Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Նստաւ ընդ այն ժամանակս յամի տեառն. 902. ամիրապետ հագարացւոց Մաթէզաթ: Սորա լուեալ զմահն Ափշնի` կացոյց ոստիկան Ատրպատական աշխարհի ՚ի տեղի նորա զեղբայր նորին, որ կոչիւր Յուսուփ` այն է Իւսուֆ, այր զօրաւոր` միանգամայն եւ քաղցրաբարոյ առ արտաքս. իսկ ՚ի ներքուստ մերկացեալ յամ գթոյ եւ ՚ի մարդասիրութենէ: Զայն տեղեկացեալ արքային Սմբատայ, եւ ՚ի վերայ հասեալ որպիս ութեան բարուց նորա, եդ ՚ի մտի իւրում ոչ ունիլ բան ընդ նմա` ոչ սիրոյ եւ ոչ հակառակութեան. զի որպէս զփորձ էառ յեղբայր նորա յԱփշին, ո'չ ՚ի սէր նորին եգիտ զհաւատարմութիւն, եւ ո'չ ՚ի հակառակութեանն քաջութիւն, այլ` ՚ի միում դաւաճանութիւն, եւ ՚ի միւսում անողորմութիւն:
       Ապա խորհուրդ արարեալ ընդ աւագաց իւրոց` առաքեաց դեսպանս հանդերձ թղթով եւ մեծամեծ ընծայիւք առ ամիրապետն ՚ի Բաղտատ. եւ խնդրեաց ՚ի նմէ. զի նա ինքնին միայն իշխեսցէ ՚ի վերայ իւր, եւ մի ՚ի ձեռն ոստիկանաց իւրոց, վասն զի թէպէտ եւ ոստիկանք հագարացւոց ոչ իշխէին անմիջապէս ՚ի վերայ հայոց, բայց նոքա առնուին զհարկ աշխարհին, եւ առաքէին առ ամիրապետն. եւ այսու պատճառաւ ընդդէմ կամաց ամիրապետին բազում չարիս հասուցանէին նոցա, իբր իշ խանութիւն ունելով ՚ի վերայ նոցա :
       Ընթերցեալ ամիրապետին զթուղթն Սմբատայ ` հաճեցաւ ընդ բանս նորա. եւ կատարեաց զխնդիր նորին. եւ առաքեաց առ նա նորոգ զթագ արքայական, եւ կամար ոսկի ականակապ եւ սուսեր պատուական, եւ օդապարիկ երիվարս` հանդերձ այլովք պարգեւօք, զինուք եւ զարդուք. եւ ՚ի վերայ այսր ամի կալաւ Սմբատ զայս շնորհ յամիրապետէն, ուրախ լեալ յոյժ սկսաւ առաւել եւս հայրական խնամով կառավարել զթագաւոր ութիւն իւր. եւ ժողովեալ զայլ եւս զօրս` ըստ կարգի վարէր եւ նախախնամէր զնոսա. ՚ի զգուշութիւն քաղաքքաց եւ գաւառաց իշխան ութեան իւրոյ:
       բ. Յայս ուրախութիւն Սմբատայ վաղվաղակի եհաս սուգ տրտմ ութեան եւ ցաւոց սրտի. վասն զի կրտսեր եղբայր նորա Շապուհ, որ սպարապետն էր ամենայն զօրաց, չեւ եւս հասեալ ՚ի յիսնամեայ ժամանակ հասակի իւրոյ ` վճարեալ զկեանս իւր` վախճանեցաւ. ընդ որ տիրեալ յոյժ արքայի` կոծ մեծ արար ՚ի վերայ լերինն քնարացն ՚ի յԵրուանդաշէն քաղաքն Բագարան, որ եւ Բագրան: Եւ ապա ՚ի տեղի Շապհոյ կացոյց սպարապետ զորդի նորա զԱշոտ. որոյ գեղ երեսացն, եւ վայելչ ութիւն հասակին, եւ կորով ութիւն ձեռացն` գերագոյն գտանէր քան զբազմաց, որք էին յայնմ ժամանակի: Սոյնպէս եւ ՚ի բարեպաշ տութեան մասին` զարդարել էր նա պէսպէս առաքինութեամբ, եւ սիրով աստուածային պաշտման. որպէս եւ գործք իւր ցուցանէին. քանզի ՚ի կարգիլ անդ իւրում սպարապետ հայոց` նախ առաջին շինեաց զպայծառ եւ զփառաւոր եկեղեցի մի ՚ի Բագարան եւ զարդարեաց զայն բազում երեւելի սպասուք։ Եւ ապա շինեաց զայլ միւս եւս մեծագոյն ՚ի քաղաքագեօղն Կողբ անկշռելի ծախիւք։ Թէպէտ եւ յանցանել ժամանակաց ապստամբեալ՝ տկարացաւ եւ զեղծաւ ՚ի բարելաւութեան իւրում։
       Յետ սակաւ ժամանակի եհաս վախճան կենաց եւ միւս եւս եղբօր արքայի, որ Դաւիթ կոչիւր, որ եւ կացուցեալ էր յարքայէ իշխան իշխանաց Հայոց, այր համեստ եւ բարեպաշտ յամենայն գնացս իւր։ Մահ սորա կարի իմն տխրեցոյց զթագաւորն, մինչեւ ՚ի սուգ մտանել նմա ՚ի բազում ժամանակս, եւ յառանձնութենէ կալ եւ մոռանալ իսկ եւ զթագաւորութիւն իւր, եւ ոչ կարէր իւիք մխիթարիլ։ Զայն տեսեալ իշխանացն Հայոց՝ առաքեցին առ նա զկաթուղիկոսն Յովհաննէս, որ բազմօրեայ աշխատութեամբ տազիւ կարաց հանել զնա ՚ի դառն սգոյ տրտմութենէ նորա եւ պարապեցուցանել ՚ի հոգս տնտեսութեան թագաւորութեանն՝ որ հաւատացաւ նմա։ Եւ այնուհետեւ ապա զօրացեալ Սմբատայ՝ բազմադիմի գթովք սկսաւ դարմանել եւ խնամել զաշխարհ իւր, որպէս եւ յառաջն։
       գ. Այլ ոստիկան Ատրպատական աշխարհի Յուսուփ եղբայրն Ափշնի՝ լուեալ, զոր արարն Սմբատ արքայ` ազատ կացուցանելով զանձն ՚ի նմանէ, դառնացաւ յոյժ. եւ ամենայն ջանիւք հնարեցաւ վերստին դարձուցանել զնա յինքն, որպէս էր ՚ի ժամանակս եղբօր իւրոյ Ափշնի. եւ յայս սակս գրեաց առ ամիրապետն, եւ բազում թախանձանօք աղաչեաց զնա` կատարել զայս խնդիր իւր: Բայց իբրեւ ոչ լուաւ նմա ամիրապետն, այնուհետեւ ձեռն էարկ մարտնչիլ ընդ Սմբատայ. եւ գումարեալ զօր բազում` գնաց ՚ի Փայտակարան. եւ անտի անցեալ ընդ ուտի եկն մինչեւ ՚ի կողմանս տաշրաց ՚ի Տաշրատափ:
       Զայն իբրեւ լուաւ արքայն հայոց Սմբատ, փութանակի առեալ զզօրս իւր` գնաց ՚ի կողմանսն յայնոսիկ. եւ կալաւ զկիրճս ճանապարհացն Տաշրաց եւ Աշոցաց յարեւելից կողմանէ. զի մի ' կարասցէ անցանել ընդ այն թշնամին: Բայց Յուսուփ իմացեալ զայս` խաղաց զարեւմտեայ կողմամբ լերինն. եւ անցեալ ընդ խոնարհ տեղիս` եկն յայսկոյս ՚ի Շիրակ գաւառ. եւ անդ օթեւանս արարեալ յերեկոյին` ել անտի վաղվաղակի, եւ գնաց ՚ի Դուին քաղաք: Անագան ուրեմն ծանուցեալ արքային Սմբատայ զչուելն Յուսփայ ընդ արեւմտեայ կողմն լերին` հետամուտ եղեւ զկնի նորա. այլ ոչ ժամանեալ նմա` եկն ՚ի քաղաքագեօղն Արուճ, որ ՚ի ծործորս Արագած լերինն. եւ անդ յարդարեալ կազմէր զզօրս իւր:
       Իբրեւ իմացաւ զայն ոստիկանն Յուսուփ, առաքեաց առ նա զմի ոմն ՚ի քարտուղարաց իւրոց , որ էր յասորի ազգէ` այր քրիստոնեայ եւ ճարտար. եւ առաջի եդ նմա քաղցր եւ սիրալիր պատգամս` հաստատել ՚ի մէջ իւրեանց դաշն խաղաղութեան, թողեալ ՚ի կամս արքայի զսակն արքունի. իբրզի եթէ կամիցի եւ ինքեան յանձն առնել զայն` բարի է. եւ եթէ ոչ` այն եւս չէ ինչ. միայն թէ ուխտ սիրոյ եւ միաբանութեան սահմանեսցի ՚ի միջի առանց ունելոյ բնաւ կասկած ապագայ իրիք չարի:
       Ընդ այս բան պատգամաց հաճեալ արքային Սմբատայ` ինքն եւս յղեաց առ նա պատգամ սիրոյ. եւ ապա երկոքին եւս հաստատեալ ՚ի մէջ իւրեանց դաշն անքակտելի բարեկամութեան` ետուն միմեանց յեկտար երդմանց. եւ առաքեցին առ իրեարս բազում պարգեւս եւ ձիրս մեծամեծս եւ երեւելիս: Եւ քանզի հասել էր յայնժամ ձմեռնային եղանակ, ոստիկանն Յուսուփ կամեցաւ մնալ ՚ի Դուին` մինչեւ անցցէ ձմեռն. եւ Սմբատ գնաց ՚ի գլուխ Երասխաձորոյ ՚ի գիւղն Նախճրաձոր` ձմերել անդ. եւ անտի առաքէր առ Յուսուփ զամենայն պիտոյս նորա, եւ ռոճիկս զօրաց նորին` ցորչափ եկաց նա ՚ի Դուին:
       դ. ՚Ի հասանել աւուրց զատիկն` եկն Սմբատ յարքունիս իւր ՚ի քաղաքն Երազգաւորս. եւ Յուսուփ ոստիկան կամելով չուել ՚ի Դունայ` առաքեաց բազում ընծայս առ Սմբատ, թագ ոսկւոյ` ակամբք յօրինեալ, եւ արքայական զգեստս մեծագինս, եւ երիվար` թագաւորավայել զարդուք զարդարեալ: Սոյնպէս յղեաց եւ առ Աշոտ երէց որդի արքային երիվար ահիպարանոց` հանդերձ զարդուք, եւ պերճապաճոյճ զգեստուք, կոչելով զնա իշխան իշխանաց հայոց: Բայց եւ ես եւս (ասէ Յովհաննէս կաթուղիկոս ), որ զայս գրեցի, պատուեցայ պատուասիրաբար յոստիկանէն զգեստիւք` ընդ օրինակի կարգիս, եւ ջորի պաճուճաբար ոսկէզօծ զարդուք առաջի մատուցանելով ինձ: Զայսպիսի ընծայս ընկալեալ արքային Սմբատայ` ինքն եւս փոխարէն առաքեաց նմա զգեստս եւ զարդս եւ կամարս յօրինեալս ՚ի ճարտարաց հռովմայեցւոց, եւ զայլ եւս ձիրս տասնապատիկ աւելի քան զորս ընկալաւ ՚ի նմանէ: Եւ ապա եկեալ առ նա արքայական փառօք` յուղարկեաց զնա բազում մեծարանօք յԱտրպատական աշխարհ:
       Եւ ՚ի լինել այսր ամի` աշխարհս մեր խնամարկեալ յաստուածային գթոյ` հանգեաւ առ ժամանակ մի. ընդ որում բազմօք գրէ Յովհաննէս կաթուղիկոս. Աշխարհիս Հայաստանեայց ասէ յաւուրս յայնոսիկ այց արարեալ տեառն, եւ պարսպեալ եւ յաջողեալ ՚ի բոլոր բարութիւնս` բնակեցան իւրաքանչիւրոք ՚ի ժառանգ ութիւնս իւրեանց: Եւ սեպհականեալ զերկիր` տնկեցին այգիս, եւ արմատացուցին բուրաստանս ձիթենեաց եւ պարտիզաց. հերկեցին հերկս արտաքոյ փշոց. եւ կթեցին պտուղս հարիւրաւորս. զեղան շտեմարանք ցորենոյ ՚ի ժամանակի լ րութեան հնձոց. լցան գուբք գինւոյ ՚ի կութս այգեստանեայց. եւ լերինք ցնծ ութիւն զգեցան. զի բազմացան ՚ի նմա արօտականք` անդեայք արջառաց, եւ հօտք ոչխարաց: Եւ գլխաւոր նախարարք մեր յապահովացեալք ՚ի հինից ասպատակաց` շինէին եկեղեցիս վիմարդ հաստահեղոյս ձուլեալ կրով` ՚ի մենաստանս, ՚ի յաւանս եւ յագարակս… ՚Ի վերայ այսոցիկ բարեբաստութեանց` թագաւորն հոռոմոց Լեւոն ոչինչ սակաւ նախախնամէր զարքայն Սմբատ… եւ բազում ընծայս եւ պարգեւս եւ պատիւս ամենայն յամէ առաքէր. այլեւ Սմբատ ՚ի շնորհակալ ութիւն բարեր արութեան արքային հոռոմոց առատաձիր պարգեւօք հատուցանէր զդարձ փոխարինի տասնապատիկ յաւելուածով` իբրեւ վեհագունի քան զինքն` եւ հօր հարազատի:
       ե. Իսկ թագաւորն եգերացւոց Կոստանդին` փեսայ Ատրներսեհի վրաց արքայի` գրգռեալ յամբարտաւանութենէ` քան յայլ ինչ պատճառէ, գումարեաց զօրս, եւ իբրեւ առիւծ ելեալ ՚ի Մորւոյ` դիմեաց ՚ի սահմանս տէրութեանն Սմբատայ ՚ի կողմանս լերինն Կովկասու եւ յաշխարհն Գուգարաց` եւ անտի մինչեւ ՚ի Դրունս Ալանաց, նուաճել զերկիրն ընդ ձեռամբ իւրով: Զայն տեսեալ Ատրներսեհի` ծանոյց Սմբատայ. եւ գրեաց եւս թուղթ առ Կոստանդին` ՚ի բաց թողուլ զընդունայն արշաւանս իւր, եւ ամբարտաւան ութիւն սրտի իւրոյ. եւ մի ' ընդ վեհագոյնս քան զինքն կռուիլ:
       Եւ իբրեւ ոչինչ անսաց Կոստանդին, արքայն Սմբատ եւ Ատրներսէհ առեալ զզօրս իւրեանց` դիմեցին ՚ի վերայ նորա: Տեսեալ Կոստանդինի` թէ ոչ կարէ զդէմ ունիլ նոցա, դարձաւ ընդ կրունկն, եւ ամրացաւ յանառիկ եւ յանմատոյց տեղիս: Այլ իբրեւ ետես, թէ Սմբատ յառաջ խաղացեալ արշաւէ եւ իւր, վաղվաղակի առաքեաց առ նա հրեշտակս, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ զհաշտութիւն. եւ նա յղեաց առ նա զաներ նորա զԱտրներսէհ հանդերձ քանի մի նախարարօք իւրովք` խօսիլ խաղաղ ութիւն ընդ նմա:
       Իբրեւ յանդիման եղեն միմեանց Ատրներսէհ եւ Կոստանդին, եւ սկսան խօսիլ երկար, նախարարք հայոց յանկարծակի կալան եւ կապեցին զԿոստանդին ընդ հրամայելոյ Ատրներսեհի, եւ ածին զնա առ արքայն Սմբատ իբրեւ զուլ մի յայծեաց: Եւ արքայն Սմբատ կապեալ զնա յերկաթի շղթայս` առաքեաց յամրոցն Անի, պատուէր տուեալ ՚ի պատ ուի եւ ՚ի յանդորրու պահել զնա. եւ ապա յինքն գրաւեալ զբազում ամրոցս եգերացւոց աշխարհին, եւ կացուցեալ ՚ի վերայ նոցա պահապանս եւ կուսակալս` դարձաւ ՚ի տեղի իւր:
       Զայս ամենայն տեսեալ եգերացւոցն` յարուցին շփոթ մեծ յաշխարհին իւրեանց. եւ խորհեցան կացուցանել թագաւոր ինքեանց զայլ ոմն, որ բռնաւորագոյն եւս էր եւ անագորոյն քան զԿոստանդին: Եւ իբրեւ ազդ եղեւ այս Սմբատայ, վաղվաղակի հրաման ետ հանել զԿոստանդին յամրոցէն Անւոյ, եւ բերել առաջի իւր` յետ կալոյ նորա անդ ամիսս չորս: Եւ յորժամ յանդիման եղեւ նմա, ելոյծ զկապանս նորա, եւ զգեցոյց նմա զգեստս արքայական. եւ եդ թագ ՚ի գլուխ նորա. եւ հաստատեալ ընդ նմա ուխտ խաղաղութեան` կալ այնուհետեւ ՚ի հնազանդութեան, ետ ՚ի ձեռս նորա զօրս, եւ արձակեաց զնա յաշխարհ իւր: Զայս արար վասն երից. նախ` զի մի ' ՚ի տեղի նորա բռնաւորագոյն ոք թագաւորեալ` վաստակեցուսցէ զնա ՚ի պատերազմունս: Երկրորդ` զի գուցէ այսու շահեսցի զազգն եգերացւոց` որպէս եւ եղեւ իսկ. զի այնուհետեւ ամենայն յօժա րութեամբ կային նոքա ընդ ձեռամբ նորա, եւ երրորդ` զի փեսայ էր նա Ատրներսեհի իւրում սիրելւոյ. եւ յայս իսկ կամեցաւ Սմբատ շնորհս ինչ առնել նմա:
       Բայց այս շնորհք նորա եղեւ պատճառ մեծի թշնամութեան վասն զի լուեալ Ատրներսեհի զարձակումն Կոստանդինի իւրում փեսայի` համարեցաւ, թէ վասնորիկ արձակեաց զնա Սմբատ, զի գնացեալ նորա յաշխարհն Եգերացւոց` յարիցէ ՚ի վերայ իւր. որովհետեւ գիտէր Սմբատ` թէ թշնամացեալ էր նա ընդ Ատրներսեհի: Եւ եւս` թէ զայս արար յարհամարհանս անձին նորա. որովհետեւ ոչ յայտնեաց նմա յառաջագոյն զկամս իւր: Եւ քանզի ՚ի դառնալ սիրոյ յատել ութիւն սաստկ ութիւն նորա եւս դառնայ յառաւելութիւն, վասնորոյ. առաւելեալ Ատրներսեհի յատել ութեան իւրում մեծամեծ չարիս խորհէր եւ նիւթէր ընդդէմ Սմբատայ, եւ թէպէտ ոչ համարձակէր արտաքուստ յայտնի ցուցանել զայն, բայց ծուխ բոցոյ նորա ոչ ծածկէր յաչաց տեսողացն: Եւ Սմբատ արքայ իմացեալ զայս` զարմացաւ յոյժ, եւ ոչ ինչ զգացոյց նմա. այլ` փոխանակ ատելութեանն եցոյց նմա զսէր իւր` բազում առաւելութեամբ քան զոր յառաջն ցուցանէր. բայց նա այսու ոչինչ օգտեցաւ, այլ առաւել եւս դառնացաւ ընդդէմ նորա. որպէս տեսցի ՚ի կարգի պատմութեանս: