Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Հարազատ թագաւորք հայոց ՚ի տանէ Բագրատունեաց` են թուով ինն. Աշոտ ա. Սմբատ բ. Աբաս. Աշոտ գ. Սմբատ բ. Գագիկ ա. Յովհաննէս. եւ Գագիկ բ. որոց ժամանակք եւ կարգք թէպէտեւ յայտնի են, ընդ որոյ եդաք ՚ի պատմութեան, բայց գտանին եւս ինչ ինչ այլայլութիւնք բանից ՚ի վերայ սոցա ՚ի մատենագիրս. որոյ վասն արժան համարեցաք աստանօր տալ համառօտիւ զիւրաքանչիւրոց զտեղեկ ութիւն ինչ:
       Վասն Աշոտոյ առաջնոյ գիտելի է, զի գրէ Ասողիկ. բ. 2. եւ գ. 2. ընդ նմին եւ Վարդան, թէ նա թագաւորեալ իցէ ՚ի թուին հայոց. յլզ. այն է յամի տեառն. 887. այսպէս դնի եւ յանծանօթ պատմ ութեան միում. բայց այս է վրիպակ. զի ամենայն պատմիչք` սկսեալ ՚ի Յովհաննէ կաթողիկոսէ, աւանդեն` թէ Աշոտ թագաւորեաց յաւուրս Վասլի կայսեր. իսկ արդ` Վասիլ երկու ամօք յառաջ քան զայդ թուական մեռեալ էր. ուրեմն ո'չ է հնար դնել զթագաւորել Աշոտոյ յայնմ թուականութեան. այլ` գո'նէ ՚ի վերջին ամի կենաց Վասլի, այսինքն է ՚ի թուին հայոց. յլդ. յամի տեառն. 885. որպէս դնեն Սամուէլ եւ Կիրակոս, նա զի եւ ընթացք պատմութեանն Յովհաննու կաթողիկոսի ականատես վկայի պահանջէ այսպէս դնել. վասնորոյ եւ մեք այսպէս եդաք:
       Գիտելի է եւս, զի դնեն ոմանք` թէ Աշոտ նախ քան զթագաւորել իւր` իշխեալ էր ՚ի վերայ հայոց առանց թագաւորութեան ամս. լա. կամ լ. այսպէս համարի եւ Ասողիկ. խ. 2: Բայց սոքա զայդ հաշիւ առնեն ՚ի պայազատելոյ նորա ՚ի վերայ ցեղին Բագրատունեաց` եւ ՚ի սպարապետութենէ նորին, որ սակաւ յըմբռնմանէ անտի հօր նորա Սմբատայ Խոստովանողի. յորում ժամանակի զամս չորս Շեխի ոստիկան տիրէր ՚ի վերայ հայոց. եւ զկնի այնորիկ սա ինքն Աշոտ կարգեցաւ յամիրապետէ իշխան իշխանաց ամենայն Հայոց. եւ եկաց յայնմ իշխան ութեան ամս. իզ եւ յետոյ օծաւ թագաւոր. եւ եկաց ՚ի թագաւորութեան ամս. ե. ուստի ամք իշխանութեան եւ թագաւորութեան նորա ՚ի վերայ ամենայն Հայոց` ընդ ամենայն լինին. լա. բաց ՚ի չորից կամ ՚ի հնգից ամաց անտի` յորս իշխեաց ՚ի վերայ Բագրատունեաց եւ վարեաց զսպարապետ ութիւն հայոց. ընդ որոյ ոմանք զամս իշխանութեան նորա հանդերձ թագաւորութեամբն թուեն. լե:
       Վասն Սմբատայ առաջնոյ գիտելի է, զի Յովհաննէս կաթողիկոս դնէ, թէ թագաւորեաց նա ամս. իբ. իսկ այլք առհասարակ դնեն իդ: Առ միաբան ութիւն սոցա ասելի է, թէ Յովհաննէս կաթողիկոս հաշուէ զամս թագաւորութեան նորա ոչ ՚ի մահուանէ Աշոտոյ, այլ` յետ երկուց ամաց` զկնի որոյ հաշտեցաւ ընդ Աբասայ հօրեղբօր իւրոյ, եւ հաստատեցաւ միայնակ ՚ի թագաւորութեան իւրում` ընկալեալ թագ եւ յամիրապետէն. իսկ այլք հաշուեն ՚ի մահուանէ Աշոտոյ` որում անմիջապէս յաջորդեաց Սմբատ: Եւ կամ Յովհաննէս կաթողիկոս ՚ի բաց առնու զամն` յորում սկսաւ նա թագաւորել, եւ զամն` յորում նահատակեցաւ. որով մնան ամք. իբ. իսկ այլք զայն երկու ամս եւս ՚ի մի գումարեն, եւ դնեն . իդ. որպէս եդաք եւ մեք: Եւ գուցէ նաեւ յընտիր ձեռագիրս Յովհաննու կաթողիկոսի. իդ. իցէ եդեալ. յորմէ առեալ իցեն եւ այլք:
       Գիտելի է եւս, զի ՚ի գիրս Յովհաննու կաթողիկոսի` յօրինակսն զորս ունիմք առ մեզ, դնի` թէ սոյն այս Սմբատ խնդրեալ իցէ օգ նութիւն ՚ի Բասիլ կայսերէ այսինքն ՚ի Վասլէ: Բայց այդ յայտնի սխալ գրագրաց է. իբր զի` փոխանակ գրելոց ՚ի Լեւոնէ որդւոյ Բասլի, եդեալ է ՚ի Բասլէ. որ է սուտ. զի յայնժամ քսանեւ մի ամօք յառաջ մեռեալ էր Վասիլ: Ուստի եւ Սամուէլ երէց եւ Վարդան ոչ դնեն Վասիլ, այլ` Լեւոն որդի Վասլի: Նաեւ նոյն ինքն Յովհաննէս կաթողիկոս յառաջ քան զպատմել զայդ` յերիս տեղիս դնէ, թէ Լեւոն կայսր որդի Վասլի եւ Սմբատ ընծայս առաքեցին առ իրեարս:
       Գիտելի է դարձեալ. զի դնի ՚ի պատմութեան Ասողկայ, գ. 4. եւ յայլ գիրս ինչ, թէ այս Սմբատ թագաւոր նահատակեալ իցէ ` կախեալ զփայտէ, բայց զայս կախիլս պարտ է իմանալ յետ մահու նորա` ընդ պատմելոյ Յովհաննու կաթողիկոսի. որպէս եդաք եւ մեք ՚ի պատմ ութեան գլ. ծէ. երես. 757. Եւ եւս գիտել արժան է աստ, զի յայսմաւուրս. ապր. 16. յետ համառօտ պատմութեան նահատակութեանն Սմբատայ արքայի եւ այլոց ոմանց` դնի նաեւ առումն Բիւրական ամրոցին. եւ ասի անմիջապէս թէ գործեցաւ այս` ՚ի թուականիս հայոց. գճկգ. ամին: Բայց այս է թուական կատարմանն Սմբատայ արքայի, եւ ո'չ թէ առման Բիւրական ամրոցին, որ եղեւ ՚ի թուին, գճհբ. ինն ամօք յետոյ քան զկատարումն Սմբատայ: Իսկ ՚ի գիրս Յովհաննու կաթողիկոսի ըստ օրինակաց ինչ դնի, թէ առումն Բիւրականայ լեալ իցէ ՚ի թուին հայոց. յլբ. բայց այս յայտնի վրիպակ է գրչաց, փոխանակ դնելոյ. յհբ. զաշխարհս զի այն առումն եղեւ յետ թագաւորելոյն Գագկայ Արծրունւոյ` իբր ՚ի վեշտասաներդ ամի նորա մօտ ՚ի վերջին աւուրս կաթողիկոսութեան Յովհաննու պատմաբանի. արդ նա ինքն Յովհաննէս կաթողիկոս պատմաբանն դնէ, թէ Գագիկ թագաւորեաց յամի թուական ութեան հայոց, յծէ. ուրեմն առումն Բիւրականայ ոչ կարէ լինել ՚ի թուին, յլբ. այլ. յհբ. թո'ղ զայն` զի ՚ի յլբ. թուին եւ ո'չ առաջին Աշոտ հայրն Սմբատայ էր թագաւորեալ, եւ ոչ իսկ ինքն Յովհաննէս պատմաբանն նստեալ էր կաթողիկոս:
       Ծանի'ր աստանօր եւ զայս, զի յայսմաւուրս ՚ի նոյն տեղւոջ ապր. 16. պատմի, թէ զկնի նահատակ ութեան սորին Սմբատայ արքայի նահատակեցան ՚ի Յուսփայ նաեւ Դաւիթ եւ Գուրգէն Գնունիք. եւ այս թէպէտեւ ճշմարիտ է, բայց դնի եւս ՚ի նոյն յայսմաւուրս ՚ի մայիսի. 27. թէ նոքա` այսինքն Դաւիթ եւ Գուրգէն կատարեցան յաւուրս Բուղայի. եւ ահա յայտնի ներհակ է այս եւ սուտ. եւ այս` վասնորիկ, զի խառնեալ են զանուն նոցա ընդ անուանս Գէորգեայ եւ Խոսրովու Գաբեղեանց` որք կատարեցան յաւուրս Բուղայի. ընդ որոյ խառնեալ են նաեւ զանուն Սմբատայ արքայի ընդ Սմբատայ Խոստովանողի` հաւու նորա, որ էր յաւուրս Բուղայի:
       Վասն Աշոտոյ երկդի` որ Երկաթն կոչեցաւ, գիտելի է. զի ամենայն պատմիչք հայոց դնեն թագաւորել նմա ամս. ը. քանզի ասեն, թէ յետ մահուան Սմբատայ առաջնոյ մնաց երկիրս է. ամենայն պարապ. եւ յետոյ թագաւորեաց Աշոտ: Բայց գիտելի է, զի ըստ աւանդելոյ Յովհաննու կաթողիկոսի` որ էր ժամանակակից եւ ականատես Աշոտոյ, յետ Սմբատայ պայազատեաց նա առանց թագաւորելոյ` իբր ամ մի. եւ ապա արքայն վրաց եւ ոմանք յիշխանացն հայոց միաբանեալ կարգեցին զնա թագաւոր. եւ յետ վեց ամ այսպէս թագաւորելոյ` պսակեցաւ ՚ի կայսերէ. եւ տիրեաց այլ եւս ամս ութն` մինչեւ ցմահ իւր. եւ ահա պատմիչք մեր զայսոսիկ յետին ամս նորա եւ եւեթ դնեն ՚ի հաշիւ. իսկ զառաջին եօթն ամսն յաւուրս վրդովման աշխարհին, զոր յիշէ Յովհաննէս կաթուղիկոս ասելով. Հուրն եւ սուրն… մինչեւ յեօթն ամ ձգեալ յերկարեցաւ, պարապ կոչեն: Այլ ամենայն ամք սորին Աշոտոյ զկնի մահուան հօր իւրոյ եղեն. ժդ. եւ ամիսք իբր. 6:
       Դարձեալ` դնեն ոմանք թագաւորել Աշոտոյ հրամանաւ Կոստանդեայ կայսեր, զոր եւ յանուն հօրն Լեւոն կոչեն. իսկ այլք դնեն թագաւորել հրամանաւ Ռոմանոսի. բայց որով հետեւ երկոքին սոքա` այսինքն Կոստանդին եւ Ռոմանոս ` առ ժամանակ մի ՚ի միասին վարէին զկայսերութիւնն, ընդ երկուց եւս բանք դոցա կարեն ճշմարտիլ: Վասն Աբասայ գիտելի է, զի այլազգ կարգէ Վարդան զժամանակ թագաւորելոյ նորա. Յետ որոյ ասէ պսակեալ եղեւ Աշոտ ՚ի Լեւոնէ Կոստանդին կոչեցելոյ ` դառնայ ՚ի Հայս ՚ի յի. թուականին… եւ կացեալ ամս. ընդ կատարի. եւ առնու զթագն Աբաս եղբայր նորա… եւ տիրէ ամենայն հայրենեաց իւրոց. յհա. թոին, ամս. իթ: Բայց այս ներհակ ելանէ նաեւ նմին իսկ Վարդանայ. զի զկնի դնելոյ` թէ Աշոտ թագաւորեաց ՚ի թուին. յհ. ամս. ը. պարտ էր զթագաւորելն Աբասայ դնել ՚ի թուին հայոց. յհթ: Եւ կամ պա'րտ է ասել, թէ յայս բան զամս ութն տալով Աշոտոյ` զեօթն ամսն իմանայ վասն նախընթաց ժամանակին, որ էր յառաջ քան զպսակիլն ՚ի կայսերէ. եւ այսպէս մի ամ միայն մնայ նմա մինչեւ ՚ի մահ իւր. սակայն եւ այս է վրիպակ, եւ ընդդէմ այլոց պատմաբանից:
       Այլ այսու ամենայնիւ նա ինքն Վարդան ընդ այսմ հաշ ութիւն յառաջ տարեալ զժամանակադր ութիւն իւր` յետ տալոյ Աբասայ ամս. իթ. ըստ նմին փոփոխէ ամօք ինչ եւ զկարգ ժամանակի յաջորդաց նորին: Ըստ այսմ է տեսանել ուրեք ուրեք եւ ՚ի գիրս Սամուէլի երիցու եւ այլոց ոմանց. զորոց երկար լինի խօսիլ մի առ մի ՚ի մանունս իջանելով:
       Վասն Աշոտոյ երրորդի` որ Ողորմածն կոչեցաւ, դնէ Վարդան թագաւորել ամս. իթ. բայց հաշիւ սորա խախտի աստ ընդ նախագրելոցդ, վասնորոյ եւ մեք եդաք ըստ այլոց. իզ: Զայսմ Աշոտոյ ասի յայսմաւուրս ՚ի մայիսի. 27. թէ իցէ նա ինքն Յովհաննէս թագաւոր. բայց այդ յայտնի վրիպակ է, զի այս Աշոտ էր հաւ արքային Յովհաննու` որ Սմբատ եւս անուանիւր. եւ որպէս այս Յովհաննէս ոչ երբէք Աշոտ կոչեցաւ, նոյնպէս եւ ոչ Աշոտ Ողորմածն ուրեք Յովհաննէս անուանեցաւ: Ա'յլ է ՚ի սոցանէ եւ Աշոտ քաջ` եղբայր նորին Յովհաննու, որ բռնացաւ եւ նստաւ յաւուրս նորա իբր երկրորդ թագաւոր ՚ի վերայ սահմանաց հայոց արտաքոյ Շիրակայ. որպէս եդեալ եմք ՚ի պատմութեան:
       Գիտելի արժան է աստանօր եւ զայս, զի ընդ աւանդելոյ Ուռհայեցւոյն եւ Վարդանայ եւ այլոց` կին Աշոտոյ Ողորմածի Խոստովանոյշ` որ եւ ասի Խոստրովանոյշ` թագուհին հայոց հիմնարկեալ շինեաց զվանս Հաղբատայ եւ Սանահնի. զսոյն յայտ առնէ եւ Ասողիկ. գ. 8. յասելն թէ յաւուրս այսր Աշոտոյ շինեցան այն վանորայք. եւ մեք ընդ այսմ եդաք. տե'ս ՚ի պատմութեան . երես. 838: Եւ սակայն աւանդէ Կիրակոս, թէ զվանս Սանահնի շինեցին կրօնաւորք եկեալք յաշխարհէն Հոռոմոց յաւուրս Աբասայ. զայս յիշէ եւ Վարդան: Եւ այլուր եւս յաւելու նա ինքն Կիրակոս, թէ Կորիկէ Բագրատունի արքայ Աղուանից նորոգեաց զվանս Հաղբատայ եւ զՍանահնի, զորս հիմնարկեալ էր ասէ հաւ նորա Գուրգէն կամ Դերենիկ. բայց շփոթ ութիւն բանից է աստ. զի փոխանակ դնելոյ Խոսրովանոյշ մայր Գուրգենայ, եդեալ է Գուրգէն կամ Դերենիկ հաւ Կորիկէի:
       Վասն Սմբատայ երկրորդի` որ Տիեզերակալն կոչեցաւ, դիտելի է, զի դնի յանծանոթ պատմութեան միում` թէ նա հիմնարկեալ իցէ զկաթուղիկէն ՚ի յԱնի ՚ի թուին հայոց. յղթ. բայց այդ թուական յայտնի սխալ է. զի ըստ վկայութեան Ասողկայ ականատես պատմագրի, այս Սմբատ սկսաւ թագաւորել ՚ի թուին հայոց. նիզ. եւ եկաց ամս. ժգ. եւ զի զհիմնարկ ութիւն եկեղեցւոյն արար նա մօտ ՚ի վախճան իւր, եւ ոչ կարաց կատարել, ո'չ է պարտ դնել զայն յառաջ քան զթուականն հայոց. նլը. կամ նլէ:
       Վասն Գագկայ առաջնոյ դնէ Կիրակոս թագաւորել ամս. ժգ. իսկ Վարդան այլ իմն առնէ. զսկիզբն թագաւորելոյն Գագկայ դնէ ըստ Ասողկայ ՚ի թուին հայոց նլը. եւ հասուցեալ զթուականութիւնն մինչեւ ՚ի նխդ. անդ դնէ զյաջորդն Գագկայ զՅովհաննէս. յորոց միջի կան` միայն ամք. զ: Բայց այս ընդդէմ ելանէ բանից Ասողկայ, որ հասուցանէ զպատմութիւն իւր մինչեւ ցթիւն հայոց. նծգ. եւ ասէ ՚ի յիշատակարանին, թէ այն ամենայն հնգետասաներորդ էր Գագկայ, ապա զիարդ կարէր թագաւոր. Յովհաննէս որդի նորա ՚ի թուին նխդ: Ուստի եւ մեք զնստիլն Յովհաննու ՚ի թուին. նկթ. կարգելով, զթիւ ամաց իշխանութեանն Գագկայ եդաք. ամենայն եւ ամիսս քանի մի. որպէս դնեն եւ այլ պատմիչք հայոց: Սոյնպէս եւ այն` որ գրի ՚ի գիրս Ուռհայեցւոյն, թէ Գագիկ մեռաւ, եւ Յովհաննէս նստաւ ՚ի թուին նի. յայտնի վրիպակ է գրչաց. զի յայնժամ եւ ոչ Սմբատ եղբայր Գագկայ նստեալ էր:
       Դարձեալ գրէ Վարդան, թէ այսր Գագկայ եղեն երեք որդիք Յովհաննէս, Աշոտ, եւ Աբաս, եւ Աբաս ասէ թագաւորեաց ՚ի Կարս. բայց յայտ է ՚ի բանից այլոց ամենեցուն, թէ Յովհաննէս եւ Աշոտ միայն էին որդիք Գագկայ. իսկ այն Աբաս ո'չ էր որդի սորա, այլ` որդի Մուշեղայ արքային Կարուց` հօրեղբօր Գագկայ. որպէս եւ յայտնի աւանդէ Ասողիկ ականատես:
       Այլ յաղագս կնոջ այսր Գագկայ` Կատրամիտէ թագուհւոյն դիտելի է, զի դնէ Ուռհայեցին` թէ էր նա դուստր Գուրգենայ արքային վրաց. իսկ Վարդան դնէ` թէ էր դուստր Սահակայ Սիւնւոյ: Բայց Ասողիկն` որ էր ժամանակակից, դնէ գ. 30. թէ էր դուստր Վասակայ Սիսականի իշխանին Սիւնեաց. այն է թոռն Վասակայ` որդւոյ Աշոտոյ. զորմէ տե'ս. գլ. ծգ. երես. 750. եւ մեք ընդ այսմ եդաք:
       Վասն Յովհաննու թագաւորի` որ Սմբատ եւս կոչիւր, գրէ Վարդան` թէ վախճանեալ իցէ` ՚ի թուին հայոց. նղդ: Եւ պատճառ այսպէս դնելոյն է, զի ասէ Լաստիվերացին, որ էր ժամանակակից Յովհաննու. գլ. ժ. թէ ՚ի թուին. նղ. նստաւ կայսր Կոստանդին Մոնոմախոս. եւ զկնի երից ամաց եհաս կատարած կենաց տանս Հայոց. քանզի ՚ի միում ամի զրաւեալ յաստեացս բարձան ՚ի կենաց երկու հարազատ եղբարքն Աշոտ եւ Յովհաննէս, որ ունէին զ թագաւորութիւն մերոյ աշխարհիս: Բայց գիտելի է, զի յասել Լաստիվերացւոյն` զկնի երից ամաց եհաս կատարած կենաց տանս Հայոց, նշանակ ութիւն այսր բանի հայի յայն ժամանակ` յորում զրկեցաւ Գագիկ թագաւոր ՚ի թագաւորութենէ իւրմէ, որով եւ զրաւ եղեւ կենաց ո'չ եթէ Յովհաննու թագաւորին, զաշխարհն նա ՚ի թուին. նձը . մեռեալ էր այլ` թագաւորութեանն հայոց, որ եղեւ ՚ի թուին նղդ:
       Եւ թէ զիարդ եղեւ, նա ինքն պատմէ անդ. որպէս եւ մեք պատմեցաք: Եւ ապա վերստին սկիզբն առնէ պատմել` ասելով. Արդ` ՚ի վերջէ յառաջսն տանելի է մեզ պատմութիւնս. եւ սկսեալ պատմէ զգործս ինչ ՚ի մահուանէ Կոստանդեայ` ո'չ Մոնոմախոսի, այլ` եղբօր Վասլի, որ եղեւ յամի. 1028. նհէ: Ուստի է այն յաջորդ բան, զոր ասէ , թէ ՚ի միում ամի գրաւեալ յաստեացս, ոչ հայի ՚ի թուականն. նղդ. այլ` ՚ի թուականն. նձը. յորում ամի մեռաւ Յովհաննէս եւ զկնի երկուց ամաց նստաւ Գագիկ. որ եւ յետ երից ամաց զրկեցաւ ՚ի թագաւորութենէ ՚ի թուին. նղդ. կամ. նղդ. եւ զայս հաստատէ նաեւ հաշիւ Վարդանայ յայլում տեղւոջ ՚ի յիշել նորա զառումն Անւոյ:
       Վասն Գագկայ երկրորդի` որդւոյ Աշոտոյ, որ եղեւ վերջին թագաւոր Բագրատունեաց, գիտելի է, զի սա յոմանց Շահնշահ կոչի, որպէս եւ հաւն սորա Գագիկ առաջին, եւ այլ թագաւորք Բագրատունեաց. եւ յայսմանէ շփոթել են ոմանք զանուանս երկոցունց նոցա. որպէս է տեսանել եւ ՚ի գիրս Յակոբայ Նալեան ՚ի գանձ. ծան. երես . 255. ուստի զվերջին զայս Գագիկ ՚ի բաց թողեալ` զգործ նորա տայ հաւու նորին Գագկայ առաջնոյ. եւ ասէ` թէ նա ետ զԱնի ՚ի ձեռս յունաց. որ է յայտնի վրիպակ: Սոյնպէս քանզի եւ Գագիկ Աբասեան արքայ Կարուց Շահնշահ կոչի ՚ի Սամուէլէ, նմա ընծայէ Կիրակոս զգործս ինչ սորին Գագկայ Աշոտեան. եւ ասէ թէ նա ինքն Գագիկ Աբասեան էր` որ սպան զմետրապօլիտն. իսկ որ սպանաւ ՚ի յունաց` էր ասէ Գագիկ Աշոտեան. ընդ որոյ եդեալ է եւ Ջահկեցին ՚ի գիրս իւր յերես. 572. բայց այս է սխալ եւ շփոթ ութիւն անուանց, ընդդէմ բանից Ուռհայեցւոյն` որ մօտ էր ժամանակաւ, եւ Վահրամայ եւ այլոց. ընդ որոց եդաք եւ մեք ՚ի պատմութեան: Պատճառ այսմ շփոթ ութեան թերեւս լեալ իցէ եւ այն, զի երկոքին Գագիկ թագաւորք ՚ի նոյն ամս համարին մեռեալ. որպէս գրէ եւ Ստեփաննոս Ուռպելեան յողբս իւր:
       Դարձեալ գիտելի է, զի Վահրամ ՚ի պատմելն զԳագկայ Աշոտեան` թէ որպէս զրկեցաւ յաշխարհէ եւ ՚ի թագաւորութենէ իւրմէ, համառօտ կամելով անցանել` գրէ այսպէս. Նաեւ արքայն հայոց օծեալ, այն` որ Գագիկ է կոչեցեալ. յայնքան չարիսն հայեցեալ, եւ զհանդերձեալսն նկատեալ. զբոլոր աշխարհն` որոց տիրեալ, ՚ի հոռոմոց կայսրն տուեալ: Ուր եթէ ոք վեր ՚ի վերոյ իմասցի, կարծէ թէ ինքնակամ տուեալ իցէ Գագիկ զաշխարհս իւր ՚ի յոյնս. որով եւ շփոթի ընդ պատմութեան միւս Գագկայ Աբասեան. զի թէպէտ նորայն ինքնակամ իմն էր բայց Գագկայ Աշոտեան` ո'չ այնպէս. զի սա դաւաճանութեամբ կայսեր եւ նախարարաց զրկուեցաւ յաշխարհէ եւ ՚ի տէրութենէ իւրմէ. որպէս յայտ է յամ պատմութեանց հայոց: Յաւելու եւս գրել Վահրամ, թէ Գագիկ էառ փոխարէն ՚ի կայսերէ զԿեսարիա , եւ տիրեաց ասէ այլոց եւս սահմանաց Կապադովկիոյ. իսկ այլք դնեն` թէ էառ զՊիզու քաղաք. յոր յաւելու Կեդրենոս, թէ` եւ զկալուածս ինչ ՚ի Կապադովկիոյ. բայց զԿեսարիա յայլոց ձեռս ցուցանէ լինել. ուստի եւ մեք անորոշ եդաք ՚ի պատմութեան. գլ. խ. երես. 935: Եւ գուցէ վասն այն զԿեսարիա յիշէ Վահրամ, զի ցուցցէ` թէ անդէն իբրեւ ՚ի քաղաքի իւրում դիւրաւ կարաց Գագիկ սպանանել զմետրապօլիտն:
       Գրէ աստ Վարդան զայսմ Գագկայ արքայէ եւ զայսպիսի ինչ. Զտէրն Անւոյ զԳագիկ ասէ շատ աղերսեալ Թոդոռին (այսինքն Թէոդորայի ) քեռն զոյի, զի լիցի հոռոմ, եւ այր նմա, եւ թագաւորէ յունաց, եւ ոչ հաւանեցաւ: Այլ այս բան թուի լինել անհիմն. թէպէտ եւ ոչ անհնարին. զի եւ նա ինքն Թէոդորա թագուհի էր ՚ի զարմէ հայկազանց Արշակունեաց. որպէս յիշեցաք . յերես. 1014:
       Իսկ վասն միւս Գագկայ որդւոյ Աբասայ, եւ զտալոյ նորա զԿարս ՚ի յոյնս` գրէ Շնորհալին ՚ի վիպասանութեան. լ. ՚ի բանս ձեռնադրութեան Գրիգորի Վկայասիրի այսպիսի ինչ. Յայնժամ արքայն մեր կոչեցեալ, Գագիկ անուն վերաձայնեալ. այն` որ զԿարս ՚ի յոյնս տուեալ, եւ զԾամնդաւ դղեակն առեալ. ջանիւ մեծաւ գուն գործեցեալ, ինչս բազումս անթիւ ծախեալ. նաեւ զԿարս նախասացեալ, այնր խնդրոյ փոխանակեալ. զի հովուապետ հայոց դարձեալ` նստցի յաթոռն ունայնացեալ: Որով բանիւ երեւի, թէ Գագիկ տուեալ իցէ յունաց զԿարս առ ՚ի հաճեցուցանել զնոսա, զի դիցի կաթողիկոս հայոց: Իսկ այլ պատմիչք մեր աւանդեն , թէ յառաջագոյն տուեալ էր Գագիկ զԿարս, եւ առեալ ընդ այնր զԾամնդաւ. այս նաեւ ՚ի դոյն իսկ ՚ի նախագրեալ բանս Շնորհալւոյն երեւի. վասնորոյ եւ մեք այսպէս եդաք: Իսկ այն հետեւեալ բան Շնորհալւոյն գուցէ այլայլեալ իցէ ՚ի գրագրաց. եւ կամ գուցէ այլ ինչ ցուցանէ, իբր թէ յառաջագոյն տուել իցէ զգաւառն Կարս առանց տալոյ զքաղաքն. ապա տուել իցէ եւ զքաղաքն եւս: