Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Կլեմէս Գալանոս ՚ի հատ. ա. գլ. 18. երես. 212. ՚ի պատմութեան անդ իւրում ՚ի հասանել յաւուրս սրբոյն Գրիգորի Նարեկացւոյ եւ Վահանայ կաթուղիկոսի յառաջ քան զգրել զսրբոյն Մակարայ եւ զՍիմէոնէ, անմիջապէս ՚ի մէջ բերէ եւ զպատմութիւն սրբոյն Նիկոնի. որոյ սրբութիւնն վկայի եւ յայսմաւուրս յունաց եւ լատինացւոց ՚ի նոյեմբերի. 26. զոր եւ յառաջ բերէ երկար բանիւք Բարոնիոս յամն. 961. հատ. ժզ. երես. 117. ըստ տպագրութեան Լուկիոյ . յամի. 1744:
       Սկիզբն արարեալ ապա Կլեմէսի պատմել զՆիկոնէ` գրէ այսպէս. ՚Ի նոյն աւուրս երեւեցաւ ՚ի աշխարհս յայնոսիկ աստուածային եւ մեծ այր` սուրբն Նիկոն, հայ ազգաւ, որ ՚ի ձեռն քարոզութեանն իւրեան եւ լուսով ճշմարիտ հաւատոյ լուսաւորեաց զՀայաստանն եւ զամենայն արեւելս… ծնեալ եղեւ սուրբն նիկոն ՚ի բարեպաշտ եւ պարկեշտ ծնողաց ՚ի գաւառն Պոնտոսի. եւ իբրեւ եհաս ՚ի հասակ մանկութեան, փախեալ ՚ի նոցանէ` գնաց բնակել ՚ի վանս ինչ սրբակրօն` կոչեցեալ վանք Ոսկեղէն քարին, որ կայր ՚ի սահմանս Պոնտոսի եւ Պաֆլագոնիայ… (եւ յետ. ժբ. ամաց ասէ ) գնացեալ ՚ի կողմանս արեւելից` մատոյց Աստուծոյ զառաջին պտուղ քարոզութեանն իւրեան ՚ի յաշխարհս Հայաստանեայց, եւ զերծեաց զազգն հայոց ՚ի բազում մոլորութեանց` զոր ունէին: Թէպէտ` պատմիչն վարուց նորա ո'չ պատմեաց մի ըստ միոջէ զգործս, զոր արար ՚ի մէջ հայոց. այլ միայն անձն էառ գրել զայնոսիկ, զոր արար ՚ի մէջ յունաց աշխարհին, յորմէ փոխեցաւ առ աստուած. զի լաւագոյն գիտէր զայդոսիկ:
       Բայց գիտելի է, զի այս սուրբ Նիկոն ո'չ հայ էր, եւ ո'չ ՚ի Հայաստան եկեալ առ ՚ի քարոզել. եւ այս յայտ է Նախ անտի, զի առաջին պատմիչ վարուց եւ գործոց նորա` որ գրէ զնմանէ ընդարձակ, ոչ միայն ոչ պատմէ մի ընդ միոջէ ընդ ասելոյն Կլեմէսի, այլեւ բնաւ` ո'չ յիշէ զայդպիսի ինչ, ընդ որում է տեսանել ՚ի բուն բանս նորա, ուր ասէ, թէ էր նա պոնտացի` կրօնաւորել ՚ի վանս ինչ ՚ի սահմանս Պափղագոնիոյ. եւ յետ ճգնելոյ անդ ամս. ժբ. հրամանաւ հօր վանիցն գնաց ասէ ՚ի Կրետէ կղզին քարոզել զապաշխարութիւն. եւ ամենեւին նշան ինչ ոչ տայ, ոչ հայութեան, եւ ոչ գնալոյ նորա երբէք ՚ի Հայս: Երկրորդ` զի եւ ոչ այլ ոք գտանի պատմիչ մերձաւոր ժամանակաւ, որ յիշեսցէ, թէ այս սուրբ Նիկոն էր յազգէ հայոց. կամ թէ գնաց ՚ի Հայաստան եւ քարոզեաց անդ: Երրորդ` զի Ասողիկ ժամանակակից սրբոյն Նիկոնայ, նոյնպէս եւ Սամուէլ Կամրջաձորեցի , եւ այլ բազում մատենագիրք հայոց, որք յայնմ ժամանակի էին, եւ գրեցին զերեւելի անձանց եղելոց ՚ի ժամանակս Նիկոնի, ոչ միայն չասեն զնա յազգէ հայոց, այլեւ ոչ իսկ յիշեն զանուն նորա. եւ ոչ իսկ լուեալ են ` թէ ո ' իցէ. որում անմարթ էր լինել եթէ սա ինքն Նիկոն հայ գոլով` ամս բազումս քարոզեալ էր ՚ի Հայս, եւ ջնջեալ յաշխարհէ Հայոց զբազում մոլոր ութիւնս ընդ Կլեմէսի:
       Արդ` եթէ առաջին պատմիչ վարուց սորա , եւ այլք որ զկնի` մերձաւոր ժամանակաւ, ոչ ասեն` թէ հայ էր սա, եւ ՚ի Հայս քարոզեաց, այլ` որոշակի գրեն, թէ էր պոնտացի, եւ ՚ի Կրետէ քարոզեաց. նոյնպէս եւ մատենագիրք հայոց ժամանակակիցք սրբոյն զայնպիսի քարոզիչ ոք ոչ յիշատակեն երբէք, ապա չէ մարթ ըստ հաճոյս ասել` թէ սուրբն Նիկոն հայ էր, եւ թէ քարոզեաց նա ՚ի Հայս.:
       Այլ թէ ընդէ՞ր հայ կոչեն զսա ոմանք ՚ի յետին հեղինակաց` ծանի'ր , զի գտանի գրուած ինչ յունարէն. յորում աւանդին զազգէն հայոց ծանր ծանր մոլորութիւնք. եւ ասի յոմանց, թէ զայն արարեալ իցէ սրբոյն Նիկոնայ. եւ զի հեղինակ այնր գրուածոյ ձեւացուցանէ զինքն իբր հայ եւ ՚ի մէջ հայոց սնեալ . զՆիկոն եւս համարեցան այնպիսի լինել: Եւ զայս գրուած` որ ընդ անուամբ Նիկոնի թարգմանեաց ՚ի յոյն լեզուէ ՚ի լատին Յակոբ Սիրմոնդ ՚ի յետին դարս: Եւ սակայն այն գրուածք որո'յ եւ իցեն, յայտ է թէ ո'չ են սրբոյ. այլ` առն խելագարեցելոյ, եւ ատելութեամբ վառելոյ ընդդէմ քրիստոնէական սիրոյ. զի լի են բանիւք ստութեան, առասպելեօք զրպարտութեան, նախատանօք հայհոյութեան, եւ ոգւով զայրագին թշնամութեան. իսկ հոգիք սրբոց անմասն են ՚ի ստութենէ, եւ հեռի ՚ի զրպարտութենէ եւ ՚ի թշնամեացն. եւ ՚ի բանս իւրեանց յայտնի ընծայեն զհեղուին Քրիստոսի: Ապա զիա'րդ մարթ է զայսպիսի գրուածս համարիլ իբր բան սրբոյ. այդ անհաւատալի իմն է` եւ անտեղի. ընդ որում յիշատակեն եւ Պոլլանտեանք ՚ի մատենագրութիւնս յայսմաւուրաց. սեպտ. 30. խոստանալով ընդարձակ եւս գրել ՚ի նոյեմբ. 26:
       Ուրեմն այն բանք ո'չ թէ սրբոյն Նիկոնի են, այլ` այլոյ ուրումն ՚ի յունաց. որ վասն ատ ելութեան գրեալ է զայնպիսիս յանուն սրբոյն Նիկոնի. որպէս տեսանեմք եւ զայլ բազում գիրս գրեալս յանուն այլոց: Այլ թէ Կլեմէս զիա'րդ իբր սրբոյ համարելով` յանուն սրբոյն Նիկոնի ՚ի մէջ բերէ զայն, ոչ գիտեմ: Իսկ վասն քարոզ ութեան սրբազան ՚ի Հայս` եթէ ճշմարիտ համարեսցի, պարտ է ասել` թէ զայն իցէ արարել ոչ ՚ի Մեծն Հայս, այլ` թերեւս ՚ի Փոքրն, որ էր ընդ իշխանութեամբ յունաց, եւ այն` վասն ապաշխարութեան. որպէս առնէր յայլ տեղիս, ասելով հանապազ, ապաշխարեցէ'ք. որոյ վասն եւ անուն նորա կոչեցաւ յունարէն Մեդանոյիդէ. այսինքն ապաշխարեցէք:
       Նման այդմ նախայիշեալ գրուածոց գտանի եւ այլ գրուած մի ՚ի յոյնս. եւ ասի լինել բան Սահակայ կաթողիկոսի Մեծին Հայոց իբր ՚ի մետասաներորդ դարուն. բայց ստ ութիւն դորա ինքնին յայտ է ` զի յայնմ ժամանակի ոչ երեւեցաւ ուրեք երբէք Սահակ կաթողիկոս: Իսկ գրուածն այն բազում իրօք առաւել է քան զառաջինն. եւ է լցեալ ծայրէ ՚ի ծայր յիմարաբանութեամբ եւ հայհոյութեամբ եւ ծայրագոյն ատելութեամբ. զոր եւ ընդ մասին կարես տեսանել ՚ի գիրս Կլեմէսի. հատ. բ. երես. 9. մինչեւ ՚ի 18: Բայց բարւոք եւս է չտեսանել եւ չհայիլ յայնս, զի զզուեցուցանէն զսիրտ մարդոյ, որովհետեւ առաջի դնին անդ այնչափ մոլորութիւնք եւ այնչափ խելագարական զրոյցք. զորոց զկուտակ ութիւնս յոչինչ ազգս հերետիկոսաց մարթ է գտանել: Այլ որպէս երեւի` այս երկու գրուածք են հնարք երկուց մատենագրաց հոռոմոց` որք անհնարին ատելութեամբ էին ընդ ազգիս հայոց, այսինքն են Եւտիմիոս ՚ի ժբ. դարուն, եւ Կալլիստոս ՚ի ժդ. դարուն. յորոց նաեւ զայլ բազում բանս տասենեմք կարգեալ ընդդէմ հայոց դժնեայ ատելութեամբ եւ նախատանօք. զորս թէպէտ եւ արժա'ն էր ՚ի մէջ բերել` եւ մի առ մի ստել, բայց լա'ւ եւս է աստ զխրատ Մեծին Խոսրովու պահել. որ ասէ բազում ուրեք. զգարշելիսն ծածկելն` քան թէ յայտնելն` է բարիոք: