Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Յաւարտ այսր ծանօթութեան` հարցանիցէ ոք. զիա՞րդ յայսչափ ժամանակս թաքուցեալ մնաց յազգի մերում ճշմարտ ութիւն ծանօթութեան Յովհաննու Իմաստասիրի Օձնեցւոյ, եւ ոչ ոք մինչեւ ցայսօր յայտնեաց, թէ նա չիցէ բնաւ հակառակ կացեալ քաղկեդոնականաց, այլ մանաւանդ` զսորին հակառակն: Այսմ հարցման` զորոյ զնմանն առնէ Լամբրոնացին ՚ի վերայ երկու բ նութիւն ասելոյ, արժա'ն է պատասխանել բանիւ նորին. Աստուծոյ է այս քննելի. եւ ՚ի դէպ իսկ է յաւելուլ ընդ նորա բանիցն, թէ մանաւանդ բազումք յայտնեցին. որպէս է տեսանել ՚ի յօդ. ե. սակայն բարք մարդկան ասէ հակառակասէր է. զի զայն` որ ճշմար տութեան էր ջատագով եւ խաղաղութեան, անգոսնեցին, եւ զգրուածս նորա թաքուցին. եւ զառ թշնամութիւն մարզիչ բանս օտարաց սիրեցին. եւ զայն եւեթ հրատարակեցին. ապա թէ ոչ` եթէ ոք զգոյշ եւ անաչառ քննութեամբ հետամուտ լինէր, անտարակոյս ՚ի վաղուց հետէ գտանէր:
       Բայց թէ ոչ եղեւ մինչեւ ցայժմ, երիս պատճառս մարթ է տալ այդմ: Առաջինն է այս, զի այն կարծիք` զոր առեալ են ոմանք ՚ի համբաւոյ եւ ՚ի սուտ աւանդուէ ՚ի վերայ Յովհաննու հայրապետի Օձնեցւոյն, այնպ պաշարեալ է զմիտս նոցա, որ ոչ թողացուցանէ այլազգ ինչ խորհիլ. ընդ որում յիշեցաք յռջն. երես. 571: Երկրորդն է այս, զի ոչ ընծայեցաւ ցարդ առիթ հետամուտ լինել եւ քննելոյ զայդ. որովհետեւ ոչոք մինչեւ ցայժմ բուռն եհար կարգել ճիշդ եւ անաչառ քննութեամբ զբովանդակ պատմութիւն հայոց: Երդն է այս, զի առ ՚ի գտանել զայսպիսի ինչ` հարկաւոր է ունիլ ՚ի ձեռս զյաճախ ութիւն հին գրուածոց, եւս եւ զծանօթ ութիւն պատմութեան այլոց ազգաց. եւ ապա բաղդատել զբանս նոցա առ միմեանս. եւ ստուգութեամբ ՚ի վերայ հասանել, թէ ո՞ր բանք որո'յ իցեն. որո՞վ ՚ի միմեանց տարբերեցին. յամի միօրինակ իցեն. յո՞ր ժամանակ հային, եւ յի՞նչ հաստատեալ իցեն: Առ որոյ անսխալ կատարումն` պիտո'յ է աշխատանք բազում, տքն ութիւն զգաստ, խոյզ եւ խնդիր անխոնջ , եւ կշռ ութիւն աննենգ. եւ որ գլուխն է ամենայնի` սէր ճշմարտութենէ:
       Յայս հետամուտ լեալ եւ մեր` ակն յանդիման երեւեցաւ մեզ ստու գութիւն իրացդ. որով յայտնի տեսաք նախ, թէ որ ինչ հերձուածողական գրուածք ընծային Յովհաննու Օձնեցւոյն, ո'չ են նորա, այլ` Յովհաննու Մանազկերտցւոյ` խառնել ստութեամբ. որպիսի է աղաւաղ գրութիւնն այն, զորմէ տե'ս ՚ի յօդ. բ: Յայտնի տեսաք երկրորդ, զի այն հերետիկոսական բանք` որք ՚ի նորոց յառաջ բերեն յանուն Յովհաննու Օձնեցւոյ, ո'չ են նորա, այլ` Յովհաննու Մայրագոմեցւոյ. որպէս ասացաք ՚ի յօդ. ժ: Յայտնի տեսաք երրորդ, յետին պատմիչք յայնմ հերձուածողական աղաւաղ գրուէ առեալ են զպատմութիւն Յովհաննու Օձնեցւոյ ընդ բանի հակառակութեան. որպէս տեսեր. ՚ի յօդ. ե: Յայտնի տեսաք չորրորդ. զի զգործս նորին Յովհաննու Մանազկերտցւոյ եւ զժողով նորա շփոթեալ են բազումք ընդ գործս Յովհաննու Օձնեցւոյ, որ էր իբր եօթանասուն ամօք յետոյ, որպէս տեսեր. ՚ի յօդ. ղ: Յայտնի տեսաք հինգերորդ, զի առաջին պատմիչ նորա Յովհաննէս կաթողիկոս նաեւ այլ հին պատմիչք` անպարտ կացուցանեն զնա յայնպիսի արատոյ. որպէս տեսեր. ՚ի յօդ. գ: Յայտնի տեսաք վեցերորդ, զի եւ պատմիչք ասորւոց ՚ի գրել զժողովոյն Յովհաննու Օձնեցւոյ` ասեն զայն լինել ընդդէմ յուլիանիտաց միայն, եւ ոչ բնաւ ընդդէմ քաղկեդոնականաց. որպէս տեսեր. ՚ի յօդ. ե: Յայտնի տեսաք եօթներորդ, զի այն ատենաբանական ճառ` որ ՚ի վերայ եկեղեցական կարգաւորութեանց ` լի ուղղափառ վարդապետութեամբ` է հարազատ գործ սորա. որպէս տեսեր. ՚ի յօդ. գ: Յայտնի տեսաք ութերորդ, զի ո'եւիցէ հարազատ գրուած սորա` լի է ողջամիտ վարդապետութեամբ. որպէս տեսեր. ՚ի յօդ. ա : Յայտնի տեսաք իններորդ, զի սա ինքն է Յովհան Իմաստասէր` վարդապետն ուղղափառութեան. որպէս տեսեր. ՚ի յօդ. է: Յայտնի տեսաք տասներորդ. զի եւ բանք Կլեմէսի Գալանոսի ապացուցանեն` թէ Յովհան Օձնեցին չէ ' բնաւ ընդդէմ կացեալ քաղկեդոնականաց, այլ մանաւանդ միաբա նութիւն արարել ընդ նոսա յաւուրս սրբոյն Գերմանոսի. որպէս տեսեր. ՚ի յօդ. ժ: Զայս ամենայն եւ զայլ բազում ինչ` ՚ի քննել մեր զպատմութիւնս հայոց, բացերեւակի տեսեալ, եւ իբր ձեռօք շօշափեալ, մնացաք անտարակոյս. եւ ընդ որում տեսաք` ընդ այնմ աւանդեցաք:
       Այլ թէ ոք աստանօր զաշխատ ութիւն մեր զայս իբր զուր ինչ համարելով` համարձակիցի ասել. զի՞ պիտոյ էր ձեզ զհետ լինել այդպիսի քննութեան գործոց Յովհաննու Իմաստասիրի Օձնեցւոյ, եւ յետ քննելոյ եւ ստուգելոյ` հանդիսացուցանել զայն ՚ի մէջ ազգին գրով. որովհետեւ այդու առթիւ շշնջիւն ծնանի առ բազումս, յորս արմատացեալ է հակառակ համարումն զՅովհաննէ Օձնեցւոյ: Պատասխանեմ, թէ այդ բան ո'չ ասի ուղղութեամբ եւ իրաւամբք. ապա թէ ոչ` բնաւ չէր արժան ՚ի յայտ ածել զճշմարտ ութիւն ինչ, այլ` պարտ էր յամի զհետ գնալով սուտ համբաւոյ եւ սուտ պատմութեանց, մնալ միշտ ՚ի ստութեան. որ է անտեղի եւ անվայել, նաեւ ընդդէմ տրամաբանութեան մարդկան, որք գրեթէ բնութեամբ բերին ընդ ուղիղ բանի` գտանել զճշմարտ ութիւն եւ մերժել զստութիւն. ընդ որոյ եւ մեք յայսմ պատմագր ութեան զհետ լեալ մանրազնին քննութեամբ գործոց Յովհաննու Իմաստասիրի Օձնեցւոյ, յորժամ ակն յայտնի եւ յստակ տեսաք ՚ի հին մատենագիրս, թէ սուտ է այն համբաւ` որ հռչակի զնմանէ, անտեղի եւ անվայել համարցաք ոչ յայտնել զայն ընդ ճշմարտութեան. ապա թէ ոչ` ո'չ անպարտ լինէաք եւ ոչ իսկ ՚ի խղճէ մտաց. որ յամի ազդ առնէ խորշիլ ՚ի սուտ համբաւոյ. առ որ յորդորիմք եւ ՚ի սուրբ գրոց. զհամբաւ սուտ ասէ մի ' ընդունիցիս. օրին . իգ:
       Յայս ստիպեաց զմեզ եւ հարկ առաջիկայ իրացդ. զի որովհետեւ ձեռն արկաք կարգել ամբողջ զպատ մութիւն ազգին հայոց, հարկաւորեցաք առաջի դնել եւ զգործս ամենայն կաթողիկոսաց, ընդ որս եւ զգործս Յովհաննու Իմաստասիրի Օձնեցւոյ: Արդ` զայս պարտ էր կամ ընդ ստուգ ութեան եղելոցն գրել, կամ ընդ սուտ աւանդ ութեան կարգել, եւ կամ բնաւ ինչ ոչ յիշել: Բնաւ ոչ յիշել ո'չ լինէր. զի այսու կարգ պատմութեանն խանգարէր. նաեւ առիթ լինէր բազմաց բազում ինչ խօսելոյ, եւ ՚ի պէսպէս թիւր կարծիս անկանելոյ: Ըստ սուտ աւանդ ութեան եւս կարգել` չէ'ր օրէն. զի յետ յայտնի տեսանելոյ` թէ այս ինչ սուտ է, զայն իբր ճշմարիտ առաջի դնել` է գործ ընդդէմ հաւատարմութեան. նաեւ ընդդէմ բանից սուրբ գրոց, որ վա'յ տայ այնոցիկ, այք ասիցեն զչարն բարի, եւ զբարին` չար. Եսայ. ե. 20: Արդ` եթէ ո'չ էր հնար զգործս Յովհաննու Իմաստասիրի Օձնեցւոյ բնաւ չյիշել, եւ ոչ եւս էր հնար ընդ սուտ համբաւոյ կարգել, ապա ուրեմն հարկ էր ընդ ստուգ ութեան եղելոցն զայն աւանդել:
       ԱՒԱՐՏ ԵՐՐՈՐԴ ԳՐՈՑ