ա.
Գնթունին
Վասակ
վերակացու
ամրոցին
Շամշուդեայ
յաշխարհին
Գուգարաց,
զորմէ
յիշեցաք
՚ի
գլ.
է.
վերստին
ապստամբ
ութիւն
խորհելով
յԱշոտոյ`
անձնատուր
եղեւ
՚ի
Գուրգէն
մեծ
իշխանն
ափխազաց,
որ
նորոգ
էր
դարձեալ
՚ի
պարտելոյ`
յերեսաց
Աշոտոյ .
եւ
խոստացաւ
տալ
նմա
զամրոցն
զայն,
միայն
թէ
նա
եւս
տացէ
նմա
փոխանակ`
զայլ
ամրոց
՚ի
նահանգէ
իւրմէ:
Զայս
պայման
Վասակայ
ընկալեալ
Գուրգենայ`
յետկար
երդման
կնքեալ
առաքեաց
առ
նա`
կատարել
զբան
նորա:
Եւ
նա
ընթերցեալ
զգիրն,
եւ
հաւատացեալ
բանի
խոստման
նորա
յանձն
արար
զբերդն
ոմանց
յազգականաց
իւրոց.
եւ
ելեալ
գնաց
առ
Գուրգէն
որ
եւ
դիմեալ
գայր
զօրօք
առ
Վասակ.
եւ
պատահեալ
նմա
՚ի
ճպհի`
էառ
զնա
ընդ
իւր,
եւ
եկն
՚ի
դուռն
ամրոցին :
Իսկ
բերդապահացն
զարմացեալ
ընդ
վաղվաղակի
գալուստ
Գուրգենեայ`
՚ի
կասկածի
եղեն,
եւ
ոչ
բացին
նմա
զդուռն.
խնդրեցին
նախ
առնուլ
յինքեանս
զՎասակ.
եւ
ապա
բանիւ
եւ
հաւանութեամբ
նորա
տացուք
ասեն
զամրոցդ.
զի
մեք
չունիմք
ասեն
հրաման
առանց
նորա
բանի
տալ
ումեք
զսա:
Իսկ
Գուրգէն
պնդեալ
՚ի
բանս
իւր`
սկսաւ
մարտնչիլ
ընդդէմ
նոցա.
եւ
պատերազմաւ
կամէր
յափշտակել
զամրոցն:
Զայն
տեսեալ
բերդապահացն,
վաղվաղակի
հրեշտակս
առաքեալ
առ
Աշոտ
արքայ
`
զգացուցին
նմա
զիրսն.
եւ
նորա
առեալ
զզօրս
իւր`
ճեպով
եւ
տագնապաւ
գայր
անդր:
Եւ
իբրեւ
լուաւ
Գուրգէն,
թէ
գայ
Աշոտ,
աճապարեալ
փախեաւ
անտի`
տարեալ
ընդ
իւր
եւ
զՎասակ:
Եւ
պահապանացն
տեսեալ
զփախուստ
Գուրգենայ,
՚ի
գալ
անդր
Աշոտոյ`
եւ
ոչ
նմա
բացին
զդուռն.
ո'չ
կարեմք
ասեն
ընդունիլ
զոք
՚ի
ներքս
առանց
ունելոյ
առ
մեզ
զՎասակ:
Զայրացեալ
Աշոտոյ
ընդ
այս`
եդ
պատնէշ
զամրոցաւն.
եւ
սպասէր
դիպօղ
ժամու`
առնուլ
զայն.
եւ
քաղաքացիքն
դարձան
այսու
՚ի
թշնա
մութիւն
ընդ
Աշոտոյ:
Եւ
քանզի
այն
ամրոց
ունէր
ծածուկ
դուռն
՚ի
յետուստ`
եւ
ճանապարհ
զանխուլ,
ընդ
այն
տեղի
առաքեաց
Գուրգէն
իշխանն
զպատգամաւոր
ոմն
՚ի
ներքս,
եւ
ծանր
ծանր
երդմամբ
խոստացաւ
տալ
նոցա
զՎասակ,
եթէ
տայցեն
նմա
զամրոցն.
եւ
ես
ասէ
վանեալ
այտի
զԱշոտ
արքայ`
ապրեցուցից
զձեզ
՚ի
ձեռաց
նորա.
ապա
թէ
ոչ`
նա
կոտորէ
զձեզ,
եւ
ես
ասէ
սպանից
զՎասակ:
Յայնժամ
բերդապահացն
երկուցեալ,
թէ
գուցէ
յոչ
զիջանել
իւրեանց
՚ի
բանս
Գուրգենայ
յիրաւի
սպանցէ
նա
զՎասակ
դարձուցին
յետս
զպատգամաւորսն,
եւ
խնդրեցին
՚ի
Գուրգենայ
առաքել
զզօրս,
զի
մտեալ
յամրոցն`
տիրեսցեն.
եւ
մարտիւ
վանեսցեն
անտի
զԱշոտ
արքայ:
Առեալ
Գուրգենայ
խոստումն
՚ի
քաղաքացւոց
առաքեաց
անդր
երեքհարիւր
արս
քաջակորովս
աղաղնաւորս,
Վահանաւորս
եւ
սուսերաւորս.
եւ
նոցա
մտեալ
՚ի
ներքո
ընդ
անցս
գաղտնի
դրանն`
արձանացան
՚ի
բերդի
անդ,
եւ
սկսան
կոտորել
զբերդապահսն:
Զայն
իբրեւ
տեսին
բնակիչք
բերդին ,
զահի
հարան
յոյժ.
եւ
թողեալ
զարտաքին
զայն
բերդ`
համագունդ
գրոհ
տուեալ
ելին
՚ի
դղեակն`
այսինքն
՚ի
վերնաբերդն.
եւ
սկսան
մարտ
դնել
ընդ
զօրսն
Գուրգենայ
եւ
ջանային
վարել
զնոսա
արտաքս :
Իսկ
Աշոտոյ
ոչ
գիտելով
զեղեալսն
համարեցաւ ,
թէ
մարդիկ
ամրոցին
խռովեալ
մարտնչին
ընդ
միմեանս:
Եւ
զի
ոչ
կարէր
ինքն
մարտնչիլ
ընդ
այնոսիկ`
որք
յամրոցի
անդ
էին,
զի
պարիսպ
նորա
լինէր
խափան,
սկսաւ
մարտ
դնել
արտաքուստ
ընդ
վերնաբերդին,
եւ
տագնապէր
զնոսա
յոյժ .
մինչեւ
ոչ
եւս
կարել
նոցա
այնուհետեւ
պատերազմիլ
ընդ
զօրս
Գուրգենայ:
Սկսան
ապա
բարձրագոչ
ձայնիւ
աղաղակել
՚ի
վերուստ
առ
Աշոտ,
եւ
զգացուցանել
նմա
զօրք
Գուրգենայ
ասեն
՚ի
ներքո
են.
եւ
մեք
վասն
Քրիստոս
պատերազմիմք
ընդ
նոսա
եւ
ոչ
վասն
այլոց:
Իբրեւ
զայս
լուաւ
Աշոտ,
զարմացաւ
յոյժ
եւ
ձայնեալ
առ
նս`
ասէ.
եթէ
վասն
իմ
մարտնչիք
այդպէս,
ընդէ՞ր
ոչ
բանայք
ինձ
զդուռն
բերդիդ,
զի
մտեալ
եւ
իմ
՚ի
ներքո
դիւրաւ
վճարեցից
զայդ
հանդէս
մարտի,
եւ
տաց
ձեզ
վարձս
վասն
պատերազմելոյ
ձեր
ընդ
իմ:
Եւ
իբրեւ
բացին
նոքա
զդուռն`
մտեալ
զօրաց
Աշոտոյ`
՚ի
ներքո
յական
թօթափել
ձերբակալ
արարին
զամենայն
զօրսն
Գուրգենայ
եւ
կապեցին
զնոսա:
Եւ
զի
զի
նոքա
՚ի
կապանսն
անդ
մրմռել
բազում
բանս
թշնամեաց
խօսէին
ընդդէմ
Աշոտոյ,
հրամայեաց
Աշոտ
բրել
զաչս
ամենեցուն
նոցա,
եւ
հատանել
զունչս
եւ
զականջս
նոցին,
եւ
այնպէս
արձակել
առ
Գուրգէն:
Զայսպիսի
գործս
Աշոտոյ
տեսեալ
այլոց
ազգաց`
որք
էին
՚ի
կողմանսն
յայնոսիկ,
եւ
խորհէին
ապստամբիլ
՚ի
նմանէ,
երկեան
յոյժ.
եւ
կացին
այնուհետեւ
նուաճեալ
ընդ
ձեռամբ
նորա:
Յետ
նուաճելոյ
Աշոտոյ
արքայի
զապստամբս
Գուգարաց
աշխարհին`
չու
արար
եւ
գնաց
յաշխարհն
Ուտի,
զոր
յոյժ
սիրէր,
եւ
անդ
եւս
նուաճեալ
զոմանս
յապստամբաց,
եւ
վերստին
հաստատեալ
յիշխան
ութեան
զամրամ
կողմնապահ,
որ
Ցլիկն
կոչիւր,
գումարեաց
եւ
յաշխարհէ
անտի
զայլ
զորս
ահեղս.
եւ
դարձաւ
Այրարատեան.
եւ
եկն
՚ի
Կոտայս
գաւառ:
բ.
Այլ
մինչչեւ
էր
հասեալ
Աշոտոյ
արքայի`
Աշոտ
բռնաւոր
հորեղբօրորդի
նորա`
լուեալ
զոր
արարն
Աշոտ
արքայ
ընդ
զօրս
Գուրգենայ
իւրումն
բարեկամի,
զայրացեալ
ընդ
այս
յոյժ`
ասպատակ
էր
սփռեալ
յաւանս
Աշոտոյ,
եւ
աղմուկ
շփոթի
յարուցեալ
՚ի
սահմանս
նորա :
Զայն
տեսեալ
Աշոտոյ
Շահանշահայ,
՚ի
գալ
իւրում
՚ի
կողմանս
Կոտայից
առաքեաց
հրեշտակս
առ
նա
հանդերձ
թղթով.
եւ
յորդորեաց
զնա
հաշտութեամբ
եւ
խաղաղութեամբ
կեալ
ընդ
միմեանս
իբրեւ
եղբայր,
եւ
մի
թշնամի
յառնել
ընդդէմ
միմեանց.
զի
մի
իւրեանց
լիցի
յաւեր
ութիւն
եւ
յոտնակոխ
ութիւն
ասպատակաց.
եւ
ապա
հրաւիրեաց
զնա
գալ
առ
ինքն.
եւ
տալ
միմեանց
համբոյր
սիրոյ:
Գրեաց
եւ
թուղթ
առ
Յովհաննէս
կաթուղիկոս
լինել
միջնորդ
խաղաղ
ութեան
՚ի
մէջ
երկուցն:
Ընթերցեալ
Աշոտոյ
բռնաւորի
զթուղթ
Աշոտոյ
արքայի,
եւ
անսացեալ
միջնորդութենէ
կաթուղիկոսին
գնաց
ընդ
նմա
առ
արքայ.
եւ
երկոքին
բազում
սէր
ցուցեալ
առ
միմեանս
հաշտեցան
անդէն,
եւ
եդին
ուխտ
մշտնջենաւոր
խաղաղութեան`
հաստատեալ
զայն
երդմամբ:
Եւ
զի
յայնմ
ժամանակի
այլազգիք,
որք
բնակեալ
էին
՚ի
Դուին
քաղաքի,
ապականութեամբ
եւ
գարշութեամբ
իւրեանց
լցեալ
էին
զքաղաքն
զայն,
եւ
ոչ
եւս
կային
՚ի
հնազանդութեան
Աշոտոյ,
երկոքին
համանուն
թագաւորք
դիմեալ
անդր
զօրօք
իւրեանց`
զպղծութիւնսն
սրբեցին
՚ի
բաց
՚ի
քաղաքէ
անտի.
եւ
նուաճեցին
զապստամբսն
ընդ
ձեռամբք
իւրեանց:
Եւ
ապա
խնջոյս
ուրախ
ութեան
կարգեալ
անդ`
զուարճանային
աւուրս
ինչ,
իբրեւ
թէ
կատարելով
զհանդէս
նորոգ
հաշտութեանն,
զոր
արարին
՚ի
մէջ
իւրեանց:
գ.
Այլ
մինչդեռ
երկոքին
սոքա
յայնմ
ուրախ
ութեան
կային
Ամրամ
Ցլիկն`
զոր
եւ
յիշեցաք
այժմ
կողմնակալ
Ուտի
աշխարհին`
խորհուրդ
անօրէն
ութեան
՚ի
մտի
եդեալ`
գրեաց
թուղթ
առ
արքայն
ափխազաց
Գուրգեն,
եւ
եդ
բանս
ընդ
նմա.
եւ
ապստամբեալ
՚ի
բարերար
արքայէ
իւրմէ
Աշոտոյ
`
եմուտ
ընդ
լծով
ծառայ
ութեան
օտարի:
Եւ
ոչ
այսչափ
միայն,
այլեւ
զամենայն
նախարարս
Ուտի
աշխարհին
ընդ
իւր
միաբանեալ`
ապստամբեցոյց
զնոսա
յԱշոտոյ,
եւ
քանզի
գիտէր
նա,
թէ
դժուարին
է
ինքեան
առանց
բազում
արեանհեղ
ութեան
զդէմ
ունիլ
Աշոտոյ,
վասնորիկ
զամենայն
ընտանիս
իւր
էած
յամրոցն
Տաւրիշոյ,
եւ
եդ
զնոսա
անդ
՚ի
զգուշութեան.
որպէս
զի
ոչ
ունելով
զհոգ
կասկածանաց
զընտանեաց
իւրոց`
դիւրաւ
կարասցէ
մարտնչիլ
ընդ
Աշոտոյ:
Իսկ
Աշոտ
արքայ
ամենեւին
ոչ
գիտելով
ինչ
զապստամբութենէն
Ամրամայ,
յետ
կալոյ
իւրոյ
՚ի
Դուին
զաւուրս
ինչ`
էառ
ընդ
իւր
քանի
մի
զորս,
եւ
չու
արար
գնալ
յաշխարհն
Ուտի.
զի
որպէս
ասացաք`
սիրելի
էր
նմա
այն:
Եւ
մինչդեռ
՚ի
ճանապարհի
էր,
ընդ
առաջ
եղեն
նմա
գուժկանք
՚ի
կողմանց
անտի,
եւ
պատմեցին
նմա
զամենայն,
զոր
միանգամ
արար
Ամրամ:
Զայսպիսի
գոյժ
առեալ
Աշոտոյ`
փութացաւ
հասանել
յաշխարհն
յայն,
եւ
տեսանել
զիրսն.
եւ
՚ի
ժամանել
նորա
անդր`
եգիտ
զամնին
առհասարակ
ապստամբեալս ,
եւ
դարձուցեալ
թիկունս
յիշխանութենէ
իւրմէ.
մինչեւ
ոչ
ոք
գտաւ
նմա
անդ
օգնական
ընդդէմ
ապստամբացն`
բաց
՚ի
սակաւուց
ոմանց
աննշանից:
դ.
Զայն
իբրեւ
ետես
Աշոտ,
անկաւ
՚ի
տարակոյս,
եւ
անտի
չու
արարեալ`
գնաց
առ
թագաւորն
եգերացւոց,
գտանել
օգն
ութիւն
առ
՚ի
նմէ`
ըստ
հայրենի
սիրոյն,
զոր
ունէին
նոքա
յառաջն
հաստատեալ
դաշամբ
՚ի
մէջ
իւրեանց:
Սիրով
ընկալեալ
զնա
թագաւորին
եգերացւոց`
ետ
նմա
առաւել
քան
զոր
խնդրէրն.
եւ
հոգացեալ
վասն
ամենայն
պիտոյից
նորա`
գումարեաց
եւ
ետ
՚ի
ձեռս
նորա
գրեթէ
զամենայն
հեծելազօրս
իւր,
ամենեքին
նոքա
առհասարակ
վառեալք
երկաթակուռ
զրահիւք,
եւ
նշանաւոր
սաղաւարտօք,
երկաթագամ
լանջապահ
եւ
թիկնապահք
տախտակօք,
եւ
ամրագործ
անգծելի
Վահանօք,
զինեալք
՚ի
զարդս
եւ
՚ի
տէգս
նիզակաց,
եւ
յուժգն
ութիւն
լայնալիճ
աղեղացն
եւ
սուսերաց:
Զայսպիսի
ահարկու
զօրս
առեալ
Աշոտոյ`
դարձաւ
եւ
խաղաց
յաշխարհն
Ուտէացւոց.
եդեալ
եւս
էր
՚ի
մտի,
թէ
լուեալ
Ցլիկն
Ամրամայ
զահաւոր
պատրաստ
ութիւն
նորա`
գուցէ
յետս
նահանջեսցի
՚ի
խորհրդոց
իւրոց:
Իսկ
Ամրամ
եւ
օգնականք
նորա
գումարեալ
անհամար
անձինս
սրիկայ`
եկին
յեզր
Կուր
գետոյ.
եւ
ամրացան
անդ
՚ի
մէջ
անտառախիտ
մայրեացն.
եւ
սպասէին
արշաւանացն
Աշոտոյ:
Հասեալ
եւ
Աշոտոյ
անդր,
եւ
տեսեալ`
թէ
ոչ
կարէ
պատերազմաւ
դիմել
՚ի
վերայ
նոցա,
զի
տեղին
չէր
յարմար
կռուելոյ
այնպիսի
զօրօք,
հորդան
ետ
ապա
զօրուն
իւրոյ.
եւ
կամելով
անկասկած
տեղի
գտանել
՚ի
դադար
զօրացն`
ել
ընդ
անձուկ
կիրճս
յամրոց
մի
`
դատարկ
՚ի
մարդոյ,
եւ
եմուտ
՚ի
ներքս
անխորհրդաբար:
Զայն
իբրեւ
տեսին
զօրքն
Ամրամայ,
եկեալ
կալան
զկիրճսն,
եւ
Աշոտ
մնաց
անդ
՚ի
ներքս
իբրեւ
՚ի
բանտի,
կամ
մանաւանդ
իբրեւ
՚ի
Գառագղի,
ուր
ոչ
էր
հնար
առնուլ
՚ի
ներքս
պաշար
ուտելոյ
կամ
ջուր
ըմպելոյ.
զի
ոչ
գոյր
անցք
ինչ
արտաքս
ելանելոյ,
բայց
եթէ
ընդ
այն
անձուկ
կիրճ
միայն.
վասն
զի
շուրջ
զամրոցաւն
էին
անդունդք
վախից
եւ
գահավէժք
եւ
զառիվայրք
մացառախիտ
անտառօք
լցելք:
Անդ
նեղեալ
եւ
տագնապեալ
յոյժ
զօրացն
Աշոտոյ`
կային
՚ի
տարակուսի
մեծի,
եւ
ոչ
կարէին
զելս
փրկ
ութեան
գտանել.
եւ
տեսեալ
թէ
չիք
այլ
հնարք`
բանս
եդին
գաղտ
յԱշոտոյ`
ընդ
թշնամիս,
զի
կալեալ
եւ
կապեալ
զնա
ինքն
զԱշոտ`
տացեն
՚ի
ձեռս
նոցա.
միայն
թէ
թողցեն
զինքեանս
ելանել
յամրոցէ
անտի,
եւ
գնալ
՚ի
տեղիս
իւրեանց
առանց
իրիք
վնասու:
ե.
Իրազեկ
լեալ
այսմ
Աշոտ`
զարհուրեցաւ
յոյժ.
եւ
լռելեացն
կոչեալ
առ
ինքն
զսիրելի
մերձաւոր,
իւր`
ասէ
ցնոսա.
որովհետեւ
թշնամիք
մի
միա'յն
զհետ
իմ
են,
եւ
զիս
եւեթ
խնդրեն,
եթէ
ես
փախեայց
՚ի
ձեռաց
նոցա,
ձեզ
ինչ
ոչ
առնիցեն.
եւ
եթէ
զիս
տայք
՚ի
ձեռս
նոցա ,
այդ
ձեզ
նախատինք
են.
եւ
ոչ
է
յայտ`
թէ
զի'նչ
ունիցին
առնել
ընդ
ձեզ.
ապա
առ
ժամս
դուք
թո'յլ
տուք
ինձ,
եւ
ես
կարեմ
փախչիլ.
գուցէ
եւ
ձեզ
մարթացայց
օգնել:
Զայս
լուեալ
նոցա
`
ինքեանք
եւս
յորդորեցին
զնա
այնպէս
առնել.
եւ
ոչ
ոք
իմացաւ
զայս
խորհուրդ
Աշոտոյ`
բաց
՚ի
նոցանէ,
ընդ
որոց
խօսեցաւն:
Եւ
եղեւ`
իբրեւ
եհաս
մէջ
գիշերոյ,
որոյ
՚ի
լուսանալն
կապելոց
էին
զԱշոտ,
յանկարծակի
յեզակարծումն
ժամու
հեծեալ
նորա
յօդապարիկ
յահեղ
երիվար
իւր`
դիմեաց
յանցս
ամրոցին.
եւ
ճեղքեալ
ընդ
մէջ
զամենայն
սպայակոյտ
զօրս
իւր`
ել
արտաքս.
եւ
հանգոյն
կայծական
հարեալ
եւ
հերձեալ
զշեղջեալ
եւ
զխռկեալ
դէզադէզ
կուտակ
ութիւն
զօրաց
թշնամեացն`
էանց
ընդ
նոսա
իբրեւ
զհողմ.
եւ
գնացել
անկաւ
յամրոցն,
որ
կոչիւր
Կաքաւաքար:
Եւ
եղեւ
անդ
դղրդիւն
անհնարին
եւ
աղմուկ
շփոթի
մեծ
՚ի
ներքս
եւ
արտաքս.
զի
ներքինք
՚ի
տագնապ
մեծ
անկան,
թէ
գուցէ
կոտորած
չար
հասցէ
նոցա .
իսկ
թշնամիքն`
որք
արտաքուստ
կալեալ
էին
զկիրճս
անցիցն,
զահի
զամօթի
հարան
յոյժ.
եւ
առաւել
եւս
ամրացուցին
զանցսն:
Եւ
ապա
զամենին`
որք
՚ի
ներքս
էին`
կողոպտեալ
արձակեցին
անտի`
խնայելով
՚ի
կեանս
նոցա.
քանզի
ամենեքին
քրիստոնէայք
էին:
Իսկ
Աշոտ
մնացեալ
առ
ժամանակ
մի
՚ի
Կաքաւաքար`
ոչ
եւս
երեւեցոյց
զիւր
զառաջին
գործ
քաջութեանն,
բայց
եթէ
՚ի
միում
նուագի
եւեթ.
որպէս
ունիմք
գրել
՚ի
գլուխն.
իե.
մանաւանդ
զի
զօրք
իւր
ոչ
եւս
ըստ
առաջնոյն
միաբան
կային
ընդ
իւր.
նաեւ
բարեկամք
նորա
այնուհետեւ
ընդ
ակամբ
նայէին
՚ի
նա,
եւ
ոչ
լինէին
ձեռնտու
նմա,
տառապեալք
յերեսաց
այլազգեացն`
եւ
՚ի
հարուածոց
աշխարհին.
որպէս
տեսցի
այժմ:
