ԳԼՈՒԽ
Գ.
Յաղագս
Վասլի
կայսեր
Արշակունայ:
ա.
Նստաւ
կայսեր
՚ի
սմին
ժամանակի
՚ի
Կոստանդինուպօլիս
յազգէ
հայոց`
մեծն
Վասիլ
Արշակունի.
զսմանէ
խօսիլ
յաւէտ
նոցա
է
անկ,
որք
կարգեն
զպատմութիւն
կայսերաց.
բայց
քանզի
սա
եղեւ
պարծանք
ազգին
հայոց
՚ի
մէջ
յունաց`
առաւել
քան
զամենայն
կայսերս.
որք
նստան
՚ի
մերայոց
եւ
յայլոց
ազգաց,
յորում
եւ
մասամբ
իւիք
ասի
լցեալ
գուշակ
ութիւն
տեսեալն
սրբոյն,
Սահակայ.
եւ
յորդիս
նորա
յետ
նորա
մինչեւ
՚ի
չորրորդ
ազգ,
արժան
համարեցաք
համառօտ
իմն
տալ
տեղեկ
ութիւն
զծագմանէ
սորա,
եւ
զգործոց`
զորս
գործեաց
յիշխանութեան
իւրում:
Ասացի
համառօտ
զի
երկար
է
յոյժ
պատմութիւն
սորա.
զոր
գրեցին
բազումք
՚ի
յունաց,
Սիմէոն
Մագիստրոս,
Սկիղիցէս,
Կեդրենոս,
Զոնարաս,
եւ
այլ.
եւ
առաւել
եւս
թոռն
սորին
Վասլի
Կոստանդին
կայսեր
Պերփեռուժէն`
այն
է
Ծիրանածին,
կամ
այլ
ոք
մատենագիր`
բանիւ
եւ
հրամանաւ
սորին
Պերփեռուժենայ`
առեալ
յականատես
վկայից.
որպէս
է
տեսանել
՚ի
կարգս
վիպասանութեան
Բիւզանդիոյ.
հատոր.
ժզ.
երես.
133.
մինչ.
՚ի
216.
ըստ
տպագրութեան
Փարեզու.
եւ
կամ
երես
98.
մինչ
՚ի
161
ըստ
տպագր.
Վենետիկոյ:
՚ի
ժամանակս
կայսերութեան
Կոստանդեայ
եւ
մոր
նորա
Եռինեայ ,
այր
ոմն
Մեղտիս
անուն,
կամ
ըստ
յունական
յորջորջման
Մայիքտիս
ասացեալ
յԱրշակունեաց
անտի
հայոց
բնակելոց
յԱդրիանուպօլիս
քաղաքի
Մակեդոնիոյ.
(զորոց
տե'ս
յերրորդ
գիրս
այսր
մերոյ
պատմագրութեան.
գլ.
ի.
երես.
148)
ելեալ
՚ի
սահմանաց
անտի`
եկն
վասն
իրիք
գործոց
՚ի
Կոստանդինուպօլիս.
եւ
հանդիպեալ
անդ
Լեւոնի
ումեմն
ազգայնոյ
իւրոյ`
հայ
իշխանի
յերկրէն
Տարոնոյ,
ազգաւ
՚ի
տան
նորա.
եւ
իւրով
համեստ
եւ
քաղցր
բարուք
ընտանացեալ
նմա
յոյժ`
սիրելի
եղեւ
յաչս
նորա.
մինչեւ
հաճիլ
իսկ
Լեւոնի
փեսայացուցանել
զնա
ինքեան.
զոր
եւ
արար
իսկ`
տալով
նմա
զմի
՚ի
դստերաց
իւրոց.
յորմէ
ծնաւ
որդի
մի
Կոստանդին
անուն:
Եւ
սա
յարբունս
հասեալ`
գնաց
յԱդրիանուպօլիս,
եւ
էառ
իւր
՚ի
կ
նութիւն
զպարկեշտ
օրիորդ
մի
զդուստր
այրւոյ
միոյ.
զորմէ
ասէին
լինել
սերեալ
՚ի
ցեղէ
մեծին
Կոստանդիանոսի.
եւ
՚ի
սմանէ
ծնաւ
Վասիլ.
որ
թարգմանի
թագաւոր.
եւ
՚ի
գիրս
հայոց
կոչի
եւս
Բասիլ
կամ
Բարսեղ.
գեղեցիկ
շառաւիղ
ընձիւղեալ
՚ի
բարեպաշտ
ծնողաց.
՚ի
հօրէ
հայկազնոյ
Արշակունւոյ,
եւ
՚ի
մօրէ
հռովմայեցւոյ,
որ
՚ի
Մակեդոնիա
էին
հայք`
չէին
այնչափ
խառնեալ
ընդ
յոյնս
խնամութեամբ,
զի
պահէին
զիւրեանց
ցեղ`
Արշակունի
անուամբ,
բայց
յայսմ
վայրի
դէպ
եղեւ
այսպէս
լինել
`
ընդ
խնամելոյ
տեսչութեանն
աստուծոյ,
որում
կամք
էին
յայնմ
դարու
յարուցանել
կայսր
Արշակունի
՚ի
տանէ
Հայոց:
Այլ
մինչդեռ
տակաւին
ստնդիաց
մանուկ
էր
Վասիլ,
Կրմոս
արքայ
բուլղարաց
ապստամբեալ
՚ի
կայսերէ
յունաց`
յարձակեցաւ
յԱդրիանուպօլիս.
եւ
առեալ
զքաղաքն
՚ի
գեր
ութիւն
վարեաց
զբազումս
՚ի
բնակչաց
անտի
՚ի
յունաց
եւ
՚ի
հայոց`
հանդերձ
Մանուէլիւ
եպիսկոպոսիւ
նոցա.
ընդ
որս
վարեցան
եւ
ազգականք
եւ
ծնողք
Վասլի,
եւ
Վասիլ
ընդ
նա:
Եւ
զի
անդէն
յաշխարհին
բուլղարաց
չեւ
էր
տարածեալ
քրիստոնէութիւն,
սոքա
դարձուցին
զբազումս
՚ի
նոցանէ
՚ի
հաւատս
Քրիստոսի.
որոյ
վասն
իսկ
յաջորդն
Կրմոսի`
Մոտրաղ
արքայ
բուլղարաց
հալածանս
յարուցեալ`
նահատակեաց
զեպիսկոպոսն
Մանուէլ.
ընդ
նմին
եւ
զայլս
՚ի
հայոց
եւ
՚ի
յունաց.
որով
եւ
վիճակեցաւ
բազմաց
արենակից
ազգականաց
Վասլի
(ասէ
Պերփեռուժէն
)
զվկայականն
առնուլ
զյաղթանակ
պարծանաց.
զի
եւ
սովին
պերճասցի
բարի
անուն
ազնուական
տոհմի
նորա:
Յետ
այսորիկ
՚ի
նուաճիլ
արքային
բուլղարաց
ընդ
ձեռամբ
Լեւոնի
կայսեր
Արծրունւոյ`
հաճեցաւ
դարձուցանել
զվտարանդիս
յերկիր
բնակութեան
իւրեանց .
եւ
նախ
կոչեալ
զամենեսին
զնոսա
խմբովին
առաջի
իւր`
խօսեցաւ
ընդ
նոսա
պատուով.
եւ
տեսեալ
՚ի
մէջ
բազմութեան
զմանուկն
Վասիլ
կայտառ
դիմօք
ձայնեաց
առ
նա
գալ
առ
ինքն.
եւ
նա
ծնրադ
րութեամբ
յառաջ
մատուցեալ
զուարթագին`
նստաւ
հանդարտիկ
՚ի
վերայ
ծնգաց
արքայի.
եւ
քաղցր
իմն
հայեցուածով
հայէր
յերեսս
նորա.
ընդ
որ
հաճեալ
արքայի`
մանաւանդ
թէ
զարմացեալ`
սիրեաց
զնա
եւ
համբուրեաց.
եւ
ետ
նմա
պարգեւս:
Ապա
՚ի
դառնալ
Վասլի
եւ
ծնողաց
նորա
յԱդրիանուպօլիս
յաւուր
միում
՚ի
ժամանակս
հնձոց
ցորենոյ`
մինչդեռ
ննջէր
Վասիլ
՚ի
տօթաժամու
առ
բարդիւք
որայից.
արծ
ուի
մի
թռուցեալ
առ
նովաւ`
էջ
՚ի
վերայ
Վասլի.
եւ
թեւապարեալ
հովանի
եղեւ
նմա:
Զայն
տեսեալ
մօրն
՚ի
հեռուստ
ճչաց
աղաղակաւ,
գուցէ
վնաս
ինչ
լինիցի
մանկանն.
եւ
մօտ
հասեալ
առ
նա`
հազիւ
հազ
վանեաց
՚ի
բաց.
այլ
՚ի
մեկնիլ
նորա
անտի`
դարձաւ
վերստին
արծուին,
եւ
ընդ
առաջնումն
հովանի
առնէր
մանկանն.
դիմեցին
յայնժամ
եւ
մշակքն
եւ
վարեցին
զնա
՚ի
բաց,
բայց
եւ
ոչ
այս
եղեւ
բաւական.
զի
յետ
գնալոյ
նոցա`
երրորդ
անգամ
եկեալ
արծուոյն
հովանի
առնէր
՚ի
վերայ
նորա.
մինչեւ
դարձեալ
դիմեալ`
հեռացուցին
զնա
անտի.
եւ
այս
յայլ
ժամանակս
եւս
տեսաւ
ասէ
Պերփեռուժէն:
Եւ
իբրեւ
աճեաց
մանուկն
Վասիլ,
գտաւ
առաքինի
եւ
ուսումնասէր,
ջերմ
՚ի
ծառայութեանն
աստուծոյ`
եւ
փոյթ
՚ի
գործս
բարելաւութեան,
եւ
զգաստ
յամենայն
՚ի
գործս
իւր:
՚Ի
հասանել
՚ի
տիս
պատանեկութեան
`
իբրեւ
մեռաւ
հայր
նորա,
խնդրեաց
՚ի
մօրէ
իւրմէ`
արձակեալ
զինքն
՚ի
թագաւորական
քաղաքն.
զի
անդ
ասէ
փորձ
գտայց
բազմադիմի
իրաց
եւ
հանճարոյ,
եւ
դիւրաւ
լինիցի
ինձ
շահիլ
զկարեւոր
պէտս
վասն
իմ
եւ
վասն
քո.
իսկ
մայրն
դժուարէր
զատանել
զնա
յիւրմէ.
եւ
՚ի
թափանձել
Վասլի`
ետես
մայր
նորա
յերազի,
զի
ծառ
մի
մեծ
բուսեալ
յիւրմէ`
բարձրացաւ
՚ի
վերայ
քան
զբնակարանն,
ծաղկաւէտ
եւ
պտղալից,
եւ
բուն
նորա
եւ
շառաւիղ
համակ
ոսկի:
Դարձեալ
ետես
միւս
այլ
երազ.
զի
այր
ոմն
ծերունի`
յորոյ
՚ի
բերանոյ
հուր
ցոլանայր,
խօսեցաւ
առ
նա
եւ
ասէ.
հանդերձեալ
է
Աստուած
տալ
որդւոյ
քում
Վասլի
զգաւազան
կայսերական
իշխանութեան.
վասնորոյ
հա'րկ
է
քեզ
յորդորել
զնա`
զի
երթիցէ
՚ի
Կոստանդինուպօլիս:
Խնդամտեալ
ընդ
այս
մօրն`
յօժա
րութեամբ
հրաման
ետ
Վասլի
գնալ
՚ի
քաղաք
անդր,
պատուիրեալ
նմա
կրկին
եւ
կրկին`
յամի
առաքինօրէն
կեալ,
եւ
մի
'
մոռանալ
զերկիւղն
աստուծոյ.
եւ
այնպիսի
ընծայել
զանձն,
զի
բարի
անուն
տոհմին
իւրոյ
մի
'
նուազեսցի:
բ.
Դիմեալ
Վասլի
՚ի
Կոստանդինուպօլիս,
եւ
հասեալ
ընդ
երեկս
՚ի
դուռն
կոչեցեալ
Ոսկի`
մօտ
՚ի
մենաստան
Դիոմիտեայ
վկային,
ագաւ
արտաքոյ
վանացն.
եւ
խորհէր
ընդ
միտս
իւր
տալ
զանձն
՚ի
ծառայ
ութիւն
մեծի
ուրուք
պատրկի.
եւ
մարզիլ
յամենայն
իրս
իշխանական
գործոց:
Եւ
մինչեւ
՚ի
քուն
մտեալ
էր
նորա,
յառաջնում
պահու
անդ
գիշերոյ
երեւեցաւ
հօր
վանաց
սուրբն
Դիոմիտէս
երիցս.
եւ
ասէ.
ել
ընդ
դուռն
մենաստանիդ,
եւ
ձայնեա
'
յանուանէ
զՎասիլ.
եւ
խնամ
կալ
պիտոյից
նորա.
զի
հանդերձեալ
է
նա
հասանել
յինքնակալ
տէրութիւն.
եւ
շինելոյ
է
նորոգ
զվանսդ:
Ելեալ
վանահոր
արտաքս`
ձայն
ետ
առ
Վասիլ.
եւ
առեալ
զնա
՚ի
ներքո
արար
նմա
ընդունել
ութիւն
սիրոյ.
եւ
պատմեաց
նմա
զամենայն
իրս
տեսլեանն,
երդումն
առեալ
՚ի
նմանէ`
մի
ումեք
՚ի
վեր
հանել
զբանն,
եւ
միանգամայն
խոստանալ
կատարել
զշի
նութիւն
վանիցն
՚ի
ժամանակի
իւրում:
Իսկ
Վասիլ
ընդ
միտս
ծաղր
արարեալ`
չեդ
ունկնբանից
նորա,
իբր
թէ
զանհնարինս
երազէ
նա.
այլ
աղաչեաց
զնա.
միջնորդ
լինել
վասն
առ
երեւելի
իշխան
ոք,
զի
ընկալցի
զնա
՚ի
ծառայ
ութիւն
իւր:
Եւ
հայր
վանիցն
կատարեալ
զխնդիր
նորա`
յանձն
արար
զնա
մեծի
պատրկին
Թէոփիլոսի
Պետվոմենայ`
ազգականի
Միքայէլ
կայսեր
եւ
Վարդայ
Կեսարու:
Էր
սոյն
այս
Թէոփիլոս
այր
ճոխ
է
փառաւոր,
միանգամայն
եւ
սիրօղ
շքեղ
ութեան
եւ
զուարճութեն.
եւ
պահէր
յապարանս
իւր
զարս
մեծահասակս,
թիկնաւէտս,
ուժեղս
եւ
քաջաբազուկս.
եւ
ախորժէր
ընդ
տեսիլ
նոցա.
որոյ
վասն
իսկ
պճնազարդէր
զնոսա
՚ի
հանդերձս
պայծառս
եւ
երեւելիս:
Տեսեալ
սորա
զՎասիլ
պատանի
առոյգ
եւ
չքնաղ,
վայելչահասակ
եւ
հսկայանձն
միանգամայն
համեմատ
ամենայն
անդամօք,
կացոյց
իւր
պաշտնեալ,
եւ
յանձն
արար
նմա
զհոգ
երիվարաց.
եւ
օրըստօրէ
յաւելոյր
զպատիւ
նորա,
եւ
սիրէր
զնա
յոյժ.
քանզի
տեսանէր
զնա
յաջողաձեռն
եւ
խոհեմամիտ,
եւ
յամ
գործոց
վերակաց
ութիւնս
քաջայարմար:
Յաւուր
միում
Վարդ
կեսար`
որ
էր
քեռի
Միքայէլ
կայսեր
եւ
գահակից
նորա,
արար
խնջոյս
մեծ
՚ի
սրահն
արքունի.
ուր
ժողովեցան
մեծամեծ
աւագանին
եւ
երեւելի
իշխանք
՚ի
յունաց,
՚ի
հայոց
եւ
՚ի
բուլղարաց,
եւ
Թէոփիլոս
ընդ
նա
հանդերձ
Վասլիւ:
Եւ
էր
անդ
՚ի
մէջ
բուլղարաց
այր
ոմն
հսկայաձեւ
եւ
ահագնատեսիլ,
յաղթանդամ
եւ
քաջակորով.
յորոյ
վերայ
սկսան
խօսիլ
բուլղարք
պէսպէս
բանս.
այս
այր
ասեն
յոչ
ումեքէ
պարտեալ
է
՚ի
կեանս
իւր.
թէ`
չիք
ամին
նման
՚ի
վերայ
երկրի:
Ունկն
դնէր
այսմ
Վասիլ`
որ
կայր
՚ի
թիկանց
տեառն
իւրոյ.
եւ
եռայր
ոգի
նորա
՚ի
նմա.
մանաւանդ
զի
եւ
իշխանք
յունաց
որ
անդն
կային,
չվստահէին
տալ
պատասխանի
ինչ
բուլղարաց:
Յայնժամ
Թէոփիլոս
տէրն
Վասլի
բանս
էարկ
առաջի
Կեսարու
եւ
այլոց.
եթէ
կամք
իցեն
ձեզ`
ասէ,
հանից
ընդդէմ
քաջի
առնդ
եւ
ես
զիմ
Կորիւն
առիւծու:
Զնոյն
յորդորեաց
եւ
Կոստանդին
պատրիկ`
հայ
իշխան
երեւելի
բարեկամ
Թէոփիլեայ
եւ
Վասլի.
ելցէ
ասէ
աստէն
ընդդէմ
բուլղարիդ.
եւ
ապա
ծանիցուք
զիւրաքանչիւրոցդ
զօրութիւն:
Եւ
՚ի
զուարթանալ
ամենեցուն
՚ի
գինւոյ,
հրաման
ետ
Կեսար
լինել
ըմբշամար
տութեան
անդէն
՚ի
հրապարակ
սրահիցն:
Ելին
յայնժամ
հանդէպ
միմեանց
բուլղարն
այն
եւ
Վասիլ .
եւ
այն
ինչ
աճապարէր
բուլղարն
ձեռն
մխել,
դիմեալ
Վասլի
՚ի
վերայ
նորա`
բուռն
եհար
զնմանէ,
եւ
յերկիր
մածոյց
զայրն
վիթխարի.
եւ
ապա
՚ի
վեր
ամբարձեալ
երկոքումբք
ձեռօք
իբրեւ
զթեթեւ
ինչ
անօթ
անդրէն
խոնարհեցոյց
՚ի
գետին :
Յայն
տեսիլ
յապուշ
կրթեցան
ամենայն
բազմականք,
եւ
զահի
հարան
ամքին
մանաւանդ
բուլղարքն.
եւ
յայնմ
ժամէ
եւ
առ
յապայ
(ըստ
ասելոյ
Պերփեռուժենայ
)
սկսաւ
առաւել
եւս
հնչել
համբաւ
Վասլի
ընդ
քաղաքն
ամենայն,
եւ
՚ի
բերանս
ամենեցուն
յածէր
հռչակ
գով
ութեան
զնմանէ:
Էր
Միքայէլ
կայսեր
երիվար
մի
աշխոյժ
եւ
խստերախ`
միանգամայն
եւ
գեղեցիկ.
յոր
հեծեալ
գնաց
յաւուր
միում
յորս
էրէոց
բազմութեամբ
ազատաց.
եւ
հարեալ
գաւազանաւ
զնապաստակ
մի`
էջ
յերիվարէ,
զի
ինքնին
սպանցէ
զնա.
եւ
յայնմ
պահու
երիվար
նորա
սրացեալ
արշաւեաց
՚ի
փախուստ.
եւ
չեղեւ
ումեք
հնար
ըմբռնել
զնա.
զի
եւ
ոչ
իշխէր
ոք
յայնպիսի
կատաղ
ութեան
ժամու
նորա
մերձենալ
՚ի
նա:
Իսկ
Վասիլ
պնդել
զկնի
երիվարին`
կալաւ
զնա
իբրեւ
զգառն.
եւ
հեծեալ
՚ի
վերայ
նորա`
եբեր
առ
կայսրն:
Սքանչացաւ
ընդ
այս
կայսրն.
եւ
ետ
՚ի
Վասիլ
զամենայն
զարդ
երիվարին.
եւ
կապեալ
ընդ
նա
սիրով`
ասէ
ցԹէոփիլոս.
արժան
է
այդպիսւոյ
առն
սպասաւոր
լինել
ինքնակալի.
վասնորոյ
ի'մ
է
դա,
եւ
ոչ
քոյ.
եւ
առեալ
կարգեաց
զնա
իւր
ախոռապետ.
եւ
սիրէր
զնա
իբրեւ
զիւր
որդի:
՚Ի
գնալ
ապա
կայսեր
յայլում
նուագի
յորս
երէոց
հանդերձ
բազմութեամբ,
գայլ
մի
մեծ
եւ
ահագին
վազեաց
արտաքս
յանտառէ.
յորմէ
սասանեցան
ամքին.
իսկ
Վասիլ`
որ
կրէր
ընդ
մէջ
իւր
զդաշոյն
կայսերական,
դիմեաց
՚ի
վերայ,
եւ
ձգեաց
՚ի
թիկնաց
գայլոյն.
եւ
շեշտակի
հարեալ`
ընդ
մէջ
ճեղքեաց
զգլուխ
գազանին :
Զայն
տեսեալ
Վարդայ
Կեսարու`
քեռւոյ
եւ
գահակից
կայսեր,
ասէ
ցմերձակայս.
որպէս
կարծեմ
՚ի
ձեռն
առնդ
այդորիկ
վախճան
հասանէ
բովանդակ
ազգատոհմիս
մերոյ.
զի
յառաջագոյն
իսկ
կասկածէր`
թէ
գուցէ
հաճոյ
լեալ
նորա
ամենեցուն`
ընտրեսցի
կայսր .
մանաւանդ
զի
ասացեալ
էր
ցՎարդ
մի
ոմն
յիշխանաց
Լեւոն
անուն,
թէ
՚ի
ձեռն
երիտասարդի
միոջ
անհետ
լիցի
զարմ
ձեր.
եւ
զի
սոյն
այս
Լեւոն
եւս
անդ
էր
՚ի
դիպիլ
այսր
գործոյ`
մատամբ
եցոյց
Վարդայ
զՎասիլ.
եւ
ասէ.
ահա
այդ
երիտասարդ
է
այն:
Եւ
յայնմ
օրէ
եւ
անդր
ընդ
ակամբ
հայէր
Վարդ
Կեսար
՚ի
Վասիլ.
եւ
բազում
հնարս
դաւաճան
ութեան
գործեաց
ընդդէմ
նորա,
եւ
ինչ
ոչ
շահեցաւ:
Եւ
սակայն
շշնջիւն
էր
՚ի
դուռն
արքունի,
թէ
սպառելոց
է
զարմ
Միքայէլի
կայսեր.
եւ
փոխանակ
նորա
յաջորդելոց
է
իշխանութիւն
Վասլի
հայոյ
օտարազգւոյ:
Էր
յայնմ
ժամանակի
սենեկապան
կայսեր
այր
ոմն
սկլաւոնացի`
Դամիանոս
անուն.
սա
բազում
ինչ
տեսեալ
յանձն
Վարդայ
Կեսարու
ընդդէմ
իրաց
արքունի
ստէպ
ամբաստան
լինէր
զնմէ
առաջի
կայսեր:
Իբրեւ
իրազեկ
եղեւ
այսմ
Վարդ,
միաբանեալ
ընդ
մտերիմս
իւր`
եդ
ծանր
յանցանս
՚ի
վերայ
Դամինոսի,
եւ
ետ
ընկենուլ
զնա
՚ի
պատուոյ
անտի:
Իսկ
կայսրն
կարգեաց
փոխանակ
նորա
սենեկապան
զսիրեցեալն
իւր
զՎասիլ.
եւ
փեսայացոյց
զնա
Ինգերոսի
մեծի
պատրկի.
եւ
յաւել
զփառս
նորա:
Ընդ
որ
դժկամակել
Վարդայ`
ասաց
զայրագին
ցխորհրդակցիս
իւ.
զիա՞րդ
անխոհեմ
գտայ
ես,
զի
ետու
՚ի
բաց
հանել
զաղուէսն,
եւ
՚ի
տեղի
նորա
մուծի
զառիւծ
ամեհի.
որ
զամսին
զմեզ
ունի
միանգամայն
պատառել
եւ
կլանել:
Զկնի
սակաւուց
իբրեւ
խորհեցաւ
Վարդ
դաւաճանել
զկայսրն,
եւ
յինքն
միայնակ
ձգել
զինքնակալութիւնն,
իմացեալ
զայն
կայսեր`
կամեցաւ
լռելյայն
սպանանել
զնա.
եւ
զայս
յայտնեաց
Սմբատայ
մեծի
հայ
իշխանի,
որ
եւ
էր
հազարապետ
արքունի`
եւ
փեսայ
նորին
Վարդայ
Կեսարու:
Յաւուր
միում
՚ի
գնալ
կայսեր
հեռագոյն
ուրեք
մինչդեռ
նստեալ
էր
՚ի
վրանի,
եկն
Վարդ
անդր
վասն
իրաց
ինչ:
Ակնարկեաց
կայսրն
՚ի
Սմբատ`
ելանել
արտաքս,
եւ
մուծանել
՚ի
ներքս
զզինուորս.
զի
անդէն
սպանցեն
զՎարդ:
Կատարեալ
Սմբատայ
զհրաման
արքայի`
ետ
նշան
արանցն,
թէ
՚ի
խաչակնքել
զերեսս
իմ`
եկայք
՚ի
ներքս.
բայց
՚ի
տալ
նշանին`
շուարեալ
մնացին
արքն
յերկիւղէ,
եւ
չիշխեցին
գործել
ինչ:
Զայն
իմացեալ
Վասլի
յազդարարութենէ
Սմբատայ`
եկն
անդր
եւ
զօրացոյց
զսիրտ
զինուորաց,
եւ
քաջալերեալ
զնոսա`
դիմեաց
նոքոք
հանդերձ
՚ի
ներքո
՚ի
վրանն.
ուր
եւ
՚ի
յըմբռնել
զինուորաց
զՎարդ`
հրաման
ետ
կայսրն,
եւ
խողխողեցին
զնա
անդէն
առ
ոտս
կայսեր:
գ.
Յետ
այսորիկ
Միքայէլ
կայսր
առաւել
եւս
մեծացուցել
զՎասիլ`
արար
զնա
որդեգիր.
զի
ոչ
գոյր
նորա
որդի,
եւ
ետ
նմա
զշուք
գլխաւոր
Մագիստրոսաց:
իսկ
Սմբատ
հազարապետ
մախացեալ
ընդ
պատիւ
նորա
Մուշէր
՚ի
սրտի
յիւրում.
մինչեւ
չկարացեալ
կալ
՚ի
թագաւորական
քաղաքի
անդ,
եթող
զպաշտօն
իւր`
զարքունի
հազարապետութիւնն.
եւ
հրաման
առեալ
՚ի
կայսերէ`
գնաց
եւ
նստաւ
՚ի
գաւառի
միում
բդեշխութեամբ
հանդերձ
զօրօք:
Այլ
յորմէ
հետէ
սպանաւ
Վարդ
կեսար
գահակից
կայսերն,
անկաւ
աղմուկ
յիշխանութեան
յունաց.
քանզի
ինքն
կայսր
անյաջող
էր
՚ի
գործ
կառավարութեան,
եւ
տրտունջ
էր
զնմանէ
՚ի
բերանս
ամենեցուն.
որոյ
վասն
կամեցաւ
նա
զայլ
ոմն
ընտրել
իւր
գահակից,
եւ
ոչ
տեսեալ
զոք
այլ
յարմար
ընտրեաց
զորդեգրեալն
յիւրմէ
զՎասիլ.
զի
զչափ
առեալ
էր
իմաս
տութեան
եւ
հանճարոյ
նորա,
եւ
գիտէր
զնա
յամի
յաջողակ`
եւ
հաճոյ
յաչս
ամենեցուն.
սմին
իրի
առեալ
տարաւ
զնա
՚ի
հոյակապ
տաճար
սրբոյն
Սոփիայ.
եւ
անդէն
ինքնին
կայսրն
Միքայէլ
եդ
թագ
՚ի
գլուխ
Վասլի,
եւ
անուանեաց
իւր
գահակից`
յաւուր
տօնի
պէնտէկոստէին.
յամի
տեառն.
866.
եւ
՚ի
թուին
հայոց.
յժե:
Զայս
իբրեւ
լուաւ
Սմբատ,
առաւել
եւս
՚ի
խոր
խոցեցաւ.
եւ
չկարացեալ
այլազգդ
շիջուցանել
զբոց
նախանձուն`
արար
իւր
համախոհ
զիշխան
ոմն
՚ի
յունաց`
Պեգան
անուն
պատրիկ.
եւ
նովաւ
հանդերձ
սկսաւ
ամբոխ
յարուցանել,
եւ
տալ
կարդալ
յայլեւայլ
տեղիս`
թէ
մեք
հարազատ
կայսր
մեզ
գիտեմք
զՄիքայէլ.
եւ
ընդ
հակառակն
տայր
եպերել
զՎասիլ
բազում
նախատանօք:
Եւ
ոչ
այսչափ
միայն,
այլեւ
երկոքին
սոքա
Սմբատ
եւ
Պեգան
միաբանեալ
զբազումս
ընդ
իւրեանս`
դիմեցին
զայրագին
յաւուրս
հնձոց
մօտ
՚ի
թագաւորական
քաղաքն,
եւ
հրձիգ
արարին
զագարակս
եւ
զանդս.
եւ
կալեալ
զբազում
նաւս`
հուր
արկին
՚ի
նոսա
եւ
այրեցին.
եւ
ապա
գնացեալ
ամրացան
յառանձին
տեղիս:
Բայց
ասեալ
՚ի
վերայ
նոցա
զօրականք
կայսեր`
ձերբակալ
արարին
զնոսա.
եւ
կապել
՚ի
շղթայս`
ածին
՚ի
դուռն:
Եւ
կայսրն
Միքայէլ
նախ
ետ
չարաչար
գան
հարկանել
զնոսա
իբրեւ
զստահակս.
եւ
ապա
հրամայեաց
բրել
զերկոսին
աչս
Սմբատայ,
եւ
հատանել
զմի
դաստակ
ձեռին
նորա,
եւ
առաքեաց
յաքսորս.
նոյնպէս
եւ
զՊեգանեայ
զաչսն
կուրացուցեալ,
եւ
հատեալ
եւս
զունչս`
տարագիր
արար:
Այլ
յետ
ժամանակաց
դարձայց
զնոսա
Վասիլ.
եւ
կարգեալ
նոցա
ռոճիկս
սփոփեաց
զնոսա:
Իսկ
Միքայէլ
կայսր
օր
քան
զօր
առաւելոյր
՚ի
վատթարութիւն,
տուեալ
զանձն
՚ի
թուլամորթ
ութիւն
եւ
յանառակութիւն,
եւ
յամենայն
վնասակար
գործս
շռայլութեան,
որով
գրեթէ
սպառեաց
զարքունի
գանձս`
յոչինչ
պէտս
ծախելով.
միանգամայն
եւ
ստացաւ
բարս
անողորմս.
եւ
յորժամ
ընկղմէր
յարբեցութիւն`
հրաման
տայր
զոմն
գլխատել,
զայլ
ոմն
կուրացուցանել,
զայլոց
զձեռս
հատանել,
զայլոց
զոտս.
մինչեւ
լնուլ
անկարգութեամբ
բովանդակ
արքունեաց
եւ
թագաւորութեան
նորա:
Բազումք
բազում
անգամ
խրատէին
զնա
զգաստանալ.
եւ
նա
ծաղր
առնէր,
եւ
առաւելոյր
՚ի
չարիս:
Խրատեաց
զնա
եւ
Վասիլ
բազում
անգամ
եւ
յաւել
յանդիմանել
զնա.
բայց
մինչչեւ
էր
նորա
ձեռն
՚ի
գործ
արարեալ,
մեծամեծք
յունաց
հանդերձ
Վասլիւ
մտեալ
առ
նա
գիշերայն
խողխողեցին
զնա
՚ի
մահճի:
Եւ
՚ի
ծագել
առաւօտու
ձայն
բարձին
միաբան
ամենեքին.
կեցցէ
տէր
մեր
Վասիլ
ինքնակալ
եւ
ածեալ
նստուցին
զնա
յաթոռ
կայսերութեան.
եւ
եղեւ
խնդ
ութիւն
անպատմելի
՚ի
բովանդակ
քաղաքի.
զի
ամենեքին
գիտէին
զլաւ
ութիւն
նորա,
եւ
վայելել
էին
՚ի
խնամս
նորին.
ամենեքին
գիտէին
զլաւ
ութիւն
նորա,
եւ
վայելել
էին
՚ի
խնամս
նորին:
Եւ
ինքն
Վասիլ
յօրէ
անտի
սկիզբն
արարեալ
սրբեաց
զամենայն
անկարգութիւնս
՚ի
թագաւորութենէ
Յունաց.
՚ի
բաց
եբարձ
զանողորմ
բռն
ութիւն
աւագայ,
զխռովայոյզ
վէճս
քաղաքացեաց
եւ
զխարդախութիւնս
վաճառաց.
բազմացոյց
զթիւ
զօրաց,
եւ
որոշեաց
՚ի
դասս
դասս.
եւ
եդ
կարգ
յամենայն
իրս.
եւ
իբր
թէ
նորոգ
հաստեաց
զբարեկեցիկ
քաղաքավար
ութիւն
իւրոց
հպատակաց,
անձամբ
հետամուտ
լեալ
իրաւանց
եւ
դատաստանաց:
Զբազ
մութիւն
հարիւրաւոր
եկեղեցեաց
եւ
վանօրէից`
կէս
մի
նորոգեաց,
եւ
կէս
մի
հիմնովին
հոյակապ
շինեաց.
արար
եւ
այլ
բազում
ինչ`
զորս
երկար
լինի
գրել:
Եւ
այնչափ
ծաղկեցոյց
զՅունաստան
եկեղեցական
եւ
աշխարհական
բարեկարգութեամբ,
մինչեւ
յիրաւի
է
ասել,
թէ
սակաւք
գտան
նման
նմա
՚ի
կայսերս
յունաց:
Աստանօր
թոռն
Վասլի
Կոստանդին
կայսր
Պերփեռուժէն
յառաջ
բերէ
՚ի
գիրս
իւր
՚ի
համարն.
ժթ.
երես.
150.
կամ
111.
զտեսիլ
սրբոյն
Սահակայ
Պարթեւի,
յորում
յայտնեցաւ
նմա`
թէ
յառնելոց
է
թագաւոր
յազգէ
Արշակունեաց.
եւ
զայն
պարծանօք
իմն
յարմարեցուցանէ
ժամանակի
կայսերութեան
Վասլի.
Կատարեցաւ
ասէ
յայնժամ
մարգարէական
գուշակ
ութիւն
եւ
պատգամ
երեք
հարիւր
եւ
յիսուն
ամաց,
զոր
աւանդեալ
էր
(մեծն
)
Սահակ`
այրն
երեւելի,
արժանացեալն
շնորհաց
կանխածանօթ
գուշակութեան.
որ
եւ
ինքն
էր
յազգէ
եւ
՚ի
տանէ
Արշակունեաց:
Զայս
յիշատակեալ
եւ
Վարդանայ
հայոց
պատմագրի`
ասէ
`.
եւ
կատարիլ
թուէր
(՚ի
Վասիլ
)
տեսլեանն
Սահակայ
սրբոյ`
նստիլ
թագաւոր
Արշակունի:
Թէպէտ
սա
ինքն
Վարդան
հայելով
՚ի
ցեղ
Լուսաւորչին`
համարի
զՎասիլ
լինել
՚ի
մօր
կողմանէ
Արշակունի:
Փոխանակ
դնելոյ
՚ի
հօր
կողմանէ:
Այլ
Ասողիկն
բ.
6.
Սամուէլ
երէց
դնեն
զնա
՚ի
Տարոնոյ
՚ի
գեղջէ
Թլայ:
Այս
յարմարումն
տեսլեան
կարէ
ընդ
պատշաճի
ընծայիլ
Վասլի`
ո'չ
իբր
՚ի
գլուխ
ելեալ
՚ի
նմա
տիրապէս ,
այլ`
իբր
պատկեր
գուշակեցելոյն,
հաշուելով
զերեքհարիւր
յիսուն
ամն
՚ի
դադարելոյ
իշխանութեան
որդւոց
թոռինն
սրբոյն
Սահակայ,
այսինքն
մեծին
Վահանայ
Մամիկոնէի`
եւ
եղբօր
նորա
Վարդայ.
յամէ
տեառն.
515.
մինչեւ
ցամն.
867.
յորում
նստաւ
կայսր
այս
Վասիլ
Արշակունի:
դ.
Արդ`
՚ի
թագաւորել
անդ
Վասլի`
տեղեկացեալ
նորա
՚ի
Վահանայ,
թէ
Բագրատունիք
թագադիր
էին
Արշակունի
թագաւորաց
՚ի
Հայս,
առաքեաց
հրեշտակ
զՆիկետաս
անուն
ոմն
առ
մեծն
Աշոտ
Բագրատունի
իշխան
իշխանաց`
հանդերձ
բազում
պարգեւօք,
եւ
խնդրեաց
ընդունիլ
՚ի
նմանէ
զթագ,
եւ
Աշոտ
յղեաց
առ
նա
թագ
փառաւոր
յոյժ.
որով
եւ
կրկին
պսակեալ
Վասլի
կայսեր`
սէր
մեծ
եցոյց
առ
Աշոտ
եւ
առ
ամենայն
Հայս:
Առաքեաց
ապա
եւ
զայլ
դեսպան
Նիկոդեմոս
անուն
առ
Աշոտ
հանդերձ
թղթով
յորում
կոչէր
զնա
սիրելի
որդի.
եւ
եդ
դաշն
սիրոյ
եւ
բարեկամ
ութեան
ընդ
նմա:
Զայսոսիկ
գրէ
Վարդան
ընդ
հին
պատմութեանց
հայոց,
եւ
կամ
որպէս
երեւի`
առեալ
՚ի
պատմութեան
Շապհոյ
Բագրատունւոյ,
որ
էր
վկայ
ականատես
եղելոցն:
Այս
Վասիլ
կայսր
ծնաւ
որդիս.
եւ
սնոյց
յաստուածապաշ
տութեան
եւ
յիմաստութեան.
զանդրանիկն
կոչեաց
Կոստանդին
եւ
արար
իւր
գահակից.
այլ
նա
փութով
վախճանեցաւ
՚ի
հասակի
մանկութեան`
իբր
երեքտասան
ամաց.
զերկրորդն
կոչեաց
Լեւոն .
եւ
սա
անուանեցաւ
Իմաստասէր`
կամ
Իմաստուն.
եւ
եղեւ
յաջորդ
յինքնակալութեան.
զերրորդն
կոչեաց
Աղեքսանդր.
եւ
զչորրորդն
Ստեփաննոս.
զոր
եդ
՚ի
կարգ
եկեղեցական.
որ
եւ
եղեւ
յետոյ
պատրիարգ:
Նոյնպէս
ծնաւ
եւ
զչորս
դստերս.
զորս
զամսին
ընծայեալ
աստուծոյ`
եդ
՚ի
կուսաստան
՚ի
վանս
սրբուհւոյն
Եւփիմեայ:
Եւ
զամենեցուն
զպատկերս
ետ
նկարել
հանդերձ
իւրեւ
եւ
թագուհեաւ
՚ի
սենեկի
միում
յապարանսն
մեծ,
զոր
կանգնեաց
սքանչելի
յօրինուածով
առ
արքունի
պալատամբ:
Սա
եւ
յիմաս
տութեան
մասին
գտաւ
գերագոյն,
եւ
անձանձիր
ուսումնասէր.
որպէս
յայտ
առնեն
եւ
գրուածք
գեղեցիկ
խրատուց
իւրոց.
՚ի
վաթսուն
եւ
վեց
համառօտ
գլուխս
բանից,
զորս
եթող
որդւոյ
իւրում
Լեւոնի
Իմաստասիրի:
Սա
ետ
յօրինել
եւ
զյայսմաւուրս
յունաց
ընտրանօք
՚ի
ստոյգ
պատմութեանց.
եւ
այն
է`
որ
կոչի
Բասիլեան
վկայաբանութիւն.
եւ
է
՚ի
յարգիք
զայլ
յայսմաւուրս:
Սոյն
այս
Վասիլ
կայսր
գտաւ
զօրաւոր
եւ
՚ի
յաղթութիւնս
պատերազմաց.
յորս
բազում
անգամ
անձամբ
մտեալ
ցուցանէր
զդիւցազնական
քաջութիւնս :
Էր
՚ի
նմին
ժամանակի
իշխան
ոմն
հայոց
՚ի
Փոքրն
Հայս
Քուրդիկ
անուն`
հզօր
զօրութեամբ.
եւ
էր
կարգեալ
վերակացու
լոգանեայ.
սա
թշնամացեալ
ընդ
յոյնս
յաւուրս
Միքայէլս
կայսեր
բազում
ասպատա
կութեամբ
արշաւեալ
՚ի
սահմանս
նորա
նեղեալ
էր
զբազում.
եւ
իբրեւ
լուաւ
զդիմել
Վասլի
զառաջինն
՚ի
կողման
արեւելից
՚ի
վերայ
այլազգեաց
գիտացեալ
սուրբ
թէ
այր
խաղաղասէր
է
Վասիլ
եկն
առ
նա
անձամբ
՚ի
կողմանս
Եփրատացւոց.
եւ
հաշտ
ութիւն
խօսեցեալ
ընդ
նմա`
էարկ
ընդ
իշխանութեամբ
նորա
զքաղաք
իւր
հանդերձ
ժողովրդեամբ:
Եւ
էր
այլ
ոմն
այլազգեաց
Կիւռշահր`
կամ
ըստ
յունական
բարբառոյ`
Քրիսօխիրոս
անուն,
տէր
քաղաքին
Տիւրիկեայ`
որ
եւ
ասի
Տիպրիկ`
մօտ
Ակնայ,
այր
խրոխտ
եւ
զօրաւոր.
որ
յաւուրց
անտի
Միքայէլի
կայսեր
բազում
վնասս
գործեալ
էր
՚ի
սահմանս
յունաց.
եւ
բազում
աւերմունս
եւ
գերութիւնս
էր
արարեալ.
եւ
թէպէտ
յոլով
անգամ
ելին
յոյնք
ընդդէմ
նորա,
բայց
յամի
կորակոր
դարձան,
եւ
չեղեւ
հնար
նուաճել
զնա:
Զսա
կամեցեալ
Վասլի
նկուն
առնել,
ապաւինեցաւ
յաստուած.
եւ
զոր
ամենայն
գնայր
յեկեղեցի`
եւ
խնդրէր
յաստուծոյ
զյաջող
ութիւն
գործոյն:
Եւ
եղեւ
՚ի
յարձակիլ
Կիւռշահրայ
միւսանգամ
՚ի
սահմանս
կայսեր`
առաքեաց
Վասիլ
՚ի
վերայ
նորա
զերեւելի
զօրագլուխ
իւր
ամենայն
յունական
զօրօք:
Ընդ
որս
էին
եւ
գունդք
՚ի
սահմանաց
Փոքուն
Հայոց
եւ
Բարձր
Հայոց.
Լուր
էառ
զօրագլուխն
յունաց,
եթէ
Կիւռշահր
առեալ
աւար
եւ
գերի
բազում
դարձեալ
է
յետս:
Զայն
իմացեալ`
հրաման
ետ
հայկական
գնդից
եւ
ոմանց
՚ի
յունաց`
պնդիլ
զհետ
նորա
մինչեւ
՚ի
տեղին
կոչեցեալ
Պատրիկէ.
եւ
՚ի
հասանել
ձեր
ասէ`
անդ,
տեսջիք
թէ
զի՞նչ
առնիցէք,
եթէ
Կիւռշահր
զկայ
առցէ,
ազդ`
արասջիք
ինձ
փութով,
ապա
եթէ
գնայ
ուղիղ
հանդէպ
երեսաց
իւրոց
յերկիր
իւր ,
դարձջիք
եւ
դուք
այսրէն
յետս:
՚Ի
հասանել
այլազգեաց
՚ի
պատրիկէ
յերեկոյին
ժամու`
բանակեցան
առ
ստորոտով
լայնանիստ
լերին.
եւ
այն
գունդք
հայոց
եւ
յունաց
ժամանեալ
զկնի
նոցա
բանակեցան
՚ի
վերին
կողմն
այնր
լերին:
Եւ
՚ի
խօսիլ
նորա
անդ
միմեանս,
անկաւ
զրոյց
՚ի
վերայ
քաջութեան,
թէ
ո'յք
՚ի
նոցանէ
քաջք
իցեն,
եւ
ոյք
ցուցեալ
իցեն
զար
ութիւն
՚ի
դրան
կայսեր:
Կէսք
պարծէին`
թէ
մեզ
տուեալ
է
յառաջն
ութիւն
քաջութեան.
եւ
կէսք`
թէ
չիք
որ
հաւասարեսցի
զօրութեան
մերումս
բազկի:
՚Ի
գրգռիլ
բանից`
եւ
՚ի
սաստկանալ
վիճից,
ասէ
մին
՚ի
զօրականաց
հայոց.
զի՞
ընդունայն
բանիւք
զայրագնեալ
յոխորտամք,
ուր
առ
ձեռն
պատրաստ
ունիմք
տալ
զցոյց
քաջութեանդ.
աւասիկ
թշնամիք
աստ
առ
ոտս
կան.
կարօղ
է
այր
իւրաքանչիւր
ցուցանել
զոյժ
բազկի
իւրոյ.
եւ
որ
ոք
քաջայաղթ
հանդիսասցի.
նա
հզօրագունի
առցէ
անուն
յանձն
իւր:
Զայս
լուեալ
բազմութեանն`
միաբան
հաւանութեամբ
վառեցան
՚ի
գիշերի,
կազմեցան
եւ
պատրաստեցան
եւ
յերկաքանչիւր
խումբս
որոշեալ`
զուարթամիտ
փութով
ճեպէին
՚ի
մարտ
քաջալերելով
զմիմեանս,
մանաւանդ
զի
դիւրին
է
մեզ
ասեն
յարձակիլ
ընդ
լեառն
՚ի
վայր
՚ի
վերայ
ամբոխի
թշնամեացդ,
որք
սփռեալ
կան
՚ի
ստորոտս
եւ
՚ի
խորաձորս:
Եւ
եդին
կարգ
՚ի
մէջ
իւրեանց.
զի
արք
վեց
հարիւր
թուով
քաջագոյնք,
յառաջամարտ
՚ի
վերայ
յարձակեսցին,
եւ
մնացեալքն
որք
չէին
ինչ
թուով
բազում,
կացցեն
՚ի
վերայ
լերին
տարածաբար,
ցուցանելով
զանձինս
իբրեւ
զբազմաթիւ
գունդս
զօրաց,
եւ
ժամադիր
եղեն ,
զի
ընդ
յարձակիլ
վեցհարիւրոցն`
մնացեալքն
միահաղոյն
մեծաբարբառ
գոչեսցեն,
եւ
հարցեն
զփողս
հնչեցուցանել
այնու
զլերինս
եւ
զձորս:
Եւ
եղեւ
ընդ
մերձենալ
առաւօտուն
պահու`
մինչչեւ
էր
սփռել
ճառագայթից
արեգական,
դիմեցին
յեզակարծում
ժամու
վեցհարիւրքն
միանգամայն
՚ի
վերայ
բանակի
թշնամեաց,
գոչելով
իբրեւ
՚ի
միւջէ
բերանոյ,
յաղթող
է
եւ
յաղթեսցէ
ամենազոր
խաչն
Քրիստոսի,
հնչեցին
զայդ
ընդ
նոսա
եւ
ձայնք
եղելոյն
՚ի
լերին:
Ընդ
որ
շուարեալ
եւ
զահի
եւ
զահի
հարեալ
թշնամեացն,
որոց
կէօք
տակաւին
՚ի
քուն
էին,
եւ
կէսք
նորոգ
սթափեալ
՚ի
քնոյ,
շփոթեցան
եւ
աղմկեցան.
եւ
չկարացեալ
բնաւին
խորհիլ
ինչ
՚ի
դէպ
սկսան
այր
իւրաքանչիւր
աճապարել
՚ի
փախուստ:
Սոքա
՚ի
վերայ
հասին,
հարին
եւ
խորտակեցին
զբազ
մութիւն
նոցա :
Եւ
իբրեւ
ազգ
եղեւ
այս
առ
բովանդակ
գունդն
յունական,
փութացան
եւ
նոքա,
եւ
հասեալ
՚ի
տեղին
շտապաւ`
զհետ
պնդեցան
թշնամեաց
ոմանք
խմբովին
եւ
ոմանք
ցրիւ.
եւ
հալածական
տարեալ
զնոսա.
առաջի
իւրեանց
մինչեւ
ցերեսուն
մղօն
`
տապաստ
արկին
զնոսա
ընդ
այնչափ
ընդարձակութիւն
վայրաց:
Իսկ
Կիւռշահր
իշխան
այլազգեաց
սակաւ
արամբք
մազապուր
ճողոպրեալ`
դիպաւ
՚ի
գետ
մի
խոր
եւ
լայն.
եւ
այն
ինչ
պաշարեալ
յահէ`
չկարէր
անցս
գտանել,
եհաս
՚ի
թիկնաց
նորա
մի
ոմն
՚ի
զօրավարացն
կայսեր.
եւ
հարեալ
զնա
նիզակաւ`
ընկէց
յերիվարէն
առ
ափն
գետոյն.
եւ
հատեալ
զգլուխ
նորա`
եբեր
առ
իւրսն.
ընդ
որ
ուրախ
լեալ
ամենեցուն`
դարձան
յետս
՚ի
Կոստանդինուպօլիս`
հանդերձ
բազում
աւարաւ :
Տեսեալ
Վասլի
զգլուխ
Կիւռշահրայ`
ելաց
՚ի
խնդութենէն.
եւ
մատոյց
գոհ
ութիւն
առ
Աստուած
վասն
այնր
յաղթութեան,
զոր
իբր
գործ
հրաշից
համարեցաւ:
Բազում
եւ
այլ
ինչ
կայր
գրել
զգործոց
Վասլի.
բայց
այս
եւս
շատ
հրամայեսցի.
զի
մի
երեւեսցուք
ելեալ
ըստ
սահման
կարգի
պատմութեանս:
ե.
Այլ
սակայն
արժան
համարիմ
զմի
ինչ
եւս
յաւելուլ
աստէն.
իբր
զի
այս
կայսր
բարեպաշտ
յառաջնմէ
իսկ
նախ
քան
զնոստիլ
իւր
յաթոռ
ինքնակալութեան`
ոչ
էր
հաճեալ
բնաւ
ընդ
Փոտ
պատրիարգ,
զի
ոչ
միայն
բռնութեամբ
էր
նստեալ
նա
յաթոռն,
այլեւ
զի
արկեալ
էր
հերձուածս
՚ի
մէջ
եկեղեցւոյ`
ընդ
յոյնս
եւ
ընդ
լատինս.
որպէս
յիշեցաք
՚ի
գլ.
թ.
ապա
՚ի
թագաւորել
իւրում`
յերկդում
աւուր
անդ
ընկէց
զնա
յաթոռոյ.
եւ
դարձոյց
անդրէն
զերանելին
Իգնատիոս,
ընդ
որ
ուրախ
եղեւ
բովանդակ
ժողովուրդ
քաղաքին:
Եւ
ապա
հրամանաւ
Ադրիանոսի
պապին
գումարեաց
սիւնհոդոս
հարիւր
եւ
երկու
հայրապետաց
՚ի
Կոստանդինուպօլիս
՚ի
տաճառի
սրբոյն
Սոփիայ.
որ
եւ
ասի
ութերորդ
ընդհանուր
ժողով.
ուր
յառաջիկայութեան
կայսեր
յետ
բազում
քննութեանց`
իբրեւ
՚ի
յայտ
եկին
ամենայն
դաւաճանութիւնք
եւ
գաղտնի
հնարք
եւ
վնասակար
գործք
Փոտայ,
յորդորեաց
ժողովն
զՓոտ`
խնդրել
զներումն
վասն
այնչափ
գործոց
իւրոց.
որպէս
զի
գոնէ
արժանի
լիցի
մնալ
՚ի
հաղորդ
ութեան
եկեղեցւոյ.
բայց
իբրեւ
ըմբոստ
գիաւ
նա,
դատապարտեալ
հերքեցին
զնա
հարք
ժողովոյն.
եւ
՚ի
գրելն
զդատակնիք
նորա`
թացին
զգրիչն
յահաւոր
արիւն
փրկչին.
այլեւ
ետուն
այրել
զգրուածս
ինչ
նորա`
զորս
նենգութեամբ
յօրինեալ
էր
՚ի
դիմաց
այլեւայլ
անձանց`
բանսարկաւ
լինելով
՚ի
մէջ
եկեղեցւոյ.
եւ
ապա
աքսորեցին
զնա
հրամանաւ
կայսեր.
զորմէ
երկար
են
բանք:
Յայս
ժողով
վերստին
հաստատեցաւ
յարգ
ութիւն
պատկերաց.
եւ
դատապարտեցան
պատկերամարտք:
Տառապեալ
Փոտայ
յաքսորանսն
իւր`
բազում
անգամ
խորհեցաւ
ելս
հնարից
գտանել,
եւ
ինչ
ոչ
օգտեցաւ.
եւ
յետ
իբր
տասնամեայ
վտարանդ
ութեան
իւրոյ`
կամելով
շահիլ
իւիք
զսիրտ
Վասլի
կայսեր`
եգիտ
զայսպիսի
ճպհ.
ընդ
գրելոյ
Դաւթի
Նիկետայ`
որ
համարի
ժամանակակից,
եւ
Սիմէոնի
Մագիստրոսի
որ
եւ
էր
փոքր
մի
յետոյ
՚ի
նոյն
դարս:
Շարադրեաց
մատեան
մի
խրթին
ոճով
եւ
խորհրդաւոր
բանիւք
իբրեւ
գուշակ
ութիւն
ինչ,
՚ի
վերայ
նախնեաց
Վասլի
ինքնակալին.
եւ
զի
գիտէր
զնա
լինել
ազգաւ
հայ`
յԱրշակունեաց
եղելոց
յԱդրիանուպօլիս,
նաեւ
զի
տեղեակ
էր
պատմութեանց
ինչ
հայոց,
եցոյց
յազգաբան
ութեան
անդ`
թէ
հարազատ
յաջորդութեամբ
սերեալ
է
Վասիլ
՚ի
զորմէ
սրբոյն
Տրդատայ
արքայի
Հայոց
Մեծաց.
եւ
զայս
յօրինեաց
ընդ
ամի
ճարտար
կարգաւ`
ցեղէ
՚ի
ցեղ
եւ
որդւոյ
յորդիս
իջուցանելով:
Եւ
՚ի
հասանելն
՚ի
հայրն
Վասլի`
գրեաց
զաշխարհս
նորա,
թէ
սա
հանդերձեալ
է
ծնանիլ
որդի
մի
Վեկլաս
անուն.
որ
ունի
ելանել
՚ի
գահ
ինքնակալ
ութեան
յունաց.
եւ
թէ`
առնելոյ
է
զայսպիսի
եւ
զայնպիսի
գործս.
զորպիսիս
տեսեալ
էր
ինքն
՚ի
վերայ
Վասլի:
Իսկ
զայն
նորալուր
անուն,
այսինքն
է
Վեկլաս`
զոր
յարմարեցոյց
՚ի
վերայ
Վասլի,
եհան
քաջարուեստ
ճարտարութեամբ
՚ի
սկզբնատառից
անուան
նորին
Վասլի
եւ
կնոջ
նորա
Եւդոկեայ,
եւ
որդւոյ
նորա
Կոստանդինի,
Լեւոնի,
Աղեքսանդրի
եւ
Ստեփաննոսի.
զի
բաղկաց
ութիւն
առաջին
տառից
այդոցիկ
անուանցդ`
լինի
Վեկլաս:
Արդ`
զայսպիսի
մատեան
դրոշմեալ
նորա
հին
նշանագրօք
Աղեքսանդրացւոց`
ետ
դնել
յարքունի
գրատան
ձեռամբ
Թէոփանոսի
ուրումն`
մտերիմ
բարեկամի
իւրոյ,
որ
էր
կղերիկոս
պալատական:
Եւ
յետ
աւուրց
ինչ
մատուցեալ
սա
ինքն
Թէոփանոս
առ
Վասիլ
կայսր`
պատմեաց
նմա,
թէ
գտի
՚ի
գրատան
մատեան
մի
սքանչելի.
յորում
կան
ասէ
կարեւոր
բանք
եւ
գաղտնի
գուշակութիւնք
՚ի
վերայ
ինքնակալութեանդ.
եւ
սակայն
որպէս
ինձ
թուի
ասէ,
ոչ
ոք
այլ
կարօղ
է
իմանալ
եւ
բացայայտել
զմիտս
այնր
մատենի,
բայց
միայն
Փոտ`
այրն
բազմագէտ
եւ
քաջահմուտ
ամենայն
իրաց:
Յայնժամ
հրաման
ետ
կայսրն
տանիլ
վաղվաղակի
զմատեանն
առ
Փոտ
՚ի
տեղին
աքսորանաց.
զի
տացէ
զմեկն
ութիւն
նորա:
Այլ
նա
հրաժարեցաւ`
ասելով.
զիրս
գաղտնիս
՚ի
վերայ
ինքնակալի`
ո'չ
կարեմ
բացատրել
եւ
՚ի
վեր
հանել
առաջի
օտարի.
բայց
եթէ
յանդիման
այնմ
որ
ինքանակալ
տէրն
է:
Շարժեալ
Վասլի
յայսպիսի
բանից`
եւ
միանգամայն
համարելով
զՓոտ
ստրջացեալ
ընդ
առաջին
գնացս
նոր,
թոյլ
ետ
նմա
ելանել
յաքսորանաց`
եւ
գալ
՚ի
Կոստանդինուպօլիս:
Եւ
նորա
եկեալ,
եւ
յանդիման
լեալ
Վասլի
ցածութեամբ,
սկսաւ
ապա
մեկնաբանել
զայն
մատեան`
իբրեւ
՚ի
հրեշտակէ
ուսեալ.
բացատրեաց
զմիտս
Վեկլաս
անուան
թէ
զիարդ
քաջադէպ
յարմարի
՚ի
վերայ
նորին
կայսեր.
եւ
սկսաւ
գովել`
թէ
զիարդ
մեծանուն
եւ
գերահռչակ
ցեղ
իցէ
տուն
Արշակունեաց
՚ի
Հայս:
եւ
յաւել
ցուցանել`
թէ
ահա
բազումք
՚ի
գուշակութեց,
որք
են
՚ի
մատենի
աստ,
յաջողեալ
են
՚ի
վերայ
ինքանակալիդ.
եւ
այլքն
եւս
հետզհետէ
յաջողեսցին:
Այսու
օրինակաւ
ընտելացաւ
վերստին
Փոտ
ընդ
կայսեր .
եւ
կացեալ
յընդարձակի
առ
ժամանակ
մի,
իբրեւ
վախճանեցաւ
զկնի
սակաւուց
երանելին
Իգնատիոս,
միւսանգամ
գուն
գործեաց
նստիլ
յաթոռ
պատրիարգութեան.
եւ
աղաչեալ
զՎասիլ`
առաքեաց
բանիւ
նորա
՚ի
Հռովմ
առ
Յովհաննէս
պապ
դեսպան
զ
Թէոդորոս
սանտաբարոս
զայր
նենգաւոր.
եւ
պատրանօք
առեալ
զհաւանութիւնն`
հաստատեցաւ
վերստին
յաթոռ
պատրիարգ
ութեան
ամս
ութն,
կամ
ինն.
եւ
միւսանգամ
էարկ
հերձուած
՚ի
մէջ
եկեղեցւոյ:
Եւ
թէպէտ
բազումք
՚ի
յունաց
ընդդէմ
կացին
նմա,
այլ
յետ
ժամանակաց
՚ի
պատ
ութիւն
կալան
զնա.
եւ
՚ի
գով
ութիւն
ճարտ
արութեան
նորա
յաւելին
եւս
ասել
ոմանք
՚ի
յոյն
մատենագրաց.
թէ
նա
դարձուցեալ
իցէ
զազգն
հայոց
՚ի
մոլորութենէ
յուղղափառութիւն.
զայս
ասացին`
գուցէ
պատճառս
առեալ`
՚ի
գրելոյ
անտի
նորա
թուղթ
առ
Հայս
առ
Զաքարիա
կաթուղիկոս
եւ
առ
Աշոտ,
յորդորելով
զնոսա
ընդունիլ
զսուրբ
ժողովն
Քաղկեդոնի,
եւ
բառնալ
՚ի
միջոյ
զխտրոց
բաժանմանն:
Որպէս
եւ
իցէ`
յաջորդեաց
յետ
Փոտայ
՚ի
պատրիարգութեան
Ստեփաննոս
եղբայր
Լեւոնի
կայսեր,
այն
է
չորրորդ
որդի
Վասլի,
այր
խաղաղասէր
եւ
հեզահամբոյր.
եւ
սա
որդիական
սէր
կալաւ
ընդ
քահանայապետին
Հռովմայ.
եւ
առ
փոքր
մի
հանդարտեցոյց
զաղմուկ
եկեղեցւոյն
յունաց:
Այլ
մեք
դարձցուք
՚ի
կարգ
պատմ
ութեան
աշխարհին
հայոց
նախ
քան
զվախճանիլ
Վասլի
կայսեր: