ յոյժ քան զբազմօք, չասացից` թէ քան զամենեքումբք. որ եւ գտաւ արժանաւոր ՚ի սակս շնորհափայլ վարուցն եւ վարդապետութեան ելանել եւ նստիլ յայս կաթողիկոսական աստիճան սրբոյ աթոռոյս եւն… Սորին աստուածահաճոյ եւ երանելի առնս գրուած կայ առ իս, զոր գրեաց ընդդէմ մի բն ութիւն ասողաց, բազմապատիկ վկայութեամբք սուրբ գրոց, եւ զօրաւոր փաստիւք եւ պատճառօք. եւ մեկին օրինակօք եւ ապացուցիւք: Եւ զայս գրուած հաստատեաց բարի յիշատակաց արժանի Գրիգոր կաթողիկոս, որ ոչ բազում ամօք յառաջ քան զիս նստեալ էր յայս աթոռ (այն է եղբայր Շնորհալւոյն. եւ կամ մեծն Գրիգոր Վկայասէր ) եւ կնքեաց ՚ի վերջ այնր գրոց, եւ եդ զայսպիսի ինչ բան, սոյնպէս հաւատամ եւ ես, զոր օրինակ գրեալ է աստանօր երանելւոյն Յովհաննու հայրապետի. եւ զորս ոչ այսպէսն հաւատան նզովեմ: Եւ արդ` աղէ, թէ կամք իցեն, գոյն ինչ ընթերցցուք ՚ի բանից անտի նորա. զի ծանիցես զայրն, եւ առցես զճաշակ իմաստութեան. նորա: Թէորիանէ ասէ. եւ կարի իսկ ՚ի դէպ մտադիւրութեամբ ցանկամ լսել զբանս գրուածոյդ այդորիկ: Եւ այն ինչ ընթերցան զյառաջաբան ճառին, ասէ Թէորիանէ ցկաթողիկոսն. աղաչեմ զյարգոյ սրբութիւնդ, զի տայցես օրինակել զայդ գիրք, եւ շնորհեսցես ինձ ՚ի պարգեւս. զի մարթասցուք եւ ՚ի յունական բարբառ ունել զդա յաշխարհին Հոռոմոց ՚ի պատիւ այդր հայրապետի. եւ գովին մեծաշուք հանդիսասցի ՚ի միջի մերում այս մատենագիր: Կաթուղիկոսն ասէ. բարիոք է: Ապա օրինակեցաւ եւ տուաւ մեզ (ասէ Թէորիանէ ). եւ մեր առեալ տարաք զայն ՚ի թագաւորական քաղաքն:
       Այս բան տպագրեալ կայ յունարէն եւ լատիներէն ՚ի գործս սուրբ հարց, որ կոչի մատենագր ութիւն հարց. եւս եւ առանձինն տպագրեալ է ՚ի Բասիլիա, յամի տեառն. 1578. ՚ի մի երես յունարէն, եւ ՚ի միւսն լատիներէն յերեսն. 186. եւ 187: Արդ` յայտ է թէ այս Յովհան հայրապետ` զոր յիշէ աստ Շնորհալին, է այն Յովհան Իմաստասէր, զոր յիշատակէն Լամբրոնացին եւ Գրիգոր կաթողիկոս հանդերձ ստորագրութեամբն. եւ բանք երիցն եւս հային ՚ի գրուածս մի եւ նոյն Յովհաննու Իմաստասիրի յաղագս մարդեղութեան. եւ յայսմ չկայ ինչ տարակոյս:
       Տեսցուք այժմ, թէ ո՞վ իցէ այս Յովհաննէս Իմաստասէր հայրապետ: Այլ առ ՚ի ընդ կարգի իմանալ եւ ճշմարտութեամբ ՚ի վերայ իրացդ հասանել, արժան է զիւրաքանչիւր հայրապետս հայոց, որք էին Յովհան կամ Յովհաննէս անուամբ կարգաւ առաջի դնել աստ` մինչեւ ցաւուրս Ներսիսի Շնորհալւոյն եւ Ներսեսի Լամբրոնացւոյն, եւ տեսանել` թէ ո՞րն իցէ: Առաջին Յովհաննէս հայրապետ հայոց եղեւ Մանդակունին, որ նստաւ յամի տեառն. 480: Երկրորդն եղեւ Սիւնձեղնայի Գաբեղեանն. որ նստաւ յամի տեառն. 533: Երրորդն եղեւ Բագարանցին, որ նստաւ ՚ի բաժնին յունաց յաւուրս Աբրահամու կաթողիկոսի` յամի տեառն. 600: Չորրորդն եղեւ յաջորդն Եղիայի` ասացեալն Օձնեցի. որ նստաւ յամի տեառն. 718: Հինգերորդն եղեւ Ովայեցին. որ նստաւ յամի տեառն. 853. Վեցերորդն եղեւ Դասհոնակերացի պատմաբանն. որ նստաւ յամի տեառն. 897: Յայնոսիկ վեց կաթողիկոսաց հայոց Յովհաննէս կոչեցելոց նա միայն պարտի համարիլ Յովհաննէս Իմաստասէր հայրապետ հեղինակ նախայիշեալ գրոց մարդեղութեան. որ ՚ի մէջ հայոց կոչիցի իբր մականուամբ այնպիսի, այսինքն Յովհան Իմաստասէր. իսկ արդ` ո'չ այլոք, բայց միայն յաջորդն Եղիայի Յովհան Օձնեցին ՚ի սկզբանէ անտի իբր մականուամբ կոչի ՚ի մէջ հայոց Յովհան Իմաստասէր. ուրեմն նա միայն է հանդիսացեալն այն Յովհան Իմաստասէր, եւ նա միայն է հեղինակ այնր գրոց: Եւ թէ յիրաւի միայն Օձնեցին յաջորդն Եղիայի իբր մականուամբ կոչի Յովհան Իմաստասէր, անտարակոյս է, վասն զի ամենայն պատմիչք եւ մատենագիրք զնա միայն կոչեն արձակապէս իբր մականուամբ այնպիսի, այսինքն Յովհան Իմաստասէր, կամ Յովհան Փիլիսոփայ որ թարգմանի Իմաստասէր: Քանզի Յովհաննէս կաթողիկոս պատմաբանն ՚ի կարգի պատմ ութեան իւրոյ` յետ առաջի դնելոյ զմահ Եղիայի կաթողիկոսի, այսպէս սկսանի գրել յաղագս յաջորդի նորա Օձնեցւոյ` առանց յիշելոյ զգաւառ եւ զքաղաք նորա. Զկնի սորա (այսինքն Եղիայ կաթողիկոսի ) յաջորդէ զաթոռն սուրբ` մեծ Իմաստասէրն Յովհաննէս: Եւ ՚ի համառօտ քաղուածս կաթողիկոսաց գրէ հանդերձ յիշատակութեամբ գաւառին եւ աւանին` այսպէս. Տէր Յովհաննէս Իմաստասէր` ՚ի Տաշրայ, ՚ի գեղջէ Ուձնու ամս. ժա: Սամուէլ Կամրջաձորեցի` որ փոքր մի յետոյ է քան զՅովհաննէս կաթողիկոս, եւ ժամանակակից Վահանայ կաթուղիկոսի եւ սրբոյն Գրիգորի Նարեկացւոյ, ՚ի գիրսն իւր տօնապատճառ կոչեցեալ` առանց յիշելոյ զանունդ Օձնեցի` արձակապէս անուանէ զյաջորդն Եղիայի Յովհաննէս Իմաստասէր: Գաւազանագիրքն կաթողիկոսաց` որ կայ ՚ի կանոնագիրս զկնի Եղիայի դնէ անմիջապէ. Տէր Յովհան Իմաստասէր` ՚ի Տաշրունեաց գաւառէ` ՚ի գեղջէ Աւձնոյ ամս. ժա: Չորք այլ գաւազանագիրք յետ Եղիայի դնեն այսպէս. Իմաստասէրն Յովհան ՚ի Տաշրայ յՈւձուն գեղջէ. Տէր Յովհաննէս Իմաստասէրն` յՕձնայ, որ ՚ի Տաշիրս. Ստեփաննոս Ասողիկ. գիրք. ի. գլ. 2. յետ դնելոյ զԵղիա կաթողիկոս. գրէ այսպէս. Զկնի նորա տէր Յովհաննէս փիլիսոփայն ՚ի գաւառէ Տաշրաց ՚ի գեղջէ Օձնայ, ամս. ժա. Սամուէլ երէց Անեցի յետ Եղիայի անմիջապէս յարելով. Տէր Յովհաննէս Օձնեցին` ամս. ժա. (յաւելու ) Իմաստասէրն Յովհան կանոնական կարգօք պայծառացոյց զեկեղեցի: Վարդան պատմիչ աշակերտ Վանական վարդապետի. յետ կարգելոյ զԵղիա` գրէ այսպէս. եւ յաջորդէ զնա Յովհաննէս Իմաստասէրն մեծ: Կիրակոս Գանձակեցի աշակերտակից Վարդանայ գրէ այսպէս. Տէր Եղիայի զկնի` առնու զաթոռն տէր Յովհաննէս Օձնեցի Իմաստասէր: Թողում բերել զայլ մատենագիրս, յորս գրեթէ միշտ ՚ի յիշատակիլ անուան այսր Յովհաննու յաջորդին Եղիայի` յարի անմիջապէս բառս Իմաստասէր: Թողում եւ զբանս հակառակ կողմանն, զՄիխայէլի Ասորւոյ, եւ զնմանեաց նորին, որք սովին մականուամբ յիշեն զնա ՚ի կարգս կաթողիկոսաց հայոց:
       Եւ զայս անուանակոչութիւնս` այսինքն է Իմաստասէր` այնչափ հռչակեալ տեսանեմք առ նախնի մատենագիրս հայոց ՚ի վերայ յաջորդին Եղիայի, մինչեւ ՚ի յիշել նոցա յանուն այսր Յովհաննու հայրապետի չեղեւ գրեթէ երբէք սովոր ութիւն որոշել զնա յանուանէ քաղաքին, եւ կոչել Յովհան Օձնեցի, այլ լոկ առասական անուամբ Յովհան Իմաստասէր. որպէս է տեսանել ՚ի կանոնագիրս, եւ ՚ի վերոյիշեալ բուն պատմութեան Յովհաննու կաթուղիկոսի, զորոյ զբանսն ողջոյն եդաք ՚ի յօդուածն. գ. ուր այնպիսի եղանակաւ խօսի հեղինակն, որով յայտնի ցուցանէ թէ մի միայն է Յովհան Իմաստասէր անուամբ կաթողիկոս հայոց, եւ թէ ամենեքին Յովհաննու Իմաստասիրիւ ՚ի սկզբանէ հետէ ո'չ զայլ ոք իմանային եւ իմանան բայց միայն զյաջորդն Եղիայի: Սոյնպէս եւ տեսանել եւ ՚ի գիրս այլոց, յորս նոյն յաջորդն Եղիայ կաթողիկոսի միշտ Յովհան Իմաստասէր կոչի: Ըստ այսմ է եւ ՚ի վերնագիրս ճառից եւ կանոնաց նորա, եւ ցայլեւայլ հատուածս բանից եւ գրուածոց նորին` որք սփռեալ կան ՚ի բազում ձեռագիրս եւ ՚ի ճառընտիրս, յորս յամի արձակապէս դնի. Տեառն Յովհաննիսի Իմաստասիրի հայոց կաթուղիկոսի. կամ երանելւոյ տեառն Յովհաննիսի Փիլիսոփայի հայոց կաթուղիկոսի:
       Իսկ առ յետինս` սկսեալ ՚ի Սամուէլէ Անեցւոյ` եմուտ սովոր ութիւն ՚ի մէջ բերել երբեմն` սոսկ զնոյն առասական անուն նորա, եւ երբեմն յանուն քաղաքին . այսինքն է, երբեմն ասել` Յովհան Իմաստասէր, եւ երբեմն Յովհան Օձնեցի: Եւ յետինս այս յաճախեցաւ առ յետնագոյնս ցմերս ժամանակ. մինչեւ առ հասարակ Օձնեցի ձայնել զնա յետնոց, ՚ի մոռացօնս արկեալ զմականուն նորա` այսինքն զանունս Իմաստասէր : Ուստի եւ որ եմոյծն զօտար զայն գրուած ՚ի տպագրեալ գիրս ՚ի կոչումն ընծայութեան ՚ի վերջն. (զորմէ յիշեցաք ՚ի յօդ. ի . ) դիտելով` թէ յայժմու ժամանակիս Յովհան Իմաստասէր ասելով չիմանան որոշակի զՅովհան հայրապետ, որ յՕձնայ յաւելեալ է ՚ի բացատր ութիւն նորին եւ զբառդ Օձնեցի։ Նոյնպէս եւ միում ձեռագրի պատմութեան Յովհաննու կաթողիկոսի, զոր օրինակեալ է Վարդան վարդապետ Յոնանեան, անդ` ուր պատմի վարք յաջորդին Եղիայի լոկ Յովհաննէս Իմաստասէր անուամբ` եդեալ է յումեմն ՚ի լուսանցսն. Սա է Օձնեցին. գիտելով թէ չիմանան զնա որոշակի յայժմու դարուս եղեալքն:
       Սոյնպէս նաեւ Կլեմէս Գալանոս. ՚ի հատորն. ի. երես. 132. եւ 133. ՚ի գրելն զբան գաւազանագրոցն հայոց` ուր ՚ի հայերէնն դնի, Սուրբ Իմաստասէրն Յոհան կանոնական կարգօք պայծառացոյց զեկեղեցիս հայոց. ՚ի լատիներէնն բացատրաբար թարգմանէ Օձնեցի, յասելն. Սանքթուս մաճիսթէռ Եօաննէս Օձնիէնսիս` քանոնիչիս տեքռէթիս սուամ էքքլէզիամ իլլուսթռաւիթ. այսինքն է. Սուրբ վարդապետն Յովհաննէս Օձնեցի կանոնական վճռովք զիւր եկեղեցի պայծառացոյց: Եւ զայս թէպէտ նա յայլ միտս գրէ անդ, այսինքն վասն արհամարհելոյ, բայց բաւական է այս. զի ինքն Կլեմէս եւս յընթեռնուլն ՚ի գիրս հայոց Յովհան Իմաստասէր` առանց տարակուսելոյ զայլ ոք ոչ իմանայ այնու, բայց միայն զՅովհան Օձնեցին . ապա թէ ոչ` ընդդէմ հաւատարմ ութեան լինէր այսպէս թարգմանել:
       Եւ արդ` եթէ միայն յաջորդն Եղիայի կոչի ՚ի գիրս հայոց Յովհան Իմաստասէր, եւ միայն նա իմացեալ լինի այսու, եւ ոչ այլ ոք հայրապետ, ապա ուրեմն եւ յասել Լամբրոնացւոյն, եւ Գրիգորի կաթողիկոսի, ընդ որս եւ Ներսիսի Շնորհալւոյ, թէ Յովհան Իմաստասէր հայրապետ զայս ինչ գրէ, այնու իմացեալ լինի յաջորդն Եղիայի Յովհան` առ ՚ի յետնոց Օձնեցի ասացեալն: Եւ այս բան է պատմական ապացուց ութիւն անաղարտելի:
       Ասիցես թերեւս, պատմիչք հայոց` մանաւանդ յետինք` գուցէ համախոհ կարծեաց իւրեանց եւ հակառակ քաղկեդոնականաց զՅովհան Օձնեցին, ՚ի գով ութիւն նորին դնեն զայդ անուն պարծանաց` այսինքն է Իմաստասէր, եւ ոչ եթէ ստուգութեամբ: Բայց այդ դիմադր ութիւն առաւել եւս հաստատէ զբան մեր, եւ ցուցանէ ընդդէմ նոցին մատենագրաց` թէ ուրեմն Յովհան Օձնեցին է Յովհան Իմաստասէրն, վասն զի որովհետեւ ինքեանք զնա միայն իբր մականուամբ կոչեն Իմաստասէր` եւ ո'չ զայլս, որո'վ եւ իցէ պատճառաւ կոչեցեալ իցեն զնա Իմաստասէր, բռնադատին ընդունիլ, թէ այն` որ մականուամբ Իմաստասէր կոչի, իցէ Օձնեցին: Իսկ արդ` հեղինակն վերոյիշեալ գրոց մարդեղութեան Յովհան հայրապետ` մականուամբ Իմաստասէր կոչի յամենեցունց, նաեւ ՚ի նոցունց. ապա ուրեմն ընդ նոցա` հեղինակ այնր գրոց Օձնեցին է, եւ ո'չ այլ ոք:
       Եւ դարձեալ եթէ այդպէս էր (այսինքն` եթէ վասն հակառակելոյ նորա ընդդէմ քաղկեդոնականաց` Իմաստասէր կոչեն զնա ), վասն նոյն պատճառի պա'րտ էր նոցա զնոյն անուն պանծալի այսինքն զանունդ Իմաստասէր` ընծայել եւ այլոց ոմանց կաթողիկոսաց, որք ընդդէմ կացին քաղկեդոնականաց, որպիսի եղեն Աբրահամ եւ եղիա. եւ սակայն ոչ ումեք ՚ի սոցանէ, եւ ոչ այլում այնպիսւոյ ընծայեն երբէք զայդ անուն. ապա ուրեմն յըծայելն զայն միաբերան` Օձնեցւոյն միայն`յայտ յանդիման ցուցանեն, թէ ՚ի սկզբանէ հետէ նա ինքն եւեթ իբր մականուամբ Իմաստասէր կոչիւր: Դարձեալ` եթէ վասն հակառակ ութեան էր, պա'րտ էր յաւէտ կոչել զնա ընդ իւրեանց կարծեաց` հզօր ախոյեան , եւ ո'չ թէ Իմաստասէր. ուստի եւ ամենեւին անհիմն է այդ դիմադրութիւն: Եւ դարձեալ, Յովհաննէս կաթողիկոս պատմաբանն ՚ի կոչելն անդ զՅովհան Օձնեցին` Իմաստասէր, ո'չ յարէ զկնի զայդպիսի սուտ պատճառ, այլ` զճշմարիտն, զի էր ասէ հմուտ եւ տեղեակ բոլոր քերթողական շարագծաց, մասանց բանի եւ մասնականաց, այլեւ վարժից սեռից, եւ որ ընդ գոյացութեամբ են սեռական տեսակարարութիւնք` մինչ ցանհաս վայր. եւ տարբերութեանցն եւս հանգամանաց, եւ պատահմանց անջատից եւ անանջատից ո'չ անտեղեակ. դարձեալ եւ կրթական վարժից թէոնականաց, որ զարուեստին ծառոյ պտուղս առոգանապէս ներագրէ յարուեստասէրն:
       Այս յայտնի եւս երեւի ՚ի բանից յայսմաւուրացն. ապր. 17. ուր ՚ի վարս Յովհաննու Իմաստասիրի գոյն պատճառ ՚ի մէջ բերի, յասելն. ՚ի մանկութենէ վարժեալ յուսումն գրոց եւ յարուեստ իմաստասիրական հանճարոյ: Ըստ այսմ է տեսանել եւ ՚ի բանս Շնորհալւոյն առ Թէորիանէ` յասել նորա. Համօրէն արտաքին գիտութեանց եւ ամենայն իմաստասիր ութեան քաջ տեղեակ: Ոպ եւ գրութիւնք իւր վկայեն. զորս միա'յն իմաստասիրաց է իմանալ:
       Ասիցէ ոք. Յովհան Մանդակունին եւս էր այր Իմաստասէր, եւ լի ամենայն գիտութեամբ. ապա գուցէ նորա է այն վերոյիշեալ գիրք մարդեղութեան: Պատասխանեմ. այո ' Իմաստասէր էր, բայց ոչ կոչեցաւ իբր մականուամբ Իմաստասէր կամ Փիլիսոփայ. զի ո'չ ոք ՚ի մատենագրաց մերոց բնաւ կոչէ զնա այնպիսի. եւ ո'չ իսկ Ղազար Փարպեցի` որ էր ժամանակակից եւ ականատես Մանդակունւոյն. եւ ո'չ ՚ի մակագիրս եւ իցէ գրուածոց նորա կոչի նա Իմաստասէր. այլ ` յամի միօրինակ Յովհան Մանդակունի. որպէս է տեսանել ՚ի հին եւ ՚ի նոր Մաշտոցս եւ ՚ի ճաշոցս եւ ՚ի ժամագիրս եւ ՚ի կանոնագիրս, որպէս եւ ՚ի գիրս մեծին Խոսրովու. յերես. 317: Եւ դարձեալ նա ինքն Յովհան Իմաստասէր վկայ բերէ իւրոց զսոյն ինքն զՅովհան Մանդակունին. որպէս տեսանես ՚ի յօդուածն. գ. երես. 591. ուրեմն Յովհան Իմաստասէր ասացեալն ա'յլ է ՚ի Յովհաննէ Մանդակունւոյ. ապա թէ ոչ` զիա՞րդ վկայ կոչէք զնա: Եւ եւս ` եթէ սովոր ութիւն էր իւիք առ նախնիս զՄանդակունին Իմաստասէր ՚ի բերելն զնա յարգանօք վկայ բանից իւրոց` նովին անուամբ յիշատակէր զնա, ասելով Յովհան Իմաստասէրն այսպէս ասէ. բայց նա առանց Իմաստասէր բառիս, առաջի առնէ զնա յասելն երանելի Յովհան Մանդակունի հայոց կաթողիկոս. ընդ այսմ է եւ յայլ ամենայն մատենագիրս եւ ՚ի պատմիչս հայոց ՚ի սկզբանէ մինչեւ ցայսօր ժամանակի:
       Միայն Վարդան պատմիչ ՚ի գրելն զնմանէ ասէ, թէ սոյն այս Յովհան Մանդակունի էր այր սուրբ եւ Իմաստասէր . իսկ այսպիսի բանք ո'չ ցուցանէն զայն` զոր մեք աստանոր խնդրեմք. այսինքն է` մականուամբ եւ առասական յորջորջմամբ ՚ի համօրէն մատենագրաց կոչեցեալ Յովհան Իմաստասէր` կամ Յովհաննէս Փիլիսոփայ: Եւ դարձեալ բանք Վարդանայ յառաջիկայ նիւթդ մեր ոչինչ ազգն. զի Գրիգոր կաթողիկոս եւ Լամբրոնացին յառաջ էին ժամանակաւ քան զՎարդան. եւ զի ո'չ գոյ ոք այլ` ոչ ուրեք եւ ոչ երբեք յառաջ քան զԼամբրոնացին եւ քան զԳրիգոր կաթողիկոս, որ զՄանդակունին, կամ զայլ ոք բաց ՚ի Յովհաննէ Օձնեցւոյ` Իմաստասէր կոչեսցէ. ուրեմն մինչեւ ցԼամբրոնացին` ամենայն մատենագիրք հայոց Իմաստասէր ասելով` ոչ զոք իմանան, բայց միայն զՕձնեցին:
       Եւ դարձեալ` նա ինքն Վարդան ո'չ հաւասարապէս կոչէ զերկոսին եւս Իմաստասէր, այլ` զՄանդակունին` վասն բանի գովութեան, իսկ զՅովհան Օձնեցին բանիւ մականուան. քանզի զՄանդակունւոյն գրէ այսպէս. զկնի Գիւտոյ յաջորդէ Յովհան Մանդակունի` Իմաստասէր եւ լի հոգւով աստուծոյ: Իսկ զՕձնեցւոյն գրէ այսպէս. զկնի Եղիայի յաջորդէ Յովհաննէս Իմաստասէրն Մեծ: Ուր ահա յայտնի ցուցանէ, թէ արձակապէս եւ տիրապէս Յովհաննէս Իմաստասէր կոչեցեալն է յաջորդն Եղիայի, եւ ոչ թէ Մանդակունին. ապա թէ ոչ` որպէս յաւելու զորոշիչ անուն առաջնոյն` ասելով Մանդակունի, սոյնպէս եւս պա'րտ էր որոշել եւ զաշխարհս երկրորդին եւ կոչել Օձնեցի: Ուստի եւ ընդ վերոյ գրելոցդ, ո'չ միայն յայլոց ամենեցունց, այլեւ ՚ի Վարդանայ իսկ միայն յաջորդն Եղիայի է, որ մականուամբ կոչի Յովհաննէս Իմաստասէր Մեծ: Զայս եդեալ` ընդ ինքեան հետեւի ասել, թէ ուրեմն եւ հեղինակ այնր գրոց մարդեղութեան` անուանեալն Յովհաննէս Իմաստասէր, եւ նա ինքն յաջորդն Եղիայի Յովհան, որ ՚ի յետնոյ Օձնեցի ասի:
       Դարձեալ` առաւել ճշմարիտ է զայն գիրք մարդեղ ութեան ընծայել այնպիսի հայրապետի Յովհաննու, որոյ կայ եւ այլ գիրք նովին անուամբ եւ նովին մականուամբ, քան` կարծեօք միայն ընծայել Յովհաննու Մանդակունւոյ, իսկ արդ` այն գիրք շարադրեալ է յանուն Յովհաննու` ընդ մականուամբ Իմաստասիրի. ուրեմն զայն գիրք պարտ է ընծայել այնպիսում որ ունի զայլ գիրք նովին անուամբ եւ նովին մականուամբ: Եւ զի այն հայրապետ` որ յանուն է Յովհան, եւ մականունն Իմաստասէր, այսու մակագրով ունի եւ զայլ գիրք, է գիրքն եկեղեցական կանոնադրութեանց եւ կարգաւորութեանց, եւ անդէն նա ինքն վկայ կոչէ զՅովհան Մանդակունին իբր բազում ամօք յառաջ քան զինքն. ուրեմն նմա, եւ ո'չ թէ Յովհաննու Մանդակունւոյ` ընծայելի է եւ այն գիրք մարդեղութեան:
       Եւ դարձեալ` որպէս ՚ի բանս Գրիգորի կաթողիկոսի եւ Լամբրոնացւոյն, հեղինակ գրոց մարդեղ ութեան բացարձակապէս Յովհան Իմաստասէր կոչի, եւ ո'չ Յովհան Մանդակունի, նոյնպէս եւ հեղինակ նախակարգեալ եկեղեցական կանոնադրութեանց բացարձակապէս Յովհան Իմաստասէր կոչի. իսկ արդ` անդ ՚ի գիրս կանոնադրութեանց անունդ Յովհան Իմաստասէր յայտնապէս զՕձնեցին ցուցանէ, եւ ո'չ զՄանդակունին, որպէս ապացուցաք ՚ի յօդուածն. գ. ապա եւ աստ անունս Յովհան Իմաստասէր` յայտնապէս ցուցանէ զնոյն Օձնեցին:
       Եւ դարձեալ` եթէ Լամբրոնացին եւ Գրիգոր կաթուղիկոս, Յովհան Իմաստասէր ասելով` զայլ ոք իմանային` քան զոր մատենագիրք հայոց համօրէն Յովհան Իմաստասէր կոչեն, պարտ էր նոցա որոշակի դնել, Յովհան Իմաստասէր յայս ինչ քաղաքէ. զի մի շփոթեսցի ընդ Յովհաննու Իմաստասիրի յաջորդին Եղիայի, որ յՕձնայ. իսկ արդ` նոքա բնաւ ինչ ոչ որոշեն, ապա այնու իմանան զայն միայն` որ յամենեցուն Յովհան Իմաստասէր կոչի. եւ քանզի միայն յաջորդն Եղիայի յամենեցուն Յովհան Իմաստասէր կոչի, ապա զնա միայն իմանան նոքա: Իսկ եթէ զնա ո'չ իմանան, այլ` զՄանդակունին, ընդէ՞ր ոչ յաւելուն եւ զբառդ Օձնեցի: Ահա այդ իսկ ապացուցանէ զառաջիկայ ճշմարտ ութիւն ասացելոյս. զի ոչ յաւելելով նոցա զբառդ Մանդակունի կամ Օձնեցի, ցուցանեն` թէ Յովհան Իմաստասէր ասելով` իմանան զայն, որում յատուկ է այս յամենայն գիրս հայոց եւ ծանոթ է ամենեցուն, եւ ո'չ զայն որում չէ` յատուկ այս անուն ՚ի գիրս հայոց. իսկ արդ` նախակարգեալ վկայութեամբք մատենագրաց յայտնի ցուցանի, թէ ՚ի գիրս հայոց բառս Յովհաննէս Իմաստասէր կամ Յովհան Իմաստասէր է յատուկ անուն Օձնեցւոյն, եւ ո'չ Մանդակունւոյն. ապա ուրեմն անտարակոյս նոքա Յովհաննէս Իմաստասէր ասելով` զՕձնեցին, եւ ո'չ զայլ ոք:
       Այս առաւել եւս յայտնի լինի ՚ի բանից անտի Գրիգորի կաթուղիկոսին, զոր եդաք ՚ի վերոյ, յասելն. Յետ այսորիկ ո՞վ ոք ՚ի հարց սրբոց դրդուեցաւ յայսոսիկ. եթէ զՅովհաննէս ասեմք զԻմաստասէրն. որ եւ աթոռակալ Սուրբ Աթոռոյ, եւ նա այսոցիկ հետեւեցաւ շաւղաց եւ ուղղափառութեան: Ուր երկու ինչ կայ նկատել: Մի զի Գրիգոր կաթողիկոս զայս բան գրէ առ այնպիսիս , որք միայն զյաջորդն Եղիայի գիտէին լինել Յովհան Իմաստասէր. եւ նա ինքն Գրիգոր կաթողիկոս ՚ի գրելն զայս առ նոսա (այսինքն առ Տուտէորդին եւ առ Հաղբատացիս եւ առ Սանահնեցիս եւ առ Ձորոյգետացիս ), գիտէր ստուգիւ, թէ նոքա միայն զյաջորդն Եղիայի ճանաչէին այնպիսի, այսինքն Իմաստասէր. զի նա միայն ՚ի գիրս հայոց այնպէս կոչիւր. իսկ եթէ այլ ոք էր այն Յովհան Իմաստասէր եւ ո'չ յաջորդն Եղիայի, ոչ համարձակէր այդպէս անորոշակի գրել. ապա թէ ո'չ նոքա միաբերան աղաղակէին , թէ Յովհան Իմաստասէր, զոր մեք գիտեմք, այսպիսի ինչ չէ գրել. ուրեմն եւ ինքն Գրիգոր կաթողիկոս զյաջորդն Եղիայի զՕձնեցին իմանայր յասելն Յովհան Իմաստասէր:
       Այլ զի յայտնագոյն եւս երեւեսցի ասացեալս այս ձեռնարկեսցուք այսպէս. կամ գիտէր Գրիգոր կաթողիկոս, թէ Հաղբատացիք եւ Սանահնեցիք ճանաչեն զՅովհան Իմաստասէր զյիշատակեալն յիւրմէ թէ ո'վ է, եւ կամ ոչ գիտեր` թէ ճանաչեն նոքա զնա: Եթէ ոչ գիտէր` թէ նոքա ճանաչեն, պարտական էր ծանուցանել` թէ ով է այն Յովհան Իմաստասէր, ապա թէ ոչ` ոչինչ ազդէին բանք իւր. զի վկայ ութիւն անծանոթ հեղինակի յայսպիսի նիւթ չզօրէ բնաւ առ հակառակորդս: Իսկ եթէ գիտէր, թէ նոքա ճանաչեն, արժան է այժմ թախանձեալ, թէ ուստի՞ ճանաչէին նոքա. յայտ է թէ ո'չ այլուստէք բայց եթէ ՚ի գրոցն հայոց. եւ Գրիգոր կաթողիկոս եւս գիտէր թէ նոքա միայն ՚ի գրոցն հայոց ճանաչեն զնա. իսկ արդ` ՚ի գիրս հայոց ոչ այլ ոք` բայց միայն յաջորդն Եղիայի Օձնեցին կոչիւր մինչեւ ցայն աւուրս Յովհան Իմաստասէր, որպէս յայտնի տեսեր այժմ. ուրեմն նոքա այնու Յովհաննու Իմաստասիրիւ զՕձնեցին իմանային: Եւ որպէս ասացաք` Գրիգոր կաթողիկոս եւս գիտեր, թէ զոր ինքն Յովհան Իմաստասէր կոչէ, նոքա այնու զՕձնեցին իմանան. ուրեմն եթէ այն գործ ո'չ էր օձնեցւոյն, պա'րտ էր Գրիգորի կաթողիկոսի որոշակի ցուցանել, թէ ոչ` ասեն զՅովհան Օձնեցին` զոր դուք Յովհան Իմաստասէր կոչէք, այլ` զայս ոք կամ զայն:
       Երկրորդ նկատելին է այս . զի այսպիսի եղանակ խօսից Գրիգորի կաթողիկոսի հայի ՚ի ձեւ ընդդիմայարակայական. իբր զի` որովհետեւ Հաղբատացիք եւ Սանահնեցիք եդեալ էին ՚ի մտի, թէ յաջորդն Եղիայի` զոր Իմաստասէր կոչէին, ընդդէմ կացեալ իցէ քաղկեդոնականաց, զնոյն Յովհան Իմաստասէր նոցա առաջի դնէ: Եւ զի գրեալ էին նոքա, թէ մեք զաւանդ հարցն ունիմք, նախ հարցանէ` թէ ո՞յք են այն հարք, որք աւանդեցին մեզ բաժանիլ յայլոց եկեղեցեաց, եւ ոչ հաւանել նոցա. միթէ ասէ զԼուսաւորի՞չն ասէք. ոչ աւանիկ նա` որ սրբութեամբ լցեալ էր, խոնարհ սրտիւ յանձն էառ գնալ ՚ի Կեսարիա առ յոյնս, եւ ՚ի Հռովմ առ սուրբն Սեղբեստրոս. միթէ զԱրիստակէ՞ս ասէք, եւ կամ զՄեծն Ներսէս, կամ զՍահակ. ո՞չ ամենեքին սոքա` եւ որք զհետ սոցա, խոնարհ սրտիւ զիջան առ այլ եկեղեցիս: Զայսոսիկ ընդարձակ բանիւք ՚ի մէջ բերեալ` յաւելու անդանօր: Արդ` ասէ եթէ այսոքիկ վերոյ գրեալ սուրբ հարքս այսպէս, եւ որք զհետ սոցա, խնդրելի է` եթէ այսորիկ ո՞վ ոք ՚ի հարց սրբոց դրդուեցաւ յայսոսիկ: Եթէ զՅովհաննէս ասեմք զԻմաստասէրն, (որպէս թէ ասէր. գիտեմ զի դուք զՅովհաննէս Իմաստասէրն ունիք ՚ի մէջ բերել, զի եդեալ էք ՚ի մտի ՚ի սուտ պատմութեանց, թէ գլխաւորաբար նա իցէ հակառակ կացեալ այլոց եկեղեցեաց, եւ բաժանեալ զազգն. բայց ո'չ է այնպէս. զի նա ո'չ միայն ոչ եկաց հակառակ, այլեւ համաձայն նոցին գրեաց. զի ահա ) եւ նա այսոցիկ հետեւեցաւ շաւղաց եւ ուղղափառութեան. յայսպիսի ոճոյ բանից յայտնի երեւի, թէ յասել Գրիգորի կաթողիկոսի` Յովհան Իմաստասէր` այնու իմացեալ լինի Յովհան Օձնեցին, որոյ մականուն է Իմաստասէր:
       Առաւել եւս արժան է զսոյն թախանձել` եւ հարցանել իսկ, թէ ընդէ՞ր արդեօք Գրիգոր կաթողիկոս յետ յիշատակելոյ զնախնի սուրբ հարս յանուանէ, եւ զորս զկնի նոցա ըհանրապէս, եւչ զայլ ոք ՚ի մէջ բերէ` բայց միայն զՅովհան Իմաստասէր: Հայեա'ց յեղանակ խօսիցն. ո՞վ ոք դրդրուեցաւ ասէ` ՚ի մէջ հարցն այնոցիկ, որք զանուն սրբոյ ունին, եւ յասելն զայս` զոչ ուրուք այլոյ զանուն առաջի դնէ, բայց միայն զՅովհաննու Իմաստասիրի. եւ ապա զնա եւս ազատ կացուցանէ ՚ի դրդուելոյ անտի: Որով յայտ առնէ` թէ բանք իւր են զայնպիսի ումեմնէ մեծ հայրապետէ, զորմէ միայն էր գլխաւոր կարծիք` թէ ամենեւին դրդուեալ իցէ նա ՚ի միաբանութէ այլոց ազգաց. եւ զի այս կարծիք էր զՅովհաննէ Իմաստասիրէ Օձնեցւոյ, զնա յանուանէ ՚ի մէջ բերեալ` ոչ միայն զերծ կացուցանէ զնա ՚ի դրդումանէ, այլեւ վկայէ` թէ նա առաւել քան զայլս ուղղափառութեամբ եկաց եւ զուղղափառ վարդապետութիւն աւանդեաց. որպէս ես իսկ ասէ ընթերցայ զհարազատ գիրս նորա, որ կայ եւ այժմ ասէ յարկեղս մեր ՚ի կաթուղիկոսարանի աստ:
       Զայս ձեռնարկ ութիւն մա'րթ էր առնել եւ ՚ի վերայ բանից Լամբրոնացւոյն. քանզի յայտ է թէ նա ՚ի յատենի անդ մեծի ժողովոյն ՚ի յիշել զանուն Իմաստասիրին` ո'չ խօսէր առ տգէտս, այլ` առ երեւելի եպիսկոպոսունս եւ առ բազ մութիւն վարդապետաց հայոց: Արդ` յասել նորա առ նոսա, ո՞ւր դիցուք զբանս Յովհաննու Իմաստասիրին եւ հայրապետին, նոքա ՚ի լսելն զՅովհան Իմաստասէր` զո՞ արդեօք իմանային. զի այս է բացարձակ կոչումն անուան այնպիսի մարդոյ, որ իցէ ծանօթ ամենեցուն: Արդարեւ ո'չ զայլ ոք մարթ էր նոցա իմանալ, բայց եթէ զայն` զոր գիտէին ՚ի գրեանց հայոց. իսկ արդ` որպէս տեսեր ՚ի վերոյ, գիրք հայոց առ հասարակ մինչեւ ցայն աւուրս միայն զյաջորդն Եղիայի զՅովհան Օձնեցին կոչեն Յովհան Իմաստասէր, եւ ոչ բնաւ զայլ ոք, ուրեմն նոքա այսու անուամբ զայն իմանային: Եւ Լամբրոնացին գիտելով` թէ նոքա զայն իմանան, արձակապէս խօսի առաջի նոցա առանց որոշելոյ. եւ գրեթէ ձեռնարկէ այսպէս. ո՞չ ապաքէն համարին ոմանք յազգէս մերմէ, թէ ոչ ոք ՚ի հարց մերոց ասաց ՚ի Քրիստոս երկու բնութիւն. ո՞չ ապաքէն եւ վասն Յովհաննու Իմաստասիրի Օձնեցւոյ կարծի, թէ ընդդէմ զինեալ իցէ այսմ. բայց ահա եւ նա ինքն Յովհան Իմաստասէր Օձնեցի` որ այսպէս կարծի, ո'չ միայն ընդդէմ չզինեցաւ, այլեւ բազում վկայութեամբք հաստատեաց, թէ ուղի'ղ է ասել ՚ի Քրիստոս երկու բնութիւն. եւ թէ` որ միանգամ Աստուած մարդացեալ խոստովանի, նոյն եւ զերկու բնութիւնս դաւանի. որպէս եւ (ասէ ) յայտնի ցուցանէ ՚ի յայտ եկեալ գրուած նորա: Անշուշտ զայս յայտ առնէ այն ոճ բանից Ներսեսի Լամբրոնացւոյ զոր խօսեցաւ յատենի ժողովոյն. եւ չի'ք հնար յայլ մեկնութիւն ձեռն կարկառելոյ:
       Ասիցես. եթէ ճշմարտիւ Լամբրոնացին Յովհան Իմաստասէր ասելով` իմանայ զՕձնեցին, ընդէ՞ր ապա ՚ի յիշելն` յառաջ դասէ զնա քան զԵզր կաթողիկոս. ո՞չ ապաքէն Եզր յառաջնգոյն էր ժամանակաւ քան զՕձնեցին: Պատասխանեմ. Լամբրոնացին գիտելով, թէ վկայութիւն Յովհաննու Իմաստասիրի Օձնեցւոյ առաւել ազդէ յայս նիւթ քան զայլոց ՚ի միտս ունկնդրաց, որք գուցէ յառաջն ներհակ կարծիս ունէին, զնա ինքն զԻմաստասերն նախ առաջին ախոյեան կացուցանէ. եւ ցուցանէ` թէ չեղեւ ոք իբրեւ զնա բացայայտ աւանդօղ երկու բնութեան, զորմէ էին բանք նորա. վասն զի յայսպիսի իրս առաւել մեծ է զայսպիսի առն վկայ ութիւն ՚ի մէջ բերել` քան զայլոց: Եւ ընդ հակառակն` եթէ Լամբրոնացին նախ դասէր զԵզր, ո'չ այնպէս զօրէր ցուցումն նորա. զի յայտնի էր ամենեցուն` թէ նա յայն միտս էր , ո'չ գրովք, այլ ` գործովք:
       Եւ դարձեալ` Լամբրոնացին ՚ի նախակարգելն զՅովհան Իմաստասէր քան զԵզր, ո'չ եթէ ըստ ժամանակին յառաջ դասէ զնա, այլ` ընդ այնմ, զի նա եղեւ առաջին` որ բազում բանիւք եւ վկայութեամբք հաստատեաց ՚ի գիրս` ասել ՚ի Քրիստոս երկու բնութիւն. իսկ Եզր եւ Վահան, զորս զկնի Իմաստասիրին ՚ի մէջ բերէ, գրով ինչ ոչ աւանդեցին, այլ եղեն միայն հաւան ժողովոյն Քաղկեդոնի եւ վարդապետութեան նորա: Եւ ասացեալս մեր ակնյայտնի տեսանի ՚ի բանից անտի Լամբրոնացւոյն. քանզի յետ ասելոյ նորա յատենաբան ութեան իւրում, թէ նոյն է Աստուած եւ մարդ ասելն` եւ երկու բնութիւն, հարցանէ ապա իբր ՚ի դիմաց ժողովելոցն. եթէ նոյն է ասէ ասելն երկու բնութիւն, ընդէ՞ր մինչեւ ցայժամ ոչ ասացին հարքն մեր, եւ ոչ ոք ՚ի նոցանէ բացատրեալ յայտնեաց զայս: Այսմ պատասխանի տայ նախ. Աստուծոյ է ասէ այդ քննելի. եւ ապա յաւելու. այո ' ասէ` եւ զայդ եւս ասացին բազումք. եւ ՚ի մէջ բազմաց առաւել բացայայտ գրեաց զայդ նա ինքն Յովհան Իմաստասէր. եւ այսու ցուցանէ, թէ ՚ի մէջ հարց հայոց նա եղեւ, որ առաւել քան զամենեսին բացայայտ վարդապետութեամբ ՚ի գիրս ականդեաց զայդ: Եւ ապա ՚ի մէջ բերէ նաեւ զայլ կաթողիկոսունս` այսինքն զԵզր եւ զՎահան, ո'չ ՚ի ցուցանել` թէ նոքա այնպէս գրեցին, այլ թէ` եւ նոքա այնպէս դաւանէին. որովհետեւ ասէ հաւանեցան ընդ յոյնս, եւ միաբանեցան ընդ նոսա: Եւ եթէ յիրաւի Եզր եւս գրով աւանդեալ էր` որպէս Յովհան Իմաստասէր, գուցէ զնա նախ դասէր. եւ ապա ՚ի մէջ բերէր զԻմաստասէրն:
       Եւ զի յայտնի տեսցես զայս ամենայն, եդից աստ զբանս Լամբրոնացւոյն` ըստ կարգի. յերես. 85. մինչ ՚ի 93. Արդ` ասէ միոյ Քրիստոսի, որում մեք աստուած ութիւն տամք, նոքա (այսինքն յոյնք եւ այլ քաղկեդոնականք ) բն ութիւն ՚ի վերայ յաւելեալ` զէութեանն հաստատ ութիւն յայտ առնեն. եւ որում մեք մարկութիւն, նոքա դարձեալ յաւելուածով բնութեանն անուան` զէ ութիւն մարդոյն ստուգեն. եւ զմիութին ՚ի վերայ սոցին` հաւասար մեզ ամբողջ հաւատան. չունելով անաչառ քննութեամբ առ այս ինչ մեզ նիւթ հակառակութեան. զի նոյն է Աստուած եւ մարդ ասել զՔրիստո, եւ երկու բնութիւն. մանաւանդ առաջինդ ո'չ միայն զէութին, այլեւ զսահմանն էութեան առանց սահմանի դնէ, ապա յայտ է թէ` զի որ Աստուած եւ մարդ դաւանեաց, զայլեւայլ բնութիւնս ՚ի վերայ միոյ անձինն ստուգեաց… Ահաւասիկ յայտ եղեւ հարք սուրբք . թէ չիք ինչ ՚ի մէջ մեր վասն առ Քրիստոս խոստովանութես հակառակութիւն, որք ՚ի մի շաւղայ վերայ հանապազ ընթայց եւ ընթանամք: Այլ ընդէր ասե ոչ ոք մինչեւ ցայսօր յայտնեաց զայս, այլ մանաւանդ զնորին հակառակն. Աստուծոյ է այս քննելի մանավանդ թէ բազումք ասացին ՚ի մերոց` առաջնոց սրբոց եղել հետեւօղք սակայն բարք մարդկան հակառակասէր է. զայնս` որք ճշմար տութեան էին ջատագովք եւ խաղաղութեան, անգոսնեցին. եւ զառ թշնա մութիւն մարզիչ բանս սիրեցին (եւ զայնս եւեթ հրատարակեցին ): Ապա թէ ոչ` ու՞ր դիցուք զբանս Յովհաննու Իմաստասիրին եւ հայրապետին, որ զայս առ մեզ վկայութեամբ հարցն սրբոց ստուգէ. զԵզրի հայրապետին, եւ զիւրոյ ժողովոյն զհաւանութին. զՎահանայ հայրապետին զհամաձայնութիւնն առ մեծ եկեղեցին հոռոմոց. եւ զնորին հետեւողաց թագաւորացն եւ վարդապետաց:
       Ահա յայս բան Լամբրոնացւոյն յայտնի տեսանես, թէ Յովհան Իմաստասէր նախ դնի` ոչ ըստ ժամանակին յառաջելոյ քան զեզեր, այլ` ըստ վարդապետութեան. եւ ընթացք բանից Լամբրոնացւոյն զայն պահանջէր ՚ի մէջ բերել` առ ՚ի ցուցանել թէ ո ' եղեւ` որ գրեաց բացայայտ ՚ի վերայ երկու բնութեան. իսկ զԵզր եւ զՎահան իբր երկրորդաբար ՚ի մէջ բերէ` ՚ի ցուցանել, թէ նոքա եւս թէպէտ ոչ գրեցին ՚ի վերայ այսր նիւթոյ, բայց գործով յայտնի ցուցին` թէ հաւան են ընդ այս:
       Մա'րթ է ումեք աստանօր ասել, թէ այն Յովհան Իմաստասէր գուցէ սոսկ եպիսկոպոս ոմն իցէ, եւ ո'չ կաթողիկոս. բայց ո'չ է այդպէս. զի Ներսես Շնորհալին յայտնապէս ասէ, թէ սոյն այս Յովհան Իմաստասէր էր մի ՚ի կաթուղիկոսաց հայոց, եւ թէ արժանապէս նստաւ յաթոռ կաթողիկոսութեան: Սմին նման եւ Գրիգոր կաթողիկոս յայտնի ասէ զնմանէ ՚ի միում թղթի` լինել հայրապետ հայոց, եւ ՚ի միւսում կոչէ աթոռակալ սուրբ աթոռոյ . որով անտարակոյս նշանակի անդանօր կաթուղիկոս հայոց. քանզի եւ ինքն Գրիգոր ՚ի նոյն թուղթսն` փոխանակ կաթողիկոս զանձն իւր` աթոռակալ կոչէ, յասելն առ Տուտէորդին. չզանգիտես յերկնահանգէտ աթոռոյս եւ յաթոռակալէս: Որպէս եւ Շնորհալին ՚ի թուղթն առ Միքայէլ պատրիարգ յունաց` կոչէ ընդ այսմ զինքն աթոռակալ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի: զսոյն տեսանեմք եւ ՚ի բազում գիրս հայոց: Նոյնպէս եւ Լամբրոնացին ՚ի կարգս հայրապետաց դասելով խօսի զնմանէ, յասելն անդ ՚ի վերոյ. Ո՞ւր դիցուք զբանս Յովհաննու Իմաստասիրին եւ հայրապետին… զԵզրի հայրապետին զհաւանութիւն. զՎահանայ հայրապետին զհամաձայնութիւն: Ուր նովին օրինակաւ հայրապետ կոչէ զՅովհաննէս եւ զԵզր եւ զՎահան. արդ` որպէս Եզր եւ Վահան էին կաթուղիկոսք, նոյնպէս եւ Յովհաննէս:
       Այլ աստ գիտելի է, զի ՚ի տպագրեալ բանս Թէորիանեայ դնի, թէ երկու հարիւր ամօք յառաջ քան զՇնորհալին նստաւ կաթողիկոս Յովհաննէս Իմաստասէր. բայց յայտնի տեսանի, թէ յայդ թուական սպրդեալ է վրիպակ ինչ` կա'մ ՚ի գրագրաց. որպէս բազում անգամ պատահի. եւ կամ ՚ի նոյն Թէորիանեայ. զի նա լուեալ միայն զխօսիլ Շնորհալւոյն, եւ ընդ մասին նշանակեալ ՚ի թղթի, յետ դառնալոյ ՚ի Կոստանդինուպօլիս գրեաց զիրսն ընդ այլեւայլ պարագայից հանդերձ յաւելուածով. եւ որոշակի ոչ յիշատակելով ՚ի միտս իւր զթիւ ամացն , փոխանակ գրելոյ. դճ. եդեալ է. բճ. որ է սուտ. զի երկերիւր ամօք յառաջ քան զՇնորհալին ոչ ոք նստաւ կաթողիկոս Յովհաննէս անուամբ. կամ մանաւանդ` Յովհաննէս Իմաստասէր անուամբ. որպէս է տեսանել յամ պատմագիրս հայոց:
       Իսկ Կլեմէս Գալանոս լատին հեղինակ հաստատուն համարելով զայդ թուական` յանհնարինս լինի ձեռնամուխ. եւ բաժանէ յերկուս զՅովհաննէս Իմաստասէր. զմին` զյիշատակեալն ՚ի Լամբրոնացւոյն առանց թուականի` ասէ լինել Մանդակունի. եւ զմիւսն` զյիշատակեալն` ՚ի Շնորհալւոյն համարի լինել Վահան ՚ի հատորն ի. երես. 153. 154. եւ 155: Բայց եւ ոչ մին կարէ ստուգիլ. եւ զորմէ ունիմք խօսիլ նաեւ ՚ի յօդուածն. ժ .: Իսկ վասն Վահանայ եւս առաւել. Մի զի ոչ` ուրեք Վահան կաթողիկոս կոչի Յովհաննէս, թող թէ Յովհաննէս Իմաստասէր. զի պատմաբանն Յովհաննէս կաթուղիկոս` որ իբր յիսուն ամօք յառաջ էր քան զՎահան կաթուղիկոս, գրէ զվարս Յովհաննու իմաստասիրի. նոյնպէս եւ Սամուէլ Կամրջաձորեցի` որ էր ժամանակակից Վահանայ կաթողիկոսի` յիշէ զՅովհաննէս Իմաստասէր իբր բազում ամօք հնագոյն: Երրորդ` յաշխարհի որպէս եւ յայտնի տեսանես ՚ի վերոյ բանս Լամբրոնացւոյն, որոշ եւ առանձինն յիշին Յովհաննէս Իմաստասէր հայրապետ, եւ Վահան հայրապետ. եւ զիա՞րդ մարթի ասել, թէ երկոքին մի իցեն. միթէ Լամբրոնացին չկարաց ուղիղ որոշել զՎահան ՚ի Յովհաննէ քան զյետին հեղինակս:
       Այլ արդ` ապացուցել, թէ յաջորդն Եղիայի Յովհան Օձնեցին է Յովհան Իմաստասէր` հեղինակ այնր գրոց մարդեղութեան, այնու իսկ ապացուցանի, թէ վարդապետութիւն նորա եւ համաձայն վարդապետութեան սուրբ ժողովոյն Քաղկեդոնի ՚ի հաստատել նորա ՚ի Քրիստոս զզանազա նութիւն երկու բնութեան զաստուածայնոյն եւ զմարդկայնոյն: Ուստի եւ ամենայն իրօք սուտ է այն համբաւ, որ հնչի զնմանէ, թէ նզովեալ իցէ զասօղսն երկու բնութիւն: Ասիցես , եթէ յիրաւի Յովհաննու Իմաստասիրի հաստատեալ իցէ զայդ, եւ արարեալ իցէ վասն այդր զայնպիսի գիրս, զիարդ Յովհաննէս կաթողիկոս պատմաբանն ոչ յիշէ զայդ: Պատասխանեմ, այդ առարկ ութիւն յոյժ ցուցանէ. ուստի եւ ոչինչ ցուցանէ, իբր զի ` ընդ այդմ պարտ է ասել, թէ ոչ ոք ՚ի նախնեաց արարեալ իցէ զայդ գիրք, զի եւ ոչ զՄանդակունւոյն եւ ոչ իսկ զայլմէ ասէ արարեալ զայն: Այլ եթէ ճշդիւ քննեսցի, թէ ընդէ՞ր ոչ յիշէ զայդ` Յովհաննէս կաթողիկոս պատմաբանս, մարթ է ասել նախ, թէ ոչ է տեսեալ նորա զայն գրուած. զի որպէս դնի ՚ի բանս Շնորհալւոյն առ Թէորիանէ, այն գիրք ՚ի հին ժամանակաց մինչեւ ցաւուրս իւր ո'չ էր առ ամսին հրատարակեալ. թերեւս ոմանք ՚ի տգիտաց կամ ՚ի հակառակողաց տեսեալ, թէ յայտնի յիշատակի եւ ջատագովի անդ երկու բնութիւն, գաղեցին զայն յանկեան ուրեք. եւ ոչ անկաւ ՚ի ձեռս Յովհաննու պատմաբանի. որպէս եւ յետ յայտնելոյ վերստին անյայտ եղեւ, եւ չերեւի ուրեք ՚ի միջի. եւ կամ առանց գաղելոյ իսկ ոչ երեւեցաւ այն առ արտաքս առ ժամանակ մի. որպէս պատահի այս եւ յայլ բազում գրուածս նախնեաց. Մարթ է երկրորդ. ասել, թէ թէեւ տեսեալ իցէ զայն Յովհաննու կաթուղիկոսի , չէ ուշ եդեալ յիշատակել ՚ի մասնաւորի, բաւական համարելով ընդհանրապէս ասել, թէ արար նա ճառս ինքնախօսս բանաստեղծս որովք ոչ միայն իմացեալ լինին ճառք ապաշխարութեանց` զորս յարէ անդ, այլեւ պէսպէս ճառք ՚ի վերայ պէսպէս իրաց. սպի է եւ ճառն ընդդէմ պօղիկեանց, զոր ոչ յիշէ Յովհաննէս պատմաբանն ՚ի մասնաւորի: Եւ կամ թերեւս վասն այն ոչ յիշէ նա զայն գիրք մարդեղութեան, զի գուցէ կասկածէր, թէ ՚ի յայտնիլ այնր գրոց, եւ ՚ի վկայել իւր զնմանէ այնպիսի լինել, կարծիս տացէ միամտաց` թէ Յովհան Իմաստասէր իցէ ջատագով դաւանութեան ժողովոյն Քաղկեդոնի, զոր ինքն պատմաբանն նեստորական համարէր: Եւ զայս ոչ ասեմք առանց պատճառի. զի եւ ինքն Յովհաննէս պատմաբանն` զսոյն գործովք եւս եցոյց. վասն զի ՚ի հրաւիրիլ իւրում ՚ի կայսերէ եւ ՚ի պատրիարգէ գնալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` թէպէտ եւ յօժարեցաւ եւ խոստացաւ գնալ, բայց զի մի ' ասէ պարզամիտք գայթակղեսցին` թէ քաղկեդոնիկ եղեւ, վասն այն ասէ ոչ գնացի: Արդ ` եթէ ինքն գործովք իւրովք եցոյց, թէ զգուշանայ յայնպիսի իրս ՚ի գայթակղութենէ միամտաց, եւս առաւել կամեցաւ զգուշանալ ՚ի վերայ գրոց Յովհաննու Իմաստասիրի, զի մի ' քաղկեդոնիկ անուն յաւելցի ՚ի վերայ նորա. որովհետեւ այս անուն նշանակէր յայնժամ առ Հայս իբր մականուն ինչ նեստորականաց:
       Այլ դիմադրիցես. եթէ ճշմարտիւ տեսեալ էր Յովհաննու պատմաբանի զայն գիրք մարդեղութեան, եւ կամ կարծիս ինչ ունէր` թէ Յովհան Իմաստասէր իցէ յայնպիսի միտս, զիա՞րդ համարէր զնա ուղղափառ եւ առաքինի. որովհետեւ ինքն ընդդէմ էր քաղկեդոնականաց: Պատասխանեմ. ՚ի հակառակն գոլոյ Յովհաննու պատմաբանի ընդդէմ քաղկեդոնականաց` ո'չ ցուցանի, թէ նա ո'չ ընդունէր զ վարդապետութիւն այնր գրոց Յովհաննու Իմաստասիրի. վասն զի ինքն եւս անտարակոյս ընդ նմին դաւանէր: Իսկ պատճառ մերժելոյ նորա զժողովն Քաղկեդոնի ո'չ էր այս, թէ այն ժողով յուղիղ միտս իցէ ստացեալ երկու բնութիւն` առ ՚ի ցոյց կատարեալ աստուած ութեան եւ կատարեալ մարդկ ութեան ՚ի մի Քրիստոս, այլ զի` համարէր, թէ այն ժողով ըստ Նեստորի մտաց բաժանաբար ասաց զայն, եւ լոկ մարդոյ ընծայեաց զչարչարանսն. որպէս եւ ակն յայտնի ցուցանեն գրութիւնք բանից նոյն իսկ Յովհաննու պատմաբանին:
       Եւ քանզի ՚ի գիրս Յովհաննու իմաստասիրի տեսեալ էր զայն յուղիղ միտս ասացեալ, ո'չ համարէր զնոյն լինել ընդ քաղկեդոնականաց, եւ ոչ իսկ մերժէր զայն. վասն զի ո'չ նա` եւ ո'չ այլ հայք զգաստք մերժեն երբէք յուղիղ միտս ասել ՚ի Քրիստոս երկու բնութիւն. որպէս է տեսանել ՚ի գիրս նոցա. բայց եթէ ոմանք տգէտք եւ հակառակասէրք: