Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Գագիկ Արծրունի` արքայ Վասպուրականի, որ եւ բռնաւոր ասացաւ ՚ի սակս բռնակալութեամբ բաժանելոյ զթագաւոր ութիւն հայոց, իբրեւ հանդարտեաց փոքր մի յիշխան ութեան իւրում` ունելով եւ խաղաղ ութիւն ընդ մեծի արքային հայոց Աշոտոյ Շահանշահի, խորհեցաւ հաստատութեամբ ուխտ միաբան ութեան դնել նաեւ ընդ կայսեր յունաց. զի թերեւս ՚ի թիկունս օգնական ութեան ունելով զնա` անկասկած վայելեսցէ ՚ի թագաւորութեան: Եւ ՚ի խորհիլ նորա ՚ի վերայ այսր ընդ նախարարս իւր, նոքա ամենեւին անօգուտ դատեցան զայն. զի բազում անգամ ասեն ՚ի սկզբանէ եւ այսր դիմեցաք առ յոյնս, եւ յամենայնի ունայնաձեռն դարձաք. բանիւք խոստանան, եւ արդեամբք ինչ ոչ կատարեն. եւ երբեմն բնաւ իսկ չառնուն յանձն, այլ` ընդ թշնամիս մեր դաշինս կռեն առ ՚ի զմեզ ընդ վայր հարկանելոյ եւ նկուն առնելոյ: Եւ ՚ի խնդրել Գագկայ` թէ զի'նչ պատճառք իցեն այդմ, ոմանք համարձակեցան ասել` թէ այդ է բնաւոր հանգամանք ազգին այնորիկ` չտալ ձեռն քրիստոնէից ընդդէմ օտար ազգաց. իսկ ոմանք, թէ որովհետեւ հոռոմք զմեզ պառակտեալս եւ հերձեալս յիւրեանց կրօնից, սակս այսորիկ յամի ընդ ակամբ հայելով ՚ի մեզ` ոչ կամին ուղիղ մտօք ձեռն կարկառել առ մեզ:
       Զսոյն զայս գիտելով եւ Գագկայ` կամեցաւ նախ ՚ի բաց քակտել ՚ի միոյ զայս պառակտումն, եւ ապա ընդ ի խաղաղ ութեան հոգ տանիլ: Եհարց բազում անգամ ցարաջնորդս եւ ցվարդապետս հայոց, թէ ՚ի կրօնս քրիստոնէ ութեան զի՞նչ խտիր կայցէ ընդ Հայս եւ ընդ յոյնս. եւ ե՞րբ առաւելապէս անկեալ իցէ միջնորմ այսր խտրութեան եւ բաժանման: Նոքա առաջի եդին զբան հակառակ ութեան ժողովոյն Քաղկեդոնի. ՚ի սորին սակս եւեթ ասեն արկեալ կայ կրճիմն ՚ի միջի. եւ սկսան ոմանք ՚ի նոցանէ չարախօսել, թէ զայն ժողով արարին յոյնք ընդդէմ երից նախընթաց ժողովոց` ՚ի ջատագովութիւն Նեստորի եւ Թէոդորոի. եւ զի ասեն ՚ի մէնջ ՚ի հայոց ոչ ոք գտաւ անդ, եւ զի լուաք` թէ ՚ի տարածիլ դաւան ութեան այնր ժողովոյ` յայլ եւ այլ անձանց այլեւայլ մտօք իմացեալ ` յոմանց ընկալեալ եղեւ, եւ յոմանց մերժեցաւ. այսր աղագաւ եւ յաւուրց անտի Բաբգէնի կաթողիկոսին մերոյ խորշեցան հայք ՚ի ժողովոյ անտի եւ ՚ի հաւանողաց նորին:
       Այսմ ամի տեղեկացեալ Գագկայ` գրեաց թուղթ երկար բանիւք առ պատրիարգն Կոստանդինուպօլսոյ եւ առ Ռոմանոս կայսր. եւ եդ նոցա առաջի զփափաք սրտի իւրոյ առ ՚ի միաբանելոյ ընդ յոյնս` եւ հաստատելոյ զսէր հոգեւոր եւ մարմնաւոր ընտրութեան. եւ խնդրէր ՚ի նոցանէ բառնալ ՚ի միջոյ զխտրոց բաժանմանն:
       Իսկ բանք թղթոյ նորա քաղելով համառօտին այսպէս. Հովուապետի հանդարտի եւ զգօնացելոյ` պատուական վարուք ՚ի տէր, գլուխ եպիսկոպոսաց նոր Հռովմայ` պատրիարգ ընդ հանուրս. Գագիկ ՚ի ծննդոց Սենեքերիմայ` երկրպագօղ սուրբ խաչիդ, եւ ծառայ սուրբ հայրապետիդ, ՚ի տէր խնդալ: Գրել առ սրբութիւնդ ձեր դանդաղելի է, եւ չգրելն զրկանք մեծ, այլ յօժարութիւնս ստիպեաց զերկոսեան ՚ի բաց բառնալ` զդանդաղումն եւ զզրկանս. զի չէ ' փոքր զրկանք մերժիլ հեռանալ ՚ի սուրբ հայրապետական խնամարկութենէ, եւ յարդիւնաւոր օրհնութեանց եւ ՚ի սրբամատոյց աղօթից: Զնոյն համարձակ ութիւն առ ի գրել եւ առ սուրբ եւ քրիստոսապսակեալ թագաւորդ. եւ զընդունել ութիւն առ սուրբ հայրապետդ ապաստան արարի. զոր յակն առեալ ձեր հեզաբար զիս ծառայ սուրբ եւ բարձրագահ արքեպիսկոպոսիդ` եւ առաքելաժառանգ պատրիարգդ, եւ սուրբ թագաւորիդ քրիստոսեան աթոռաժառանգ աւանդապահի. զի բնաբար ունէաք հայոց զհնազանդ ութիւն կայսերական աթոռոյդ եւ հայրապետական գահակալութեանդ. որպէս ցուցանեն գիրք պատմագրացն. զի ոչ միայն սիրողաբար հարկս հարկանէաք կայսեր, այլեւ առ սուրբ հաւատոյն միաւոր ութիւն խոստովանութեան հաղորդս եւ հաւասարս գտանէաք. որպէս եւ մեծն Արիստակէս որդի սրբոյն Գրիգորի ՚ի սուրբ ժողովին յժը. սուրբ հայրապետացն, որ ՚ի Նիկիա Բիւթանացւոց ժողովեալք առ ՚ի կործանումն Արիոսի մոլորութեանն. նոյնպէս եւ Մեծն Ներսէս յերկրորդ ժողովին. ճծ. սուրբ հարցն` որ ՚ի Նոր Հռովմ աճապարեալ փութացան վասն պիղծ կատաղեալ Մակեդոնի յամառութեանն. դարձեալ որք յԵփեսոս յԱսիա ժողովեցան. մ. սուրբ հարքն վասն Նեստորի յիմարութեան. թէպէտ ոչ ոք էր ՚ի մերմէ յէս յայն ժողով հասեալ, սակայն երանելւոյն Կիւրղի եւ Պրոկղի եւ Ակակայ զգուշացուցանօղ թղթովք փութացան հասին (թարգմանիչք մեր ) առ Մեծն Սահակ եւ երանելին Մաշթոց. եւ միաձայնութեամբ ՚ի մի ուղղափառ վարդապետութիւն վերագրեցան` ընդ սուրբ հայրապետսն ժողովեալս յԵփեսոս ծովահայեաց:
       Իսկ վասն չորրորդ ժողովոյն (Քաղկեդոնի ), յորոյ վերայ ոչ զմիաձայ նութիւն յանձին ունին վարդապետքս հայոց` հաղորդեալ ըստ. ոլզ. եպիսկոպոսացն այնր ժողովոյ, հարցի յառաջնորդաց մերոց, թէ ընդէ՞ր եւ վասն որո՞յ պատճառանաց մեկուսի գոլ առ ՚ի նոցանէ… Ասեն. վասն զի ընդդէմ երից ժողովոց գտաք զ վարդապետութիւն նոցա. եւ ամբաստան լինէին, թէ նեստորաբար իմացմամբ սահման եդեալ յետ անճառ միաւո րութեան բանին ընդ մարմնոյն երկու բնութիւնս բաժանաբար ՚ի մի տէր Յիսուս Քրիստոս խոստովանեցին, եւ զխաչն եւ զմահն` մարդոյն միայնոյ սահմանեցին, եւ ո'չ Աստուծոյ մարդ եղելոյ ՚ի սուրբ կուսէն Աստուածածնէ. (եւ զայս ասէին ըստ լսելոյ յասորւոց. տե'ս գիրք. գ. երես. 474. ) զոր ոչ աւանդեաց մեզ ասեն Լուսաւորիչն մեր սուրբն Գրիգոր` հանդերձ այլովք վարդապետօք, զորս եդ Աստուած յեկեղեցւոջ . զոր սակաւ ինչ ՚ի բազմաց գրեմ զասացեալս նոցա ՚ի գրոց սրբոց, նախ` վասն բնութեանցն միաւորութեան, եւ ապա վասն խաչին խորհրդոյ… (եւ աստ բերէ բազում վկայութիւնս ընդդէմ նեստորաբար բաժանողաց, առ ՚ի ցուցանել` թէ մի է Քրիստոս նոյն ինքն Աստուած եւ մարդ կատարեալ. եւ ապա յաւելու ): Հարցի դարձեալ վարդապետացս մեր, եթէ ընդէ՞ր դուք զխաչեցարն յերիս սրբասաց ութիւնս սահմանէք. թերեւս սուրբ երրորդութեա՞ն ախորժէք զխաչն կազմել. որով յիրաւի խորշին եւ մերժին ՚ի մէնջ իմաստունքն յունաց: Պատասխանի ետուն, եւ ասեն. քաւ եւ մի լիցի. ո'չ երրո րդութեան զփառաբան ութիւնս զայս վերաձայնեմք. այլ` որդւոյ միայնոյ. զի որպէս զմարդանալն ՚ի կուսէն` որդւոյ միայնոյ հաւատամք, այսպէս զխաչն եւ զմահն` որդւոյ խոստովանիմք: Քանզի Մեծն Եսայի զորդի ետես նստեալ ՚ի վերայ աթոռոյ բարձրացելոյ. եւ նմա սերովբէքն զերիս սրբասացութիւնսն. որպէս աւետարանիչն Յովհաննէս վկայէ… եւ այսր աղագաւ երրեակ սրբասացութեամբ զորդի փառաւորեմք խաչի խորհրդով: Եւ ասեն (առաջնորդս հայոց ) թէ վարդապետքն յունաց… մերձեցուցանել զմեզ հաճոյ համարին առ հերձուած աստուածաչարչարութեան. զոր ո'չ է ծանուցել մեր… (Եւ աստ դարձեալ յառաջ բերէ վկայ ութիւնս ՚ի սրբոց հարց` առ ՚ի ցուցանել, թէ Քրիստոս` որ խաչեցաւ եւ մեռաւ, Աստուած էր. եւ ապա յաւելու վասն ժողովոյն Քաղկեդոնի ): Դարձեալ համառօտեն զբանն (վարդապետքս հայոց ) ասելով, թէ ոչ միայն մեք ինքեանք յինքեանս բաժանեալ` այպանեցին… մինչեւ յաւուրս Յուստիանոսի կայսեր… (Եւ խօսի աստ` թէ հայք զիարդ ՚ի ժամանակս Բաբգէնի կաթողիկոսի ընդ հրովարտակին Զենոնի կայսեր մերժեցին զայն ժողով. եւ յաւելու ՚ի վերջոյ ): Արդ` բազում ինչ գրեալ է իմ թղթի աստ` ոչ փորձողականս կամ վիճողականս, այլ` պատմողական եւ ցանկացօղ կապակցութէ սիրոյ, եւ ծառայական հարկաւո րութեան առ բարեպաշտ թագաւորդ եւ առ սուրբ հայրապետսդ, հաւատարմացուցանել` եթէ իցէ արդէօք հնարաւոր ՚ի բաց բառնալ զկրճիմն որ կայ ՚ի միջի, ընդ առաքելոյն Պօղոսի զցանկն քակել, եւ զմիջնորմն յատկել. եւ զերկոսինն հաստատել ՚ի մի նոր մարդ, յոր կոչեցաք ծննդեամբ սուրբ աւազանին. եւ յայնժամ կատարեսցին ասացեալք փրկչին ՚ի կտակի աւուր նորոյ ուխտի, յորժամ անտեսաբար ընդ հօր միակամութեամբ աղերսէր. որպէս ես ՚ի քեզ հայր` եւ դու յիս, կամիմ` զի եւ սոքա ՚ի մեզ եղիցին. ես ՚ի սոսա, եւ դու յիս. զի եղիցին կատարեալք ՚ի մի. եւ ո'չ վասն սոցա միայն աղաչեմ, այլեւ վասն ամենայն հաւատացելոց բանիւ սոցա յիս: Այլ այս թուղթ Գագկայ ոչինչ պտղաբերաց , զի տեսեալ յունաց` թէ հայք բազում անգամ ընկալեալ զսուրբ ժողովն Քաղկեդոնի` ոչ մնան հաստատուն ՚ի նմին, որպէս եւ ՚ի մօտ ժամանակի յաւուրսն Փոտա առին զփորձ, ՚ի զուր համարեցան պատասխանագրութեամբ վերստին յայն յորդորել զնոսա. ուստի եւ յանտես առնել նոցա` անորոշ մնաց բանն. եւ Գագիկ ՚ի դերեւ ել ՚ի յուսոյ իւրմէ:
       բ. ՚Ի սմին ժամանակի ՚ի հանդարտիլ աշխարհին Հայոց յերեսաց ասպատակաց` սկսաւ եւ Աշոտ շահանշահ մեծ արքայ հայոց` անուանեալն Երկաթ ` առաւել խնամով տնտեսել եւ կարգել զթագաւոր ութիւն իւր: Այլ քանզի Աբաս կրտսեր եղբայր նորա` որ էր իշխան իշխանաց հայոց, տակաւին ունէր ՚ի սրտի իւրում հետս թշնամութեան ընդդէմ նորա, եւ խափան լինէր յաջողուածոյ գործոց նորա, կոչեաց զնա Աշոտ քաղցրութեամբ առ ինքն. եւ բազում մարդասիրութեամբ մեծարեալ զնա` փարատեաց ՚ի նմանէ զամենայն մէգ ատելութեան. մանաւանդ զի ասէ յետ իմ քեզ մնայ եւ որդւոց քոց թագաւորութիւնս հայոց. զի ոչ գոյր Աշոտոյ որդի: Եւ Աբաս պառակտեալ ՚ի սիրոյ եղբօրն` զիջաւ բազում խոնարհութեամբ ընդ ձեռամբ նորա. եւ եղեւ խաղաղ ութիւն սիրոյ ՚ի մէջ նոցա. մանաւանդ զի մեռեալ էր եւ գրգռօղ թշնամութեան նոցա Գուրգէն արքայ ափխազաց, եւ նստէր այլ ոմն Բէր անուն:
       Յետ այսորիկ հիւանդացաւ Աշոտ հիւանդ ութիւն մեծ` յաշխատութենէ այնչափ պատերազմաց, եւ ՚ի բազում տառապանաց` զորս կրեաց ՚ի ժամանակս իշխանութեան իւրոյ յընտանեաց եւ յօտարաց. եւ չեւ եւս հասել ՚ի չափ հասակի ծերութեան` վախճանեցաւ ՚ի կենցաղոյս ՚ի քսանեւմիերորդ ամի Գագկայ Արծրունւոյ արքային Վասպուրականի, եւ յերրորդ ամի կաթողիկոսութեան Թէոդորոս ի, կացեալ յիշխանութեան զկնի նահատակ ութեան հօր իւր Սմբատայ ամս. ժդ. եւ ամիսս իբր. 6. զորմէ տե'ս ՚ի ծանօթ. ծ. (1): Եւ իբրեւ լուաւ զմահ նորա արքայն Գագիկ, սուգ էառ յոյժ. եւ խորհեցաւ փութանակի կացուցանել թագաւոր հայոց զԱբաս զեղբայրն Աշոտոյ. ըստ որում նմա անկանէր ժառանգութիւն թագաւորութեանն. զի որպէս ասացաք` ոչ եթող Աշոտ որդի յաջորդ իւր: Սմին իրի հրեշտակս առաքեալ առ նախարարս` յորդորեաց զնոսա գալ ՚ի միաբանութիւն, եւ ընտրել ՚ի տեղի Աշոտոյ զեղբայր նորա` առ ՚ի կանգնել զշինութիւն աշխարհին: Եւ ՚ի ժողովիլ նախարարաց ՚ի Վասպուրական աշխարհ՝ նա ինքն Գագիկ հրաւիրեաց զԱբաս գալ անդր. ուր ամքին միաբան թագաւորեցուցին զնա ՚ի վերայ Հայոց յամի տեառն. 918. եւ ՚ի թուին հայոց. յհէ: Ընկալեալ Աբասայ զպատիւ թագաւորութեան` գնաց ՚ի Կարս քաղաք ՚ի գաւառն Վանանդայ Փոքու` որ սահմանակից է Շիրակայ` յԱրարատեան աշխարհի. եւ եդ անդ զաթոռ իշխանութեան իւրոյ. եւ ժողովեալ զօրս քանի մի ՚ի հայոց` սկսաւ շրջիլ ՚ի միջոց ին. եւ վանեաց զամենայն ասպատակս յաշխարհէ անտի, օգնական ունելով իւր զԳէորգ զիշխանն քաջ յազգէ մարզպետունեաց: Եւ ապա սէր եւ խոնարհ ութիւն ցուցեալ առ Նըսր վերակացու, որ նստէր ՚ի Դուին` ետ հանել ՚ի կապանաց զիշխանսն Սիսակեանց զՍահակ եւ զԲաբկէն. եւ արձակեաց զնոսա պատուով յերկիր իւրեանց. եւ հանգոյց զաշխարհն Հայոց: Էառ եւ զկաթուղիկոսարանն` որ ՚ի Դուին. բայց յայնմ հետէ ոչ եւս նստէր անդ կաթողիկոս:
       գ. Զայս լուեալ փախստէից, որք յօտար ՚ի տարագր ութեան կային, եւ ոմանք ՚ի ծործորս լերանց բնակէին, դարձան անդրէն ՚ի քաղաքս եւ յաւանս իւրեանց, եւ սկսան գործել եւ պարապիլ յիւրաքանչիւր արարս: Սոյնպէս եւ բազում կրօնաւորք, որք թողեալ զվանորայս իւրեանց` փախուցեալ էին յերեսաց ասպատակաց յայլեւայլ աշխարհս, լուեալ զանդորրութենէ աշխարհին` դարձան յետս ՚ի Հայս. եւ վայելչացուցին զվանորայսն, զորս աղարտեալ էին հէնք. ոմանք եւս նորոգ շինեցին զայլ մեծամեծ մենաստանս:
       Կային զայսու ժամանակաւ եւ այլ բազում կրօնաւորք յաշխարհին Եգերացւոց յազգէն հայոց` ո'չ իբր փախստեայք, այլ` իբր բնակք ՚ի նախնեաց իւրեանց: Եւ սոքա յայնմ ժամանակի վասն իրիք դիպուածոյ պատճառաւ սուրբ ժողովոյն Քաղկեդոնի հալածելք ՚ի հոռոմոց` եկին ՚ի Հայս, եւ շինեցին զվանորայս: Եւ նախ մի ոմն ՚ի նոցանէ Յովհաննէս վանահայր շինեաց ՚ի գաւառին Արշարունեաց` այն է Երասխաձոր` զմեծ վանսն կամրջաց ձոր կամ Կամրաձոր կոչեցեալ . յոր ժողովեալ զերեք հարիւր խարազնազգեաց ճգնաւորս` առաջնորդէր նոցա ընդ կանոնօք սրբոյն Բարսղի. սա բերեալ էր ընդ իւր եւ զխաչ մի հրաշագործ. եւ եդ զայն յեկեղեցի այնր վանից. ուր եւ բազում սքանչելիք եւ նշանք եւ բժշկութիւնք լինէին (ասէ Ասողիկ. գ. 7. ) ՚ի ձեռն պատուական խաչին. որպէս եւ ՚ի մերում ժամանակիս ասէ աչօք մերովք տեսաք. զի բազում հիւանդք եւ ախտաժէտք առողջացան: Եւ իբրեւ վախճանեցաւ Յովհաննէս, նստաւ ՚ի տեղի նորա վանահայր Պօղիկարպոս . եւ զկնի նորա Սամուէլ` Իմաստակ կոչեցեալ եւ երաժիշտ, այն է Սամուէլ Կամրջաձորեցի, որ եւ գրեաց գիրք մի տօնապատճառ ասացեալ` ՚ի վերայ խորհրդոյ տօնից եւ պաշտամանց եկեղեցւոյ ՚ի խնդրոյ տեառն Անանիայի Արշարունեաց եպիսկոպոսի:
       Սոյնպէս եւ այլ ոմն Յովհաննէս վարդապետ, որ բազում կրօնաւորօք վարեալ էր յաշխարհէն Հոռոմոց, եկեալ ՚ի Շիրակ գաւառ` շինեաց զվանսն կոչեցեալ Հոռոմոսին. եկեալ ՚ի Շիրակ գաւառ` շինեաց զվանսն կոչեցեալ Հոռոմոսին. ուր է պատրաստեաց օթարան հիւրից. եւ տայր ամենայն եկելոց ողոր մութիւն որչափ ինչ կարէր` մինչեւ զհանդերձ իւր եւս: Զայսմ վանաց ասէ Կիրակոս, թէ վասն այն կոչեցաւ Հոռոմոսին, զի բնակիչքն կոչէին երիցունք հոռոմոց եկեալք` ՚ի Հոռոմոց: Իսկ այլք ասեն, թէ վասն զի փախուցեալ ՚ի հոռոմոց հասին նոքա անդ. վասն այն` եւ վանքն Հոռոմոսին կոչեցաւ, իբր թէ Հոռոմհոսին: Դարձեալ եւ ճգնաւոր ոմն Սիոն անուն հիմնարկեալ շինեաց ՚ի Դերջան գաւառի զվանք մի, որ կոչեցաւ Խլաձորի վանք, եւ ՚ի նմա եկեղեցի մի յանուն սրբոյն Գրիգորի, եւ իբրեւ մեռաւ նա, նոցա ՚ի տեղի նորուն վանահայր Պետրոս ոմն ծերունի. եւ յետ նորա Բարսեղ. որում ականատես եղէ ասէ Ասողիկ. գ. 7: Ուրիշ է ՚ի Խլաձորոյ վանքն Գլաձոր յերկիրն Վայոց ձորոյ :
       ՚ի սմին ժամանակի շինեցաւ եւ վանքն Նարեկայ ՚ի գաւառին Ռշտունեաց. յորում ժողովեցան բազմութիւնք ճգնազգեաց արանց, եւս եւ ուսելոյ ոմանց յաշխարհին Յունաց, եւ վարժելոյ յիմաստս փիլիսոփայութեան. յորոց միջի անուանի երեւեցաւ Անանիա վարդապետ փիլիսոփայ հզօր, որ եւ գրեաց գիրս ընդդէմ աղանդոյն թոնդրակեցւոց. զորոց ունիմք խօսիլ ՚ի գլ. լդ: ՚Ի նոյն վանս բնակեցան ընդ Անանիայի եւ Պետրոս վարդապետ մեկնիչ գրոց. սոքա երկոքեան յառաջագոյն նստէին ՚ի վանքն Անտաք եւ ապա ՚ի Խաւարաձոր. եւ յետոյ եկին ՚ի Նարեկ: Բայց ՚ի սոսունց եւ այլք բազումք բազում վանս շինեցին յայնմ ժամանակի. Մովսէս վարդապետ ոմն Տարոնացի շինեաց վանք մի մեծ ՚ի Լիւկանդիոն ՚ի Խարբերդ գաւառի. որ եւ ըստ գրելոյն Ասողկայ, ելից զայն բարեզարդ կարգադ րութեամբ բազմութեամբ եղբարց բազմապայծառ բանական իմաստնովք: Եւ յաւելու ասել Ասողիկ, թէ մինչեւ յաւուրս մեր կենդանի էր նա, եւ թէ վանքն յանուն նորա կոչեցաւ Մովսիսավանք կամ Մովսիսնոց: Սոյնպէս եւ Սարգիս վարդապետ ոմն շինեաց զվանքն Հնձուց ՚ի Կարին: Եւ Ստեփաննոս վարդապետս շինեաց զվանսն Ցախաց քար ասացեալ ՚ի գաւառին Վայոց ձորոյ: ՚Ի նոյն աւուրս շինեցաւ եւ հռչակաւոր ուխտն Դպրեվանք ՚ի Շիրակ գաւառի. եւ Կապուտաքար յԱրշարունիս. եւ այլք եւս քանի մի նորոգեցան ծախիւք Աբասայ արքային: Յամ վանորայս յայսոսիկ երեք ինչ առաւել զգուշութեամբ պահեալ լինէին, առաջին` պարապիլ աղօթից երկար. երկրորդ` յաւուրն միանգամ եւեթ ճաշակել. եւ երգ` անստացուած մնալ յամենայն իրս:
       ՚Ի ծաղկիլ այսոցիկ վանորէից եւ վարդապետաց` երեւելի համարեալ էին ՚ի մէջ միայնակեցաց Դաւիթ վարդապետ Մաշկոտն կոչեցեալ. եւ միւս Դաւիթ Երանելի` որ ընտրեցաւ յեպիսկոպոսութիւն Մոկաց, եւ յառաջնորդ ութիւն սուրբ ուխտին Ապարանից` որ ՚ի լերինն Կորդուաց. զորմէ ունիմք յիշել ՚ի գլ. լ: Եւ այլ ոմն Կարմիր հայր ասացեալ ՚ի Ծոփաց գաւառի. եւ Վարդուկ վանահայր, որ վարժապետ էր միոյ ՚ի վանացն Արշարունեաց. ուստի եւ վանքն յանուն նորա Վարդիկ հայր կոչեցաւ. եւ ապա եղեւ սա առաջնորդ սուրբ ուխտին` որ կոչիւր Վանկոյ: Գրէ զսոցանէ Ասողիկ` լուեալ յականատեսից, թէ խստակրօն վարուք ճգնէին յանապատ տեղիս` ամայութեամբ կացեալ ընդ գազանս. մինչեւ ասէ նշանագործ զօր ութեան արժանանալ ՚ի տնէ. զի առիւծ հնազանդեցաւ Վարդկոյ, եւ Կորիւնս երկու` առաջի անկեալ ձգեաց առ ոտս նորա. եւ նա ձեռն եդեալ բժշկեաց զլուսարանս նոցա: Եւ այլ բազում հիւանդաց ձեռն եդեալ` արագապէս բուժէին յախտիցն. սա եբարձ եւ զՔրիստոս մարմնով ՚ի կերպ աղքատի. եւ հանգիստ ոսկերաց նորա` որ ՚ի Վանկոյս, մինչեւ ցայսօր բժշկ ութիւն հիւանդաց լինի: Գրէ եւ վասն Կարմիր հօր` որ ՚ի Ծոփս, թէ գնաց երբեմն ՚ի բերդն Պաղին առ այլազգի իշխանն` առ ՚ի հաշտեցուցանել զերեսս նորա. եւ էր մօտ ՚ի տեղին եկեղեցի մի աւերակ. յոր ոչ իշխէին մտանել մարդիկ վասն բնակելոյ անդէն ազգի ազգի կենդանեաց. իսկ Կարմիր հայրն մտեալ անդր համարձակ, եւ արարեալ աղօթս` հալածեաց զնոսա անտի. ընդ որ զարմացեալ այլազգեացն ` պատուէին զնա իբրեւ զճշմարիտ այր աստուծոյ:
       դ. Էր ընդ այն աւուրս վերակացու աշխարհին Բարձր Հայոց Վարդան ոմն` վուղ կոչեցեալ, որ նստէր ՚ի Բաբերդ ընդ իշխանութեամբ կայսեր: Սա միաբանեաց ընդ իւր զերկուս մեծամեծ իշխանս հայոց յայնմ է` զՏաճատ Բաբերդցի, եւ զԱդրիանոս Սպերցի` որ էր աներ Կոստանդինի որդւոյ Ռոմանոսի կայսեր. եւ ՚ի ձեռն սոցա պատրաստեալ գունդս զօրաց` ապստամբեցաւ ՚ի տէրութենէ յունաց: Այլ մին ՚ի կուսակալացն կայսեր հայ ազգաւ, կամ ըստ ասելոյ ոմանց յազգէ Արմենիկեանց, որք էին խառն ՚ի հայոց եւ ՚ի յունաց, Յովհան Գուրգէն կոչեցեալ, որ դիպուածով իմն գտաւ յայնժամ ՚ի Կեսարիա. հասեալ վաղվաղակի զօրօք ՚ի վերայ նոցա յանակնկալ պահու ՚ի Բաբերդ կալաւ զոմանս ՚ի մեծամեծաց այնր գաւառի, եւ կուրացոյց զնոսա, ոչինչ վնասեալ անմեղ անձանց:
       Իսկ Տաճատ խոյս տուեալ ամրացաւ ՚ի բերդ մի անառիկ. եւ խոստումն ընկալեալ ՚ի Յովհաննէ Գուրգենայ` ոչինչ վնաս կրել ՚ի կայսերէ, գնաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս, ուր թէպէտ եւ եգիտ զպատիւ բայց արգելաւ ՚ի դիպահոջ. եւ ՚ի ջանալ նորա փախչիլ ՚ի քաղաքէն` կալան զնա. եւ բրեցին զաչս նորա: Ապա կալեալ եւ զՎարդան` արգելին ՚ի վանս ինչ: Իսկ Յովհան Գուրգէն բազում պատիւ գտեալ ՚ի կայսերէ` մեծացաւ եւ եղեւ երեւելի ՚ի մէջ յունաց. եւ կարգեցաւ զօրավար արեւելեան գնդին, եւ արար բազում գործս քաջութեան. զորոց երկար գրեն պատմիչք յունաց: Եւ ընդ որում գրի ՚ի յաւելուածս պատմագրութեան Պերփեռուժենաց. երես. 198. եւ 199. հաւասար գտաւ սա արութեամբ Մեծին Բեղիսարիոսի, եւ Ներսեսի Պատրկի. կամ առաւել եւս: Սոյնպէս եւ եղբայր սորա Թէօփիլէ, որ կարգեցաւ վերակացու աշխարհին Խաղտեաց, եղեւ երեւելի յոյժ. որոյ թոռն եղեւ Յովհաննէս Չմշկիկ կայսր . որպէս դնի ՚ի նախայիշեալ տեղիդ:
       ե. Զայսու ժամանակաւ յամի տեառն իբր. 936. մեռաւ միւս Աշոտ Շապուհեան թագաւորացեալն` հօրեղբօրորդի արքային Աբասայ. եւ անհետ եղեւ անուն թագաւորութեան նորա: Մեռաւ եւ Գագիկ արքայ Արծրունի ՚ի յաջորդ ամի , կացեալ ՚ի թագաւորութեան հանդերձ բռնակալութեամբս ամս. իթ. եւ թագաւորեալ ՚ի Վասպուրական աշխարհի երէց որդի նորա Աշոտ` Դերենիկ կոչեցեալ յանուն հաւուն իւրոյ Դերնկան Գրիգորի. յամի տեառն. 937. եւ ՚ի թուին հայոց. յձը: Սոյն այս Դերենիկ Աշոտ ընկէց յիշխանութենէ զսպարապետ հօր իւրոյ զԱպլխարիպ Հաւնունի` հզօր եւ երեւելի. եւ եդ ՚ի տեղի նորա զՍարգիս անուն ոմն: Ընդ որ զայրացեալ Ապլխարիպայ` եդ բանս ընդ Ապլհաճեայ այլազգի իշխանին Հերայ եւ Զարուանդայ. եւ յորդորեաց զնա յարձակիլ ՚ի վերայ Անձեւացեաց գաւառին. եւ ես ասէ օգնական եղէց քեզ:
       Զայն լուեալ իշխանին` բերկրեցաւ յանձն իւր. եւ առեալ զբազմութիւն խաժամուժ զօրացն դիմեաց յանակնկալ ժամու ՚ի վերայ հայոց. եւ կոտորած մեծ տուեալ ձերբակալ արար զԴերենիկ. եւ տարեալ ՚ի Հեր` էարկ ՚ի բանտ. եւ յամ աւուր յելանել իւրում արտաքս ՚ի քաղաքէ ՚ի զբօսանս` հանեալ զնա ՚ի բանտէ` ածէր ընդ իւր երիվարու, խաղ առնել ըզնովաւ առաջի ծառայից իւրոց ՚ի դաշտին մեծի: Ընդ այս գործ Ապլխարիպայ դառնացեալ յոյժ վանօրէից առ հասարակ եւ եպիսկոպոսաց Վասպուրական աշխարհի միաբերան նզովս կարգեցին ՚ի վերայ նորա: Յորմէ եւ ՚ի միտս եկեալ Ապլխարիպ` ապաշաւեաց ՚ի վերայ գործոյն` զոր գործեաց. եւ փութալով զերծուցանել զԴերենիկ արքայ` առաքեաց առ նա ՚ի ծածուկ զմի ոմն, եւ ասէ. արա զօր ասեմ քեզ, եւ փրկեսցիս. ՚ի խառնել զքեք թշնամեայց, ջանա ' դու զիարդ եւ կարես վարել ուժգին զերիվարդ ՚ի ծովակողմն կոյս. եւ ես անդ ՚ի դարանի կացեալ զօրօք` ապրեցուցից զքեզ. զօրացի'ր, եւ մի երկնչիր:
       Զայսպիսի բանս լուեալ Դերենկան` ժամադիր եղեւ ընդ Ապլխարիպայ, եւ ապա յաւուր միում մինչդեռ պատեալ զնովաւ խաղային, եւ հարկանելով վարէին զնա իշխանքն Հերայ. յափշտակեալ նորա իբր ընդ խաղս ՚ի ձեռաց միոյ ՚ի նոցանէ զմահակն նորին, եհար նովաւ զդիմակացս իւր. եւ դիմեաց ՚ի կողմն` ուր ՚ի դարանի կայր Ապլխարիպ: Եւ ՚ի պնդիլ զկնի նորա արանցն հերայ, ել ընդդէմ նոցա Ապլխարիպ. եւ հարեալ զբազումս ՚ի նոցանէ ՚ի բերան սրոյ` վանեաց յառաջոյ զմնացորդս նոցա: Անդ ՚ի խուճապիլ բազմութեանն` խափշիկ ոմն ՚ի զօրութենէ այլազգեաց քաջս բազուկ եւ ահաւոր ընդ կրունկն դարձեալ` յարձակեցաւ վարազաբար սուսերամերկ ՚ի վերայ Ապլխարիպայ. իսկ կորովին Ապլխարիպ ՚ի դիմի հարեալ նմա, եւ ՚ի քթթել ական դիպեցուցել զպողովատիկն յահեակ թեկն ախոյեանին` իջոյց խոտորնակի ընդ մէջս մինչեւ ցերանսն. եւ յերկուս կտրեալ զայրն` էարկ ընդ ոտիւք երիվարին: Զայս տեսեալ Ապլհաճեայ` զահի հարաւ, եւ փութացաւ զերծուցանել զանձն ՚ի քաղաքն. եւ մտեալ ՚ի ներքս` ետ փակել զդրունսն: Եհաս անդր ճեպով Ապլխարիպ. եւ տեսեալ` թէ փակեալ են ամենայն կողմանք, ոչ կամեցաւ մարտ դնել ընդ քաղաքին. այլ միայն եթող զնշանակ քաջ ութեան իւրոյ անդ. զի ուժգին հարմամբ բաղխեալ զպողովատիկ սուսեր իւր ՚ի մեծ դուռն երկաթի` մխեաց խորագոյնս. եւ այնպէս թողեալ զայն անդէն` դարձաւ առ իւրսն: Եւ ահա այսու օրինակաւ ապրեցուցեալ զԴերենիկ` եբեր եւ եդ զնա յաթոռ իւր. եւ արժանացաւ արձակել ՚ի նզովիցն, եւ եհաս վերստին մեծի իշխանութեան: Իսկ Դերենիկ արքայ կացեալ ՚ի թագաւորութեան Վասպուրականի ամս. ժզ. վախճանեցաւ. եւ նստաւ ՚ի տեղի նորա . եղբայր նորին. որ կոչիւր Աբուսահլ Համազասպ` կրտսեր որդի Գագկայ Արծրունւոյ: