Պատմութիւն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ

Պետրոս Կարկառեցի իբրեւ հակաթոռ արձանագրուած է Կիլիկիոյ Կաթողիկոսներու գաւազանին մէջ։
       Յառաջագոյն ասկէ աւելի տեղեկութիւն մը չունէինք Պետրոս Կաթողիկոսի մասին. բայց նորագոյն աղբիւրներ - Գր. Դարանաղեցւոյ Ժամանակագրութիւնը, իրեն աշակերտներէն Քոթ կոչուած Կարապետ Վարդապետի Ներբողեանը եւ նոյն իսկ իրեն Տապանագիրը հարկ կը դնեն պատմագրին վրայ պահ մը կենալ հանդէպ Կարկառեցւոյն եւ անաչառօրէն քննել դէպքն ու դէմքը։
       Իբրեւ լուսաբանութիւն, ամէնէն յառաջ, շահեկան կը համարինք ծանօթութիւն տալ Կարկառի մասին, որ կարեւոր կեդրոն մը եղած է ինչպէս Ասորւոց, նոյնպէս Հայոց համար իրենց Ս. Տիմոթէոս Վանքով կամ Դպրեվանքով, Միջագետք, Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան սահմաններուն մէջ։
       Դժբախտաբար Ս. Տիմոթէոս Վանքին գոյութիւնը, գոնէ մեզի, ծանօթ է միայն Կարկառեցւոյ Տապանագրէն։ Բայց Պետրոսին քառասնամեայ բնակութիւնը հոն, իբրեւ աշակերտ եւ ուսուցիչ եւ աշակերտական խումբի մը պատրաստութիւնը ցոյց կուտան թէ Միջագետքի կամ Եփրատական երկիրներու մէջ ուսումնական վառարան մը եղած է Ս. Տիմոթէոս եւ շնորհքով հոգեւորականներ ընծայած է Հայ Եկեղեցւոյ սպասաւորութեան համար։
       Կարկառի Պատմութիւնը կապուած է Եդեսիոյ Կոմսութեան հետ, որ կազմակերպուեցաւ Խաչակիրներու տիրապետութեան հետեւանքով։
       E. Rey գիրք մը գրած է Ասորիքի (Սիւրիոյ ) ԺԲ. եւ ԺԳ դարերու փրանկ գաղութներու վրայ, որմէ կը քաղենք հետեւեալ տեղեկութիւնները ։
       - Կէս դարու չափ գոյութիւն մը ունեցաւ Եդեսիոյ Կոմսութիւնը, այն ալ պատերազմական տեւական վիճակի մը մէջ եւ հետեւաբար չկրցաւ ունենալ շատ լաւ գծուած որոշ սահմանագլուխներ։ Բայց այն կը տարածուէր այժմ Մալաթիոյ, Սէվէրէկի, Ուրֆայի, Մարաշի եւ Անթէպի փաշալըքները կազմող գաւառներու վրայ։
       Եդեսիոյ Կոմսութիւնը Եփրատի ձախ կողմին վրայ կը պարունակէր Մարտինի մօտիկ բոլոր գաւառը, Եդեսիոյ երկիրը, Թէլ-Կուրանի (Թլկուրան ) եւ Թէլայի (Tela) երկիրները Շաապաքթան (Շղպթան ) նահանգը, որ կը տարածուէր Եդեսիոյ հարաւը, ինչպէս նաեւ Սրուճի բոլոր շրջանակը, որ վաղեմի ժամանակներէ ի վեր նշանաւոր է իր պտղաբերութեամբ։
       Եդեսիոյ կոմսեր արշաւանքներ կ՚ընէին դէպի Տիարպէքիր (Ամիթ ), մինչեւ Մծբին (Նիսիպին )։ Ռաքքաի, Խառանի եւ Ռապպայի բնակիչներ հազիւ կրնային յարաբերութիւն ընել իրարու հետ. իսկ ահաբեկ իսլամներ Դամասկոս երթալու համար միայն անապատի ճամբան կրնային բռնել։
       Բացի Հալէպէն, Համայէն, Հօմսէն եւ Դամասկոսէն, որոնք փրանկներու հարկատու քաղաքներ էին, Արաբներ ուրիշ բան չունէին Ասորիքի մէջ։ Փրանկներ բաժին կ՚առնէին Հալէպի դաշտին հունձքերէն։
       Կուրտնէյ (Courtenay) տան իշխաները իրենց բնակութիւնը հաստատեցին Թլպաշարի (Turbessel) մէջ, Եփրատի աջ կողմը, եւ քաղաքներն ու շրջանակները կառավարել տուին բերդատէրներու եւ դերակոմսներու եւ իրենք բաւականացան ամրոցներ գրաւելով եւ հարկեր դնելով ասորի, հայ եւ իսլամ բնակիչներու վրայ, որոնք երկրագործ էին։
       Լատին գաղութը կ՚երեւի թէ սակաւաթիւ էր այս կոմսութեան մէջ, որ գրեթէ անվթար պահած էր բիւզանդական վարչաձեւը, եւ ուր տիրապետող էր Յակոբիկ-Ասորի ժողովուրդը, որուն կ՚առաջնորդէր Անտիոքի ասորի պատրիարքը, նստոց ունենալով Ս. Պարսամի Վանքը, Կարկառի մօտ։
       Ըստ Աբուլֆարաճի, 1138ին, Եդեսիոյ պաշարման ատեն, գլխաւորապէս Հայք եւ Ասորիք էին որ պաշտպանեցին քաղաքը. փրանկներ շատ քիչ էին հոն։
       Անթէպ, Տիւլիւք, Կուրիս, Րավանտալ, Սամուսատ, Պիր (=Պիրէճիք ) եւ Սրուճ գլխաւոր աւատներն էին Եդեսիոյ Կոմսութեան։ Երկիրը ծածկուած էր բազմաթիւ բերդերով, ապահովելու համար ստացուածքի եւ պաշտպանութեան միջոցները։
       Այդ բերդերուն գլխաւորներն են. Կարկառ, Րապան կամ Կապան, Խորոս, Քեաղթա, Պիր, Թլկուրան, Րումգալա, Հիւսնիւմանսուր, Թէլղալատ , եւայլն։
       Եդեսիոյ Կոմսութեան մէջ կար չորս լատին Արքեպիսկոպոսական աթոռ. Եդեսիա, Տիւլիւք, Կիւրիս եւ Կէրուպլը (Ceruble)։
       Յակոբիկ-ասորիներ նոյն կոմսութեան մէջ ունէին վեց եպիսկոպոսանիստ աթոռ. Եդեսիա, Մարէս (Մարաշ ), Մալաթիա, Կարկառ, Սամոսատ, Սրուճ։ Ունէին նաեւ երկու նշանաւոր վանք, Ս. Պարսամ, Կարկառի մօտ, նստոցը իրենց Պատրիարքին, եւ Բերեդ (Bared)։
       Եդեսիոյ Հայ Արքեպիսկոպոսը ունէր երեք օգնական (Suffragant) եպիսկոպոսութիւններ. Մելիտինէ, Կապան եւ Կարկառ։
       Կարկառ բերդը իշխան Միքայէլ 1138ին տուաւ Ճօսլին Բ. ի։ Երկու եպիսկոպոսարան ունէր Կարկառ, մին ասորւոց, իսկ միւսը՝ Հայոց։
       Անշուշտ Ս. Տիմոթէոս վանքն էր հայ եպիսկոպոսին նստոցը։
       Կարկառ բերդը, ըստ Քարլ Ռիթթէրի, 742 մէթր բարձր է ծովու երեսէն։
       Բերդին նստուածքը շրջակայ կատարներէն բաժնուած է վիմափոր խրամով մը, որուն վրայ ձգուած է փայտէ կամուրջ մը։
       Բերդի փլատակներուն վրայ շինուած են 30ի չափ քիւրտի տուներ։
       Ըստ Ինճիճեանի, Կէրկէր, Եփրատի արեւմտեան ափին վրայ, կ՚իյնայ Մալաթիոյ արեւելեան կողմը, իսկ Ուրֆայի՝ արեւմտեան հիւսիսային կողմը, երկուքէն ալ երքուկուկէս օր հեռի։ Բնակիչները քիւրտ են. սակաւաթիւ ասորիներ կան, որոնք երկու վանք ունին. Ս. Մարուգէ եւ Ս . Պարսամ (Աշխրգր. Չորից Մասանց Աշխարհի, Հատոր Ա. Ասիա, Վենետիկ, 1806, էջ 323)։
       Միքայէլ Ասորի դրուագ մը ունի Կարկառի մասին, զոր յառաջ կը բերենք, ըստ Շապօի թարգմանութեան, որ սերտ յարաբերութիւն ունի Կարկառի հայ բնակչութեան պատմութեան հետ, ինչպէս նաեւ նշանաւոր բերդաքաղաքին կործանման հետ՝ Պալաքի ձեռքով.
       -Մալաթիոյ վրայ կը տիրէր Թիւրք մը, Պալաք Ամիրայ։
       Կարկառի հայեր հրոսակութիւն կ՚ընէին Պալաքի երկիրներուն մէջ։ Պալաք հայ հրոսակներուն ոտքը կտրելու համար խոստացաւ տարեկան հազար բեռ ցորեն տալ Կարկառի բերդատէր Միքայէլին. սա չյարգեց համաձայնութիւնը, այնպէս որ օր մը, երբ Պալաք հազար բեռ ցորեն ղրկեց Կարկառ, Միքայէլին հրոսակները այրեցին Հանձիթի երկու գիւղերը, կողոպտեցին, ցորեն բերող թիւրքերն ալ սպաննեցին երբ անոնք ապահով նստած էին դաշտի մէջ։ Պալաք սաստիկ զայրացաւ եւ սկսաւ հետապնդել հայերը։ Շատ խիստ ձմեռ մը, երբ լեռներ ծածկուած էին ձիւնով եւ կարկառեցիք անհոգ եւ անպահակ կեցած էին, Պալաք անցաւ սառած Եփրատի վրայէն, յառաջացաւ Գուբբոս (Goubbos), խաբեց կարկառեցիները, այնպէս կարծել տալով թէ կը հեռանայ։ Իր մարդոց առջեւէն, հազարաւոր մերկ ձիեր արձակեց Քարիունա (Qariouna) կոչուած սեպ լեռներու վրայ. ձիւնը հալեցաւ ձիերու սմբակներուն տակ. մարդիկ դիւրութեամբ եւ մէկ օրուան մէջ հասան Ս. Պարսամի վանքին հանդէպ. գիշերանց կտրեցին Կարկառի լեռը, եւ արշալուսին յարձակեցան դժբախտ երկրի վրայ, զոր Պալաք գրաւեց բշ. օր մը, Քանունի 1, 1432 (=Յնվր. 1122), դուրս հանել տուաւ բոլոր մարդիկը, անասունները, երկիրը աւերակ եղաւ։ Բայց Պալաք գթութեամբ վարուեցաւ ժողովուրդին հետ. ոչ գերի տարաւ զանոնք, ոչ ալ սպաննեց. ետ տուաւ անոնց իրենց կենդանիներն ու ինչքերը եւ բնակեցուց զանոնք Հանձիթի մէջ, որ իր իշխանութեան տակ էր եւ երդում ընել տուաւ անոնց որ այլեւս պիտի չվերադառնան Կարկառ։ Բայց անոնք չպահեցին իրենց երդումը, տարի մը յետոյ Պալաք գրաւեց Կարկառը, գերեց բոլոր ժողովուրդը, այրեց գիւղերը, այգեստաններն ու ձիթաստանները։ Այն ատեն Ճօսլին դէմ ելաւ Պալաքին, որ լեռները փախաւ։ Ֆրանքներ չկրցին բան մը ընել. - Երբ Պալաք զօրացաւ, թիւրքեր հաւաքուեցան իր շուրջ եւ սկսան արշաւել ֆրանկներու իշխանութեան տակ գտնուող երկիրներու վրայ։ Կարկառի իշխան Միքայէլ, տեսնելով վտանգը, իր բերդը տուաւ Պոտուին թագաւորին եւ ինքն անցաւ ուրիշ տեղ մը անոր իշխանութեան մէջ։ Պոտուին պահակախումբ մը դրաւ Կարկառ եւ ինքն սկսաւ քշել թիւրքերը Հիւսնի Մանսուրէն եւ Քեսունէն։ Պոտուին գերի ինկաւ, ազատեցաւ հայու մը հնարքով. իսկ Պալաք նետհար ինկաւ 1124 Մայիսի 6ին (Ժմնկգր. Միք. Ասորւոյ, թրգմ. Շապօ, Հատոր Գ. էջ 205-206, 212)։
      
       ՊԵՏՐՈՍ ՈՒՍՈՒՑԻՉ
       Ահա՛ այս Կարկառին մէջ է որ ծնած է Պետրոս Կաթողիկոս 1552ին ։
       Մենք արդէն տեսանք Կարկառեցին իբրեւ խորհրդակից եւ գործակից Ջուղայեցի Ազարիա Կաթողիկոսին, ի նպաստ Երուսաղէմի պարտուց ծրագրուած համազգային հանգանակութեան առթիւ (Սիոն, 1929, էջ 114), ինչպէս նաեւ մէկը այդ ժամանակի չորս գիտուն վարդապետներէն (Անդ, էջ 258) եւ վերջապէս Անթէպցի Յովհաննէս Կաթողիկոսի Պատմութեան մէջ։
       Իրեն կենսագրութեան ատաղձ հայթայթող տեղեկութիւններ չունինք։ Ընդհանուր եւ սովորական ասացուածներով կը պատկերացնեն այս նշանաւոր Վարդապետը իր մասին գրողներ։
       Կարկառեցին իր նախակրթական ուսումը առաւ հաւանաբար Ս. Տիմոթէոսի Դպրեվանքին մէջ, եւ յետոյ գնաց Ամիթ (Տիարպէքիր ) Յովհաննէս Շիրակ Վարդապետին քով։
       Իրեն դասընկեր եղած են Ղուկաս Կեղեցի (†1601, Յունիս ) եւ Սրապիոն Ուռհայեցի Վարդապետներ. երկուքն ալ նշանաւոր դէմքեր մեր ազգային-եկեղեցական պատմութեան մէջ ։
       Պետրոս ըստ իւր տապանագրին, քառասուն տարի ապրած է Կարկառի Ս. Տիմոթէոս Վանքին մէջ, անշուշտ նախ իբրեւ ուսանող եւ ապա իբրեւ Առաջնորդ եւ Ուսուցիչ։
       Իբրեւ գիտուն վարդապետ յարգուած էր իր ժամանակակիցներէն։ Այս կողմէն ուշագրաւ են Դարանաղցւոյն տեղեկութիւնները Կարկառեցւոյն արժանեաց մասին. իսկ աշակերտ Քոթ Կարապետ Վարդապետին գովքերը որչափ ալ նկատուին աշակերտէն առ իւր ուսուցիչն հիացմունքի զգայուն եւ զեղուն արտայայտութիւն, դարձեալ վաւերական վկայութիւններ են ատոնք իրենց խորքին մէջ։
       Պետրոս Վարդապետ շատ առաքինի էր, կարի հմուտ Ս. Գրոց եւ արտաքին ուսմանց, ժիր վարժապետ եւ դասախօս. շատ ատեն կը նստէր Կարկառի վանքին մէջ, դուրս չէր ելլեր. երբեմն Ամիթցիներ բռնի կը տանէին զինք քաղաք (Ամիթ ?, Հալապ ?) դաս ասելու, բայց ժամանակ մը յետոյ կը վերադառնար իր Վանքը։ Անոր համբաւը տարածուեցաւ բոլոր Հայոց մէջ, արեւի պէս կը փայլէր աստղերու մէջ. անոր հռչակին բազում աշակերտներ գացին, որոնցմէ մէկն է Կարապետ Թուլկուրանցի, որ յետոյ առաջնորդ եղաւ Երզնկայի։ Մեր Երզնկացի Ղազարն ալ գնաց Կարկառեցւոյն եւ եօթը տարի աշակերտեցաւ անոր (Դրնղցի. էջ 351-53)։
       Ասոնցմէ զատ, ըստ Դարանաղցւոյն, Պետրոսի աշակերտներէն են, Թիլաւանցի Կարապետ Վարդապետ, որ Քոթ կոչուած է «վասն յազգացն» (էջ 357), Տարանդացի Ղազար, Կարկառեցի Թումա, Չնգուշցի Գասպար, Թոխաթեցի Մաղաքիա, Վանեցի Զաքարէ, Կիրակոս Տրապիզոնցի, ամէնքն ալ ուսուցիչ, գործիչ, վարիչ , առաջնորդ։
       Ասոնց վրայ պէտք է աւելցնել Աստուածատուր, Մելքիսեթ, Խաչատուր Վարդապետաց անունները, զորս կը յիշէ Քոթ իր ներբողականին մէջ, եւ Մարտիրոս Չնքուշցին, «Քաջ քարտուղար » այսինքն Ձեռագրիչ (Թորոս Աղբար Բ. 458) Երուսաղէմի Աստուածատուր Հայրապետը եւ Յովհան Չնքուշցի (Թորոս Աղբար Բ. 399-400), ինչպէս նաեւ Յովսէփ Մոնոզոն գրիչը ։
       Դարանաղցին մանրադէպ մը կը պատմէ Կեղեցի Ղուկասու, Ուռհայեցի Սրապիոնի եւ Կարկառեցի Պետրոսի մասին։ Ասոնց ուսուցիչ Յովհաննէս Շիրակի ժամանակակից հետեւակ կոչուած Ներսէս Աւագ Վարդապետ մը, շատ աշակերտ հանած է, եւ մեղադրանքի խօսքեր հասցուցեր է Շիրակին թէ դուն այսչափ տարիներէ ի վեր Վարդապետ ես եւ երեքէն աւելի աշակերտ չես հանած։ Շիրակը սա կերպով պատասխաներ է Հետեւակին. - Նապաստակներ եւ աղուէսներ ամէն տարի կը ծնին եւ ծնածներն ալ աղուէս եւ նապաստակ են, անզօր եւ տկար. իսկ առիւծը երեք տարին անգամ մը կը ծնի մէկ կամ երկու կորիւն. եւ ծնածները առիւծ են, հզօր եւ բոլոր գազաններու թագաւոր։ Շիրակը այս մեծաբանութեամբ կ՚ակնարկէր Ղուկասին, Պետրոսին եւ Սրապիոնին. բայց պէտք է ըսել որ Հետեւակ Ներսէսի աշակերտներն ալ, եթէ անոնցմէ աւելի չէին, բայց պակաս ալ չէին (Անդ., էջ 371)։
       Կարկառեցին դաս տուած է Աստուածաշնչի Հին եւ Նոր Կտակարաններու բոլոր գիրքերուն վրայ։
       Աստուածաբանական խնդիրներու համար գործածած է Կիւրղի Պարապմունքը եւ Գրիգոր Աստուածաբանի գործերը . Բնական Գիտութեան համար Բարսղի Վեցօրէքը, Քերականութեան եւ Փիլիսոփայութեան համար Դաւիթ Անթաղթի Թարգմանածոյ Գործերը, քերթողութեան համար Հոմերոսը, կրօնաւորական կրթութեան համար Հարանց Վարքը, Ընդհ. Եկեղեցւոյ Պատմութեան համար Եւսեբիոսը, Ազգային Մատենագրութեան համար Խորենացի , Ժամագիտութեան համար Օձնեցին եւ Անձեւացին, չափական եւ թուական գիտութեանց համար Սարկաւագ Վարդապետը, ուսուցած է նաեւ երաժշտութիւն, այսինքն շարական եւ այլն։
       Անշուշտ այս բոլորը ժամանակի ըմբռնումներուն եւ լոյսին համեմատ։
       Կարկառեցւոյ աշակերտներէն մէկը իրենց դասարանի կեանքէն յիշատակ մը արձանագրած է 1594ին Կարկառ գրուած Գիրք Սահմանաց եւ այլնի մէջ. - «Թվ. Հայոց ՌԽԳ (=1594 … յիշեցէք զուսուցիչ զՏէր Պետրոս Վարդապետն, որ ի վերջին դառն ժամանակիս իբրեւ զնոր արուսեակ առաւաւտի երեւեալ փայլմամբ յազգիս Հայոց, որ զաւուր ասացեալ դասն աւրինակէաք ամէն աշակերտ իւրեան . զի աւրինակն մէկ էր , եւ աշակերտացն կարդալու չէր ժամաներ . զոր մեք վեց աշակերտք , եւ այլ աւելի , աւրինակէաք զսա ի վանքն Կարկառոյ , ի դառն ժամանակիս , որ մէկ մարդոյն վեց Ֆլորի խարաճ առնէին (Թորոս Աղբար, Բ. 454)։
       Կարկառ թէեւ փոքր քաղաք մը, բայց իր Ս. Տիմոթէոսի Դպրեվանքով եղած է Վարդապետանոց մը Միջագետքի եւ Հալէպի Հայոց համար եւ Պետրոս քառասուն տարի ապրած է հոն, նախ իբրեւ աշակերտ անշուշտ, եւ ապա իբրեւ ուսուցիչ եւ առաջնորդ։ Կարեւոր գործերով միայն բացակայած է անկէ։ Իր կեանքին վերջին տարիները Հալէպ անցուցած է իբրեւ Կաթողիկոս եւ հոն վախճանած։
       * ։
      
       ՊԱՌԱԿՏՈՒՄ
       Իր մտաւոր եւ բարոյական արժէքներով ուռճացած եւ յարգուած դէմք մըն էր Պետրոս Կարկառեցի, ծանօթ ամէնուն, որ գործակցեցաւ Ազարիա Կաթողիկոսին Երուսաղէմի համար Ամիթի մէջ ծրագրուած համազգային հանգանակութեան, եւ Պետրոս իր աշակերտներուն հետ գնաց մինչեւ Կարին եւ Երզնկա՝ իրեն սահմանուած շրջանակին մէջ դրամ հանգանակելու համար ։
       Այս աշխատութիւնները գլուխ հանելէ յետոյ Պետրոս վերադարձած էր իր աթոռը՝ Կարկառ, իր ուսուցչական եւ առաջնորդական զբաղումներուն. եւ այնուհետեւ զինքն կը տեսնենք Հալէպ, Ազարիայի մահէն յետոյ, ուր կը բռնադատեն զինք որ Կաթողիկոս ըլլայ հակառակ Անթէպցի Յովհաննէսին, որ արդէն փոխանորդն էր Ազարիային, յաջորդութեան իրաւունքով, եւ Կարկառեցին ու Անթէպցին իրարու ծանօթ, ընկերակից, գործակից եւ բարեկամներ էին։
       Ի՞նչ պատահած կրնայ ըլլալ ուրեմն որ այսպիսի գիտուն եւ եկեղեցւոյ կարգ ու կանոնին հմուտ նշանաւոր վարդապետ մը տեղի տուած է կաթողիկոսական իշխանութեան պառակտման։
       Որչափ կը տեսնուի, իրական եւ արդարացի պատճառ մը չկայ մեզի հասած վաւերագիրներու մէջ այսպիսի ճեղքուածքի մը։
       Դարանաղցի եւ Չամչեան Հալէպցիներու վրայ կը նետեն պատասխանատւութիւնը, որոնք ստիպած են Կարկառեցին։
       Առաջինը այսպէս կը պատմագրէ դէպքը.
       Ազարիա Կաթողիկոսի վախճանումէն յետոյ մեծ աւագ Վարդապետ Պետրոս Կարկառեցին Հալէպ կը հանդիպի. եւ Անթափցի Յովհաննէսին հոն չգտնուելուն համար, Կաթողիկոսը մեռնելուն պէս, անոր աշակերտները եւ բոլոր սպասաւորները կը ցրուին. Յովհաննէսն ալ Սիս գացած էր, Աթոռը, ակնկալելով նստիլ Ազարիային տեղը. անոր կ՚իյնար, ան էր արժանաժառանգը։
       Բայց Հալապցիք, որ հակառակ էին Յովհաննէսին, հարկադրեցին Պետրոսը եւ ստիպեցին որ Կաթողիկոս լինի, ըսելով թէ «յանգ է քիչ եւ արժան՝ լինել Կաթողիկոս յանուն Սուրբ Յերուսաղէմայ». վասն զի դուն աւագ մեծ վարդապետ ես բոլոր Հայոց մէջ եւ հայր՝ բազում աշակերտներու, եւ մեր Հալէպն ալ մօտիկ է Երուսաղէմին եւ բոլոր Հայոց դուռն է։
       Այսպիսի խօսքերով, դժուարութեամբ եւ ակամայ հաւանեցուցին, օրհնեցին եւ նստուցին Հալապ։
       Եւ երբ ասիկա լսեցին Կիլիկեցիք , բոլոր գաւառներով եւ աշխարհով խռովեցան, եւ Հալէպցիներուն ըրածը գէշ գործ մը թուեցաւ իրենց. հետեւաբար ժողովեցան բոլոր քաղաքներու եւ գաւառներու վարդապետները, եպիսկոպոսները, քահանաները, տօլվաթաւորները եւ ժողովրդեան խաժամուժ ամբոխը եւ Յովհաննէսը օրհնեցին Կաթողիկոս, «որ նմա յանգ էր եւ վայել եւ արժան էր, եւ նստուցին յաթոռն ի Սուրբն Սոփի»։
       Այսպէս երկու բանակ եղաւ, ժողովուրդը պառակտեցաւ. Հալապ գտնուող Հայեր դարձան Պետրոսի կողմը. իսկ բոլոր Կիլիկեցւոց աշխարհը, Անթապցիներ, Զեթունցիներ, Քիլիսցիներ, Տարանդացիներ , Տիպրիկցիներ, Էնկէլցիներ Յովհաննէսի կողմը դարձան ձեռագիրներով եւ անոր հնազանդեցան, ըսելով թէ «մեք մեր հայրենի Աթոռ զՍիս գիտեմք եւ ոչ զՀալապ»։
       Պէտք էր որ Պետրոս լռէր. բայց չը լռեց. այլ երկու տարի մեծ գժտութիւն եւ խռովութիւն եղաւ անոնց միջեւ, եւ երկու տարի յետոյ հազիւ կրցան հաշտուիլ «երեսօք եւ ո՛չ սրտիւք » (Դրնղցի. 329-30)։
       Շատ ուշագրաւ է որ, ինչպէս տեսանք, Յովհաննէս Անթէպցին իր ինքնագիր յիշատակարանին մէջ, ակնարկութիւն իսկ չ՚ընէր այս պառակտման, իսկ Դարանաղցին հաշտութեան վրայ կը խօսի, բայց կը ծածկէ հաշտութիւն գոյացնողը, որ, ինչպէս պիտի տեսնենք, Գրիգոր Կեսարացին է, եւ Դարանաղցի սաստիկ հակառակորդ է Կեսարացւոյն, եւ այս պատճառաւ ոչ միայն պատմական արդարութիւն չ՚ընէր, հանդէպ Կեսարացւոյն , այլ նաեւ ամէն առթիւ կը խծբծէ այդ հոյակապ հոգեւորականը։
       Կաթողիկոսական իշխանութեան երկպառակումը կարեւոր դէպք մըն է, եւ մեզի կը թուի թէ ատոր պատճառը Հալէպ հաստատուած արեւելցի, այսինքն Ջուղայեցի վաճառականներն են, որ տիրող դիրք մը ունէին Հալէպի առեւտրական հրապարակին վրայ, եւ անշուշտ կ՚ազդէին նաեւ եկեղեցւոյ վարչական գործառնութեանց, իրենց դիրքով ու դրամով։ Անհաւանական չէ ենթադրել նաեւ որ Ջուղայեցի Ազարիային կաթողիկոսացումը, այս Ջուղայեցիներու կամքէն ու ազդեցութենէն զերծ չէ։
       Ըստ ամենայն հաւանութեան՝ Ջուղայեցիք կամ Հալէպցիք, վշտացած էին Անթէպցիէն, երբ սա տէրն էր Կաթողիկոսարանին, Ջուղայեցւոյ ծերութեան շրջանին, այնպէս որ երբ Անթէպցին Ազարիան հողը յանձնելէ յետոյ, գնաց Ատանա, Ջուղայեցիք օգտուեցան պատեհ առիթէն եւ աշխատեցան կաթողիկոսացնել Կարկառեցին։
       Դարանաղցին դիտել կուտայ որ Կարկառեցին պատահմամբ (պատահելով ) եկած է Հալէպ, Անթէպցիին մեկնումէն յետոյ։ Ասի կրնայ ստոյգ ըլլալ, որովհետեւ Կարկառ հեռու չէր Հալէպէն, եւ անշուշտ Կարկառցի հայեր ալ կային Հալէպ, եւ Պետրոս կրնար ոեւէ գործով եկած ըլլալ հոն. այսու ամենայնիւ կարելի է ըսել որ Կարկառեցին դիտմամբ հրաւիրուած ըլլայ Հալէպ Անթէպցիի հակառակորդներու կողմէն եւ բռնադատուած կաթողիկոսանալու։
       Այս ենթադրութիւնը կը հիմնենք հետեւեալ դէպքի վրայ։
       Երուսաղէմի նշանաւոր Պատրիարք, Գրիգոր Պարոնտէր, իր առաջին քայլերուն մէջ, աշակերտած է Պետրոսին։ Գրիգոր 1581ին Երուսաղէմ կուգայ Գանձակի Սպիտակաշէն գիւղէն, նուիրուելու համար հոգեւոր ծառայութեան. յետոյ Հռոմ կ՚երթայ ուխտի, եւ անկից ալ կը վերադառնայ եւ ուղղակի կը դիմէ սրբասէր եւ աստուածաբան Կարկառեցւոյն, անշուշտ Ս. Տիմոթէոսի Վանքը։
       Պետրոս տեսնելով Գրիգորին քաջութիւնը հոգեւոր եւ մարմնաւոր գործերու մէջ, խորհրդակցելով Երուսաղէմի Առաջնորդ Դաւիթ Եպիսկոպոսի հետ (1583-1613), Երուսաղէմի Ս. Յակոբ Վանքին նիւթական գործերու վարչութիւնը յանձնեց անոր, որ դեռ չէր առած եօթը աստիճաններէն մէկը, եւ այդ առթիւ Սարկաւագութեան աստիճան տուաւ անոր։ Եւ որովհետեւ Կարկառեցին վախճանած էր 1608ին, Պարոնտէր Քահանայ ձեռնադրուեցաւ Դաւիթէն 1610ին։ Յետոյ Ջուղայեցիներու կամքով Դաւիթը հրաժարեցաւ եւ Գրիգոր Պարոնտէր անցաւ անոր տեղ։ Վերջապէս Աւետիս Կաթողիկոսը հրաւիրեցին Էջմիածնէն, Երուսաղէմ տարին եւ հոն Ս. Յակոբի կամարներուն տակ եպիսկոպոս ձեռնադրել տուին Պարոնտէրը (1613-1645)։
       Պարոնտէրը եպիսկոպոս ձեռնադրելու իրաւունքը Կիլիկիոյ Աթոռին էր, որովհետեւ Երուսաղէմ այդ Աթոռին իրաւասութեան շրջանակին մէջ էր այն ատեն։ Երուսաղէմի հայ եպիսկոպոսը Առաջնորդ տիտղոսը ունէր եւ ոչ թէ Պատրիարք։ Հետեւաբար եթէ ողջ եղած ըլլար Կարկառեցին, Ջուղայեցիներու սիրելին, անտարակոյս նա պիտի ձեռնադրէր Պարոնտէրը թէ քահանայ եւ թէ եպիսկոպոս։
       Եւ որովհետեւ Հալէպի Ջուղայեցիները հակառակ էին Կիլիկիոյ օրինաւոր Կաթողիկոսին, Անթէպցի Յովհաննէսին, այդ պատճառաւ Էջմիածնէն հրաւիրեցին Աւետիս Կաթողիկոսը եւ անոր կատարել տուին Պարոնտէրի եպիսկոպոսական ձեռնադրութիւնը ։
       Աւետիս աթոռակիցն էր Դաւիթ Կաթողիկոսին Մելքիսեդի հետ։ Դարանաղցին դիտել կուտայ թէ թէեւ Աւետիս «անկարգութեամբ եւ հակառակ Կաթողիկոս » մըն էր, «բայց պարկեշտ էր եւ սրբասէր, եւ ունէր բան վարդապետութեան, խրատիչ եւ ուսուցող, որ ամենայն վարդապետք եւ իմաստունք յեպիսկոպոսաց, ի քահանայից եւ ի ժողովրդոցն զնա պատուով ունէին քան զերկոսին, որ անհամք էին որպէս զաղք անպիտանք» (էջ 285) * ։
       Առաջնորդուելով այս պատմական լուսաբանութիւններէն կրնանք ուրեմն հաւաստել թէ կաթողիկոսական իշխանութեան երկպառակումը հետեւանքն է Հալէպցի Ջուղայեցիներուն սնուցած հակառակութեան հանդէպ Յովհաննէսի։
       Ըստ Դարանաղեցւոյ եւ Չամչեանի Կարկառեցին Յովհաննէսէն յառաջ ձեռնադրուած պիտի ըլլայ։ Ասիկա ստոյգ չ՚երեւիր. վասն զի, ինչպէս որ դիտել տուինք վերեւ, Յովհաննէս իր իսկ ձեռքով գրած է իր կաթողիկոսացման պարագաները Հալէպէն մինչեւ Ատանա եւ անկից ալ մինչեւ Սիս։ Եթէ Կիլիկեցիք Պետրոսին ձեռնադրութեան իբրեւ բողոք ձեռնադրած ըլլային Անթէպցին, սա անպատճառ ակնարկութիւն մը պիտի ընէր այդ մասին իր պատմական յիշատակագրութեան մէջ։ Ընդհակառակն յայտնի կ՚երեւի որ Անթէպցին ամենեւին լուր չունի Հալէպի անցուդարձէն։ Ի՞նչպէս կարելի է մեկնել Անթէպցիին քարէ լռութիւնը հանդէպ այնչափ կարեւոր դէպքի մը ։
       Անթէպցին Սիսի մէջ ձեռնադրուեցաւ 1601 Դեկտեմբեր 20ին։
       Հաւանական է որ Կարկառեցին ալ ձեռնադրուած ըլլայ Հալէպի մէջ նոյն ամսոյ վերջերը եւ այնուհետեւ սկսած ըլլայ վէճը երկու կողմերու մէջ, որ ըստ Դարանաղցւոյն տեւած է երկու տարի, զոր պէտք չէ լման երկու տարի հասկնալ. որովհետեւ հաշտութինը կը գոյանայ 1602ի Մայիս-Յունիս ամիսներուն մէջ, միջնորդութեամբ Կեսարացի Գրիգոր Վարդապետին, որ իր իսկ ձեռքով արձանագրած է հաշտութեան պատմութիւնը, որուն պատճենը կը գտնենք Սիմէոն Կաթողիկոսի այն նշանաւոր թղթին մէջ, զոր ուղղած է Էջմիածնի Փիլիպպոս Կաթողիկոսին։
      
       ԳՐԻԳՈՐ ԿԵՍԱՐԱՑԻ ԵՒ ՀԱՇՏՈՒԹԻՒՆ
       Գրիգոր Վարդապետ, թէ բնիկ Կեսարացի եւ թէ Առաջնորդ Կեսարիոյ, նշանաւոր եղաւ իրեն ժամանակակից հոգեւորականներու մէջ, իբրեւ ուսեալ մարդ եւ խստակեաց կրօնաւոր եւ մանաւանդ իբրեւ վարչագէտ առաջնորդ։
       Դարանաղցին բաւական տեղեկութիւններ կուտայ Կեսարացւոյ մասին, բայց թերի եւ ակամայ. որովհետեւ անձնական խնդիրներով շատ դառնացած է անոր դէմ։
       Կեսարացին երեք անգամ Կ. Պոլսի Առաջնորդ կամ Պատրիարք եղաւ (1601-1608, 1611-1621 եւ 1623-1626)։
       Իր մասին հետաքրքրական տեղեկութիւններ կուտայ իր եղբօրորդին Յակոբ Երէց։ Կեսարացին աշակերտած է Ուրհայեցի Սրապիոն աստուածաբան վարդապետին եւ անկէ առած է վարդապետական գաւազան, 1595ին, եւ ինչպէս կ՚երեւի Առաջնորդ եղած է Կեսարիոյ։
       Ազարիա Կաթողիկոսի կարգադրութեամբ Կ. Պոլիս կ՚երթայ ի նպաստ Երուսաղէմի հանգանակութիւն ընելու, անշուշտ Ամիթի ժողովին մէջ գծուած ծրագրին համաձայն , եւ Կ. Պոլսեցիք, տեսնելով անոր իմաստութինը եւ ճգնողական կենցաղը, Առաջնորդ կ՚ընտրեն զայն (1601) եւ ճամբայ կը հանեն դէպի Էջմիածին եպիսկոպոսանալու համար։
       Կեսարացին չի կրնար Թոգատէն անդին երթալ Ճէլալիներու ասպատակութեան պատճառաւ, կը փոխէ իր ճամբան, կ՚երթայ Կիլիկիա (1602), եւ Անթէպցի Յովհաննէս Կաթողիկոսէն կը ձեռնադրուի եպիսկոպոս, Մայիս-Յունիս ամիսներու մէջ, եւ ահա այս առթիւ է որ կը հաշտեցնէ Կիլիկեցիները եւ Հալէպցիները, պայմանաւ որ երկու կաթողիկոսներն ալ վարեն իրենց իշխանութիւնը մինչեւ երկուքէն մէկուն վախճանումը, եւ այն ատեն նոր կաթողիկոս չընտրուի վախճանողին տեղ, այլ ողջ մնացողը վարէ Կաթողիկոսութիւնը ։
       Ինքն Կեսարացին այսպէս կը պատմագրէ իր երթն Կիլիկիա, առանց յիշատակելու իր եպիսկոպոսացման պարագաները։
       - «Ես անարժան Գրիգորս, պիտակ անուամբ կոչեցեալ վարդապետ եւ պատրիարք , յորժամ ելի ի Կոստանդնուպօլսոյ եւ եկի ի Կեսարիա, եւ հարկ եղեւ ինձ գնալ ի Բերիա, այսինքն՝ ի Հալէպ վասն նուիրակութեան Սրբոյն Սաղիմայ, զոր յառաջագոյն, կամօք եւ միաբանութեամբ Տեառն Ազարիա Կաթողիկոսի եւ վարդապետացն հայոց Տ. Ղուկաս, Տ. Սրապիոն եւ Տ. Դաւիթ եպիսկոպոսացն, որ յԵրուսաղէմ, յանձն առի զծառայութիւն նուիրակութեան Սրբոյ Երուսաղէմայ. զոր կատարեցի իսկ զնոյն մատակարարութիւն, եւ ի գնալն կամեցայ անցանել ընդ երկիրն Կիլիկեցւոց վասն այսքան պատճառացս. նախ՝ յերկրպագութիւն Սրբոյ Լուսաւորչի Աջոյն. երկրորդ՝ ի տեսութիւն Տեառն Յովհաննու նորընծայ Կաթողիկոսին Տանն Կիլիկիոյ, եւ վասն համոզելոյ զնոսա ի խաղաղութիւն. զի Տէր Յովհաննէս վարդապետն ի Սիս է ձեռնադրեալ կաթողիկոս, եւ Պետրոս վարդապետն ի Հալէպ. եւ այսպէս երկպառակութիւն անկեալ ի մէջ ինքեանց։
       Ի թուականիս Հայոց ՌԾԱ (=1602) եւ Մայիսի ԻԹ . (=29) հասի ի գաւառն Կիլիկիոյ , ի դղեակն որ կոչի Վահկայ , զի անդ էր ամարանոց Կաթողիկոսարանի , եւ ի տեսանել զմիմեանս ոչ սակաւ ուրախութիւն եղեւ մեզ եւ ամենայն քրիստոնէից . եւ եղեւ ինձ մնալ անդ ԼԱ օր (=31 օր )։ Մայիսի ԻԹ-էն մինչեւ ԻԸ (=28) Յունիսի։
       Եւ ժողովեցան առ անարժանութիւնս իշխանազունքն եւ ամենայն գլխաւորք ժողովրդեանն Տանս Կիլիկիոյ , եւ աղաչեցին թէ վասն Աստուծոյ ուղիղ դատաստան արա մեզ ըստ կանոնաց եւ ըստ հայրենի հրամանաց եւ աւանդութեանց Տանս Հայոց։
       Եւ ետու ձեռագիր վկայական ի ձեռս սոցա այսպէս։
       Զի ըստ առաքելական վիճակի գիտեմք վիճակեալ զՏունս Հայոց Առաքելոյն Թադէոսի եւ աթոռ առաջին զԿեսարիա . զի ինքն սուրբ առաքեալն Թադէոս ձեռնադրեաց զմի աշակերտաց իւրոց Թէոփիլոս անուն , զոր Ղուկաս յիշէ զսա յսկիզբն Աւետարանին եւ ի պրակս Առաքելոցն։ Զսա կարգեաց Ս . Առաքեալն Թադէոս առաջնորդ Հայաստանեայցս։ Յաղագս այսմ պատճառի Ս . Գրիգոր Լուսաւորիչն Հայոց ի Կեսարիա ընկալաւ զձեռնադրութիւնն։ Եւ այսպէս ամենայն Կաթողիկոսք լինէին մինչեւ ի չար ժողովն Քաղկեդոնի , զոր Յոյնք կամեցան եւ արարին։ Յայնժամ բաժանեցան Հայք ի Յունաց , եւ այլեւս ո՛չ ընկալան զձեռնադրութիւնն ի Յունաց ի Կեսարիա , եւ եղեւ ինքնագլուխ Կաթողիկոսութիւն Հայոց . բայց առ ի ոչ ունելոյ զհաստատութիւն Ազգն Հայոց վասն առաւել շփոթմանց եւ խռովութեանց , այսինքն երբեմն ի Թաթարաց եւ ի Պարսից եւ երբեմն ի Յունաց , վասն որոյ յայլ եւ այլ տեղիս նստէին Կաթողիկոսունք Հայոց . երբեմն ի Վաղարշապատ , երբեմն յԱնի , երբեմն յԱղթամար , երբեմն ի Ծովքն եւ ի Քերսոն , երբեմն ի Հռոմկլայն եւ յայլ բազում տեղիս , զոր ոչ երկարեմք։
       Բայց ի վերջին ժամանակս ի ձեռն թագաւորացն Կիլիկիոյ հաստատեցաւ Կաթողիկոսութիւն ի Սիս , կամօք եւ միաբանութեամբ ամենայն Հայոց , եւ ոչ թէ միով ումեք կամ երկոքումբք , որ ՅԺԱ (=311) ամք են , բաց ի Հռոմկլայէն , որ Տունն Կիլիկիոյ հաստատութեամբ ունի զաթոռն Կաթողիկոսութեան մինչեւ ցայսօր , եւ է այժմ նորընծայ Կաթողիկոս Տ . Յովհաննէսն։ Որպէս եւ մեք բերաք զհաւանութեան ձեռագիր ամենայն եպիսկոպոսաց այսմ Նահանգիս եւ Աթոռոյս . ապա եւ մեք ձեռագրեցաք եւ տուաք զհաւանութեան թուղթս ի ձեռս սոցա։ Որ եւ հնազանդեալքն այսմ Աթոռոյս , օրհնին յԱստուծոյ եւ յամենայն Սրբոց նորա եւ ի մէնջ , ամէն։ Իսկ անհնազանդքն եւ հակառակողքն եւ թշնամանողքն այսմ սրբոյ Աթոռոյս , դատապարտեսցին յԱստուծոյ եւ յամենայն Սրբոց նորա , եւ անիծեալ եղիցին ի կեանս եւ ի մահ։
       Եւ չունի ոք իշխանութիւն այլեւայլ ասել Սրբոյ Լուսաւորչի Աթոռոյս ոչ ի մերոց եւ ոչ յօտարաց։ Իսկ եթէ ընդդիմանան բանիւ կամ թղթով կամ այլով իւիք իրօք , անիծեալ եղիցին կրկին անգամ յԱստուծոյ եւ յամենայն սրբոց նորա . իսկ ընդունողքն սորա օրհնեալ լիցին յԱստուծոյ եւ յամենայն Սրբոց նորա . Ամէն » (Արեւելեան Մամուլ, 1890, էջ 474-76)։
       Յարգուեցաւ Կեսարացւոյն միջնորդութիւնը, հաշտուեցան երկու կողմեր եւ Կարկառեցւոյն վախճանումէն յետոյ (1608), Անթէպցին միահեծան շարունակեց Կաթողիկոսութիւնը։
      
       ՊԵՏՐՈՍԻՆ ՎԱԽՃԱՆՈՒՄԸ
       Հաշտութիւնը գոյացաւ, ըստ Դարանաղեցւոյն, դժուարաւ, այն ալ «երեսօք եւ ոչ սրտիւք» (էջ 330)։ Սակայն երկար չապրեցաւ Կարկառեցին, վախճանեցաւ 56 տարեկան հասակին մէջ, 1608 Փետր. 24, ԴՇ. եւ թաղուեցաւ Հալէպի Ս. Քառասնից Եկեղեցւոյն (հինին ) մէջ։
       Իր աշակերտներէն Կարապետ Վրդ. Քոթ, որ «իւր ձեռօքն իջոյց ի հող տապանի» (Անդ 358) իր վարդապետին սրբասուն մարմինը, ներբողեանով մը, թէեւ ճոռոմ եւ անարուեստ, գովասանքն ըրաւ թէ Պետրոսին եւ թէ Սրապիոնին։ Իսկ ուրիշ աշակերտ մը, Թումա Վարդապետ, Պետրոսին տապանագիրը քերթեց, որ պատմական արժէք ունի։
       Պետրոսի վախճանումէն յետոյ, ըստ հաշտութեան պայմանագրին, Անթէպցի Յովհաննէս միահեծան գաւազանով վարեց կաթողիկոսական պաշտօնը եւ վերցաւ պառակտումը։
       Նկատի առնելով Պետրոսին արժանիքը իբրեւ ժամանակին նշանաւոր դէմքերէն մին, եւ իր ծառայութիւնները, զորս մատոյց Եկեղեցւոյն եւ Երուսաղէմի Ս. Յակոբին, նկատի առնելով Կեսարացի Գրիգորի միջնորդութեամբ եղած կարգադրութիւնը, որով երկու կողմերէն ալ օրինաւոր համարուեցաւ Պետրոսի Կաթողիկոսութիւնը, մենք Աթոռակից կ՚արձանագրենք Կարկառեցին՝ Յովհաննէս Կաթողիկոսին, եւ կը ջնջենք հակաթոռ ստորոգելին, որ կը դրուի անոր անուան առջեւ Կիլիկիոյ Կաթողիկոսական գաւազանին մէջ։
       Դժբախտաբար մատենագրական արդիւնք մը չէ հասած մեզի Կարկառեցիէն, բացի Ողբէ մը, զոր գրած է իր կաթողիկոսութեան ատեն, 1606ին կամ քիչ յետոյ, վասն աւերման գիւղաքաղաքին Ճուղայոյ եւ ամենայն հայոց։ 131 տուն, յանգաւոր քառեակներէ կազմուած է այս Ողբը, որոնց վերջին տուներուն գլխագիրներէն կը կապուի Պետրոս Կաթողիկոս է ասացեալ ծայրանունը ։
       Գրեթէ ռամկօրէնով գրուած է Ողբս, որու նիւթն է Ջուղայեցւոց տեղահանութիւնը Շահապպասի հրամանով։ Ողբի մէկ տան մէջ կ՚ըսուի թէ այս չարիքները տեղի ունեցան 1596-1606։
       Այս ողբն ալ, ըստ մեզ, վաւերագիր մըն է հաստատող թէ Կարկառեցին եւ Ջուղայեցիք փոխադարձ համակրանքով կապուած էին իրարու , եւ այդ է պատճառը որ Կարկառեցին ողբ կը հիւսէ Ջուղայի աւերման վրայ, զինք կաթողիկոս ընել տուող Ջուղայեցիները յուզելու եւ միանգամայն մխիթարելու համար։
       Կարկառեցւոյ մասին պատմական տեղեկութիւնները ամբողջացնելու համար կը դնենք անոր Տապանագիրը եւ Քոթի ներբողեանը, այս վերջինը քաղուածաբար միայն։
       Կը հրատարակենք նաեւ Ջուղայի ողբը, իբրեւ միակ յիշատակ միջնադարեան նշանաւոր վարդապետէն մնացած։
      
       Ս. Յակոբայ Մատենադարանին Թիւ 1042, Նօտրագիր Ձեռագրէն։
       Ներբողեան, ասացեալ Եզնկացի Կարապետ Վարդապետի Քօթ կոչեցելոյ, առ ի թաղումն վարդապետին իւրոյ Տն Պետրոսի Կաթուղիկոսի Կառկարեցւոյ, եւ Տեառն Գրիգորի Ուռհայեցւոյ, որ առաջինն Սրապիոն էր անուն նորա, Կաթողիկոս Էջմիածնի։
       «Եղկելի Կարապետի, բանի սպասաւորի» սկսուածով, 36 երես անարուեստ եւ բռնազբօսիկ ոտանաւոր մը, տասնը մէկ անհաւասար հատուածներով, նոյնչափ անճարակ եւ խակ գրչէ մը։ Տաղտկալի ճոռոմաբանութիւն մը, որուն մէջ սակայն պատմական արժէք ունեցող տողեր եւ տեղեկութիւններ կան զորս յառաջ կը բերեմ, շարադրուածին կարգով։
      
       Եղկելի Կարապետի, բանի սպասաւորի.
       ի հոմանուանէ բաժանեալ եւ զատեալ զի յայտնի,
      
       որ եմ գաւառէս յԵզընկացի
       եւ յաւանն մեր անուամբ Թիլ կոչի։
      
       Որ է դամբարան որդւոյ եւ թոռանց
       Սրբոյն Գրիգորի, մեր Լուսաւորչի,
       Հայկազեան Ազգի,
       լալով ասել ներբողեան ողբերգաբար։
      
       Ոգեալ ի թաղումն
       Տիեզերալոյս վարժապետացն իմոց,
       Երկուց գետոցն Յորդ եւ Դանա,
       Տեառն Տէրանց Տէր Պետրոս եւ Տէր Գրիգոր
      
       Կաթողիկոսացն ամենայն հայոց,
       Տէր Պետրոսի Կարկառեցւոյ
       եւ Տէր Գրիգորի յուռհայեցոյ,
       որոց յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի։
      . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
       ի յերիկոյացեալ ի վերջին տարուս,
       եւ յանկման ժամուս,
       յորում նուազեալ նուազեցին սուրբք իրաւունք,
       եւ ճշմարտութինք ի մարդկանէ։
       Երկու ականք մարգարտաշար կերպիւ հիւսեալ
       Ըզչարն յօրինեալ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
      
       Պայծառափայլ, ճոխ եւ փարթամ, հոգիական փառօք բոլոր Ազգիս Հայոց, այլ ոչ ոք չկայր ի դէմ պատասխանոյ սոցա, ոչ ոք ընդդէմ կայր. փաղերա եւ Կաթուղիկոս. սոքա յառաջ հրաւիրեալ ի թելադրութենէ հոգոյն։ Անուանքս յորջորջեալ ի մէջ Տանս Հայոց, աղբիւր բ(ղ)խեալ եւ գիտունք ընթացեալ։
       Մինն Պետրոս յարի ( արի՞ թէ արհի) անյաղթ փաղերան, նստեալ երկրորդ մասին Հայոց Տանըն Կիլիկեայ, եւ պատրիարք եղեալ սրբոյ Երուսաղէմայ։
      
       Երկրորդն Գրիգոր քաջ փիլիսոփա,
       յաջորդեալ զաթոռ Ե. երրորդին Հայքա՛,
       ըզ իջման տեղի մարմնացելոյ Որդոյն Միածնա՛։
      
       Տիրեալ բոլոր Ազգիս մեր Լուսաւորչի,
       լուսանշոյլ եղեալք ցոլմանց, մարմին չարին գազանի,
       զի մի՛ ոք օցտեալ պատառի.
       լուսանշոյլ եղեալք ցոլմանց, արփիաւորչին մերոյն հսկողի։ (Ճիշդ այսպէս)
      . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
       Անուանակրութիւն շնորհօք ընկալեալք.
       մին ընդ Պետրոսին, վիմին հաւատոյ,
       փակաւղ եւ բացօղ դռան դրախտին լուսոյ,
       եդեալ անդըրդվելի ի հիմունս Եկեղեցւոյ,
       Մինդ այլ ընդ Գրիգոր անուն,
       նմանեալ Աստուածաբանին՝ սրբոյն Գրիգորոյ,
       այլ եւ Լուսաւորչին, Գրիգորիոս անուն արթնոյ,
       որոյ աղօթքըն սոցա պահէ
       զազգըս հայկազեան լուսով հաւատոյ։
       Ճշմարիտ ածաբանք եւ Քարոզք, եւ մեկնիչք
      
       Բանին Միածնի որդոյն Աստուծոյ . . . . . . . .
       (այս տեղ ընդհատ մը կայ).
       [Գրիգոր ?] նազելի, պետ եւ վարժապետ խիստ առաքինի,
       ծընեալ եւ սընեալ յՈւռհայ մայրաքաղաքի,
       Որդի պատըրկի, մեծ իշխանի,
       Աւրհնեալ եւ պարարտ լիալի անդի,
       պըտղաւէտ եւ ջըրաւէտ քաղցր եղանակի,
       որոյ անունըն Յեդէ (=Եդեսիա ) յիշի։
       Որ է աթոռ եւ գահոյք սրբոյ թագաւորին
       Ազգիս Հայկազնոյ, Աբգար անուն գովեալ յոյժ առաքինի։
       Եւ աւթեւան սրբոց ազանց ճգնողի,
       Եփրեմ անուն արի, քաջ վարդապետի,
       մեկնիչ եւ թարգմանիչ սուրբ Դանիէլի։
      
       Լերինք բարձրացեալ, փոքըր բըլըրունք
       շրջապատեալ ունին, առ իւրեանց միջի։
       Եւ բազմահոյլ կայան լերանցն յայրի,
       որ է աւթարան եւ աղօթարան սուրբ հարանցըն գընդի։
       Ի յայս օրհնեալ գաւառէս։
       Եւ զմիւսն այլ որ Կարկառ անուն,
       յառաջ յիշեցի, որ ունին զԵփրատէս իւրեանց միջի։
       Պետըն՝ Պետրոս անուն, Կարկառ ծընանի,
       Գրիգորն՝ արթուն անուն, յԵդէ ընծայի։
       Մինչ որ հասին սոքա յարբունս հասակի.
       իմաստութեան բանի եղեալ հարկելի.
       զոր ի յԱրիստոտելէ չորիւք յայտնի.
      . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
       Գնացեալ նստան մեծի դպրոցի,
       Յովհաննէս քաջ հռետոր, մեծ վարդապետի,
       Հընոյ եւ նորոց սրբոց կտակի,
       Լուծող եւ արձակող մեկնողըն բանի։
      
       Որ էր առաջնորդ նստալ մեծի Սուրբ Ուխտի
       որ էր շինեալ յանուն Սրբոյն Շամունի.
       Այլ եւ եօթն որդոց նորայ համախումբ ի մի։
       Վարժեցան եւ հասին ի գաւազանի,
       Փայլեցան իբրեւ զարեգակն ի մէջ հայկազեան սեռի.
       Ճգնաւորք եւ բարիք, յոյժ պահօղք կանոնի.
       Մինչ որ նմանեալ Մեծի Անտոնի,
       Այլ եւ Մակարի հարցն անապատի։
       Մեկնիչք եւ մեկնողք հընոց եւ նորի,
       Շնորհօքն Աստուածային բացեալ դպրոցի
       աշակերտաց բազմաց եկեալ ժողովեալ
       երկուցն որոշմամբ ի մի։
       Ի սոցա ծընընդոցն Հայաստան աշխարհս
       փառօք ճոխացեալ գիտութեամբ իլի։
       Հոգոյն Սրբոյ շնորհօքըն եղեալ,
       Եւ բարձրացեալ յաթոռ Գրիգորի,
       Լուսաւորչին մերոյ Տանըս Արամի։
      
       Յիշումըն մերձեալ Տեառնըն հրամանի,
       յայտնի առնեմ պայազ, ըզ տեղըն յայտնի։
       Գրիգորըն նստեալ Մեծի Տիգրանի (= Տիգրանակերտ)
       Պետրոսըն վերատեսուչ ի Հալպ քաղաքի։
      
       Թվին Հազար դար ասի,
       Յիսն յոբելէնի կոճատըն,
       Հինգ այլ անցեալ եւ հասեալ
       Մեծի պասեքի։
       Առաջին շաբաթի, Մեհեկի հնկի,
       Օրըն Չորեքշաբթին մթացեալ ժամի,
       Վերատեսուչըն Գրիգոր յաշխարհէ փոխի,
       Աւուր հինգշաբթի տապան իջանի։
       Բազում որդիք լուսոյ ինքըն ծնանի,
       Զչորեքին հասուցեալ ի գաւազանի
       Գրիգոր եւ Բարսեղ, Արիստակէս, Յովսէփ Ըռափի։
       Եւ այլք բազումք կային մնացեալ թերի։
      . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
       Է վերայ մահուան սորայ աւուրըս
       Վեց հարիւր եւ տասնը վեց անցանի,
      
       Մինչ ի սուրբ պահըս քառասնորդաց երրորդ շաբաթի,
       Այլ եւ Քաղոց ամսոյ հինգ աւուր անցանի։
       Երեքշաբթի աւուր, լոյս Չորեքշաբթի,
       հասեալ ի յութ ժամուն մասին գիշերի.
       Պետըն գըլուխ Պետրոս հաւատոյ վիմի.
       Յօժար սրտիւ ուրախ մահու հնազանդի,
       Իւր լուսապայծառ հոգին ի մարմնոյն բաժանի,
       Ցնծութեամբ հետ հրեշտակաց սաւառնեալ պարակցի։
       Բայց խոցով եւ վիրօք սիրտըս մեր հարի.
       Հալեալ եւ տրորեալ աղիս մեր խարշի.
       Աւուրըն Չորեքշաբթի տապանըն բացեալ փորի.
       Ի Սրբոց Քառասնից յանունն սուրբ եկեղեցի,
       Ըստ աւրհնելոյ յաջակողմեան գիհն վէմն ի հիմունս դնի,
       Արար զմեզ որբ, անտէր, ողորմ եւ լալի.
       Մի թէ Տէրն ամենի մեզ եւ ազգին Հայոց ողորմի։
       Շնորհաց հոգին միթէ վաղահաս սատար հասանի,
       Ներկայի եւ ապագայի անբաժան լիցի.
       Մինչ ի յօրն վերջի։
       Ծնաւ որդիք լուսոյ պըտղօք ցանկալի,
       Վերացեալ բարձրացոյց ի գաւազանի.
       Որ եւ առնեմ զանուն նոցա կարգաւ ի թվի։
       Երէցն Կարապետ, Ղազար ցանկալի,
       Աստուածատուր անուն Մաղաքիա վեհի,
       Մարտիրոս անուն Զաքարեայ պետի.
       Երկրորդ Ղազար անուն ալեօք ծերունի,
       Թումա սիրելի, այլ եւ Մելքիսեթ նորահասակի։
       Առաջակա Խաչատուր քաջ երաժշտի,
       Որ էր նպաստ երաշխաւոր սոցին ամենի.
       Եղբայրաբար գութս առեալ, եւս սէր յոլովի,
       Երախտիս մեծ ունի սոցայն ամենի։
      
       Արդ ես անարժանս, մեղօք գերի,
       Կոխան ոտիցս եղբարց, մոխիր եւ փոշի,
       Ըստ Առաքելոյն Պօղոսի,
       Տըրուպ, հուսկ եւ յետոյ փոքր փանաքի,
       Որ ի թվոյ յիշման ոչ եմ արժանի.
       Զի յերկուց սուրբ պետացս ես յառաջ եկի։
       Տկար, թոյլ եւ ծայրատ սատարութեամբ
       Երկուց կողմանց աղօթիւք եղբարցս,
       Ի Սուրբ Հարցս Պետրոսի եւ Գրիգորի,
       Կարապետս անարժան, ի շնորհաց առեալ
       եկեալ ի ծայր հասի։
      . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
       Որ եւ տեսլեամբք գեղեցիկք առ որդիս մարդկան,
       Կերպացեալք ըստ կարի,
       ի չափ հասեալք հասակի,
       Ընտրելոցըն նախնի։
      . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
       Եւ սոքա ամենայն առաքինութեամբ կատարեալք իլի.
       Որ ապրեցան ի մեղաց ծովէ աշխարհի.
       Եւ բազմաց խրատով սուրբ Գրոց,
       Հնոց եւ Նորոց, առին կենդանի։
       Եբերն այն պահեցաւ գիր եւ լեզու,
       զի ոչ միաբանեցաւ ի շինումն աշտարակի։
       Եւ սոքա ոչ միաբանեալք ընդ հերձուածողի.
       եւ այլ չարեաց որ ոչ է յիշելի.
       զանուանսն առ ի սուրբ Գրիգորի։
      . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
       Յովսէփ ի յեղբարց գերեալ վաճառի,
       եւ ի յԵգիպտոս թագաւոր նստի։
       Սոքա բազում հալածանս կրեալք ի նեղի,
       Կաթուղիկոսական աթոռ նստեալք, եղեալք արժանի։
      . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
       Մեծն Մովսէս քառասնօրեայ պահօք պաղատի,
       Ապա ըզՏասնաբանեայն առեալ լինի։
       Սոքա ճգնութեամբք եդեալք զանձս ի մարմնի,
       զներքին եւ զարտաքին մարդն Հոգւոյն Սրբոյ.
      
       Տեղ եւ գահոյք առին պատրաստի,
       Որ է թվով տասն եւ ո՛չ աւելի։
      . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
       ով ոք որ քաղցեալ եւ ծարաւիք էին,
       սոքա կերակրեալ եւ արբուցին, եղեն սքանչելի.
       Զի յոյժ խաղաղարարք էին, եւ հեզք,
       ողորմածք եւ մաքուրք.
       որով Աստուած տեսանի։
       Զի էին հալածեալք վասն արդարութեան
       եւ նախատեալք վասն փրկութեան.
       որով լոյս եղեն մոլորելոց եւ ուղղիչք սանձի։
       Աղ էին անհամելոց, եւ համեմիչ նեխելոց,
       զի խորագէտք էին իբրեւ զօձ,
       պարզամտութեամբ եւ միամիտք իբրեւ զաղաւնի,
       որ բարձր էին գիտութեամբ, մտօք խոնարհի։
      . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
       դաստիարակք, այցելուք եւ կերակրիչք ի դիպող ժամու։
       որք հարք էին սրբոց եւ խնամածուք՝ այրեաց անտիրի։
       Զի ծածկոյթք էին մերկոց եւ ժողովողք աւտարի։
       Արձակիչք բանտարգելոց, եւ սփոփիչք վշտացեալ սրտի։
       Մեծութիւնք աղքատաց, սաստողք մեծատանց,
       հպարտացեալք ընդվզեալք չարացեալ սրտի։
       որ իմաստք էինք անխրատից, եւ կատարումք ալեաց ծերի։
       դատողք անիրաւաց եւ քանոնք օրինաց
       կատարեալք չափի։
       որ խռովելոցն էին խաղաղութիւն,
       եւ խուժիկ ազգի մեծք եւ երեւելի։
       Զի տօնախմբօղք էին մարտիրոսաց,
       պայծառութիւն տօնից ժողովի։
       Առատք էին ձեռօք,
       զըվարթ երեսօք,
       սփռեալք տային աղքատաց
       զբանն դատաստանի։
       Զի յաւէտ յաւիտենից եղեն անսասանելի.
       բերանք նոցա խորհէին բանս իմաստի.
       լեզուք նոցա խօսէին ճշմարիտ , բարի։
       Զի յօրէնս Տեառն էին կամք նոցա, եւ օրէնք ի սրտի։
       որով Աստուած փառաւորեալ նոցին Սուրբ Հոգի։
       Բանք նոցա խրատող, գործքն յանդիմանօղ երեւի.
       անցաւորաց խրատիչք, կշտամբօղք չարի,
       Զի հայելով յանագորոյնս, սրտօք մաշէին.
       եւ զաչերն իւրեանց արտասուաց բխեալ վտակի։
       Զի լացին ընդ լացողի, խնդալ ընդ խնդացողի.
       զի ոչ չար հատուցողին ընդ չարի.
       այլ բարձան յաղթեցին չարի։
       Աւրհնօղ էին անիծողաց , եւ սէր ատելեաց չարի,
       եւ աղօթողք եղեն հալածչի։
       Բայց ոչ առին նախատինս ի մերձաւորաց,
       կամ տոկոս եւ կաշառս առին բանից իրաւի։
       Սոքա երկայնամիտք առ մեղացօղի
       եւ ընդունողք զղջացելոցն եւ մխիթարք սրտի։
       Զի ներողք էին պարտապանաց, շնորհօղք զրպարտչի։
       Զի սոքա էին կրկին ոսկեբերանք, պետքն ապաշխարութեան.
       Մանաւանդ թէ մեկնիչք, աստուածաբանք եւ բարբառք ձայնի։
       Սոքա երկրորդ լուսաւորիչք, ի խաւարէ
       մտաց լոյս ածողք հայկազեան ազգի.
       Սոքա երկրորդ Յոհանք, Օձնեցոյ համանմանի,
       մաքրողք զխմորն չարութեան պիղծ Բելիարի։
      . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
       Վասն ձերոց մահուան այլ եղուկ ասեմ
       Ասքանազեանս ազինս Յաբեթի,
       Եկեղեցւոյս հայկազնի։
       Զի նուաղեցան այնպիսի լոյսքն մշտաճաճանչի,
       շիջան ճշմարտութեան լոյսքն ճրագի։
       Խզեցան սիւնքն անխոնարհելի,
       Խախտեցան խարիսքն անթիւրելի.
       քակտեցան վէմքն հաստահեղուսք
       Տապալեցան անկիւնքն քառակուսի։
       Շարժեցան հիմքն արժանակառոյցք,
       եւ եղեւ կործանումն մեծ ազգիս մեր լուսաւորչի։
       ի թվին ՌԾ. եւ Ե. (=1606) ի Մեհեկի
       Ե. ի Գրիգորի մահն յիշեցի.
       Թվին Ռ. ԾԷ. (=1608) պահոց Սուրբ Քառասնորդի,
       Քաղոց ամսի Ե. ի վեց համարոյ, գիշերի Պետրոսն փոխի։
      
       Եղբարք, այլ ո՞վ պահէ, կայ ի հաստատ զսրբոց հարցն լուսազարդ դաւանութիւն, զոր երից ժողովոցն կարգեալ սահմանեցին։
       Այլ ո՞վ ճառէ մեզ եւ յայտ առնէ զտարակոյս Աստուածաշունչ Սուրբ Գրոցն, հնոց եւ նորոց կտակին, զթարգմանեալն սուրբ հարցն Սահակա՛ եւ Մեծի Մեսրոպին։
       Այլ ո՞վ մեկնէ մեզ եւ բացայայտնէ զսրբագրեանսն, իբրեւ զՍուրբքն՝ Յոհան Ոսկիաբան եւ ճոխն Եփիբան, զոր յօրինեալ մեկնեցին։
       Այլ ո՞վ մեկնել (մեկնեալ ?) համառօտ առնէ մեզ զհինգ կտակն Մովսէսեան եւ Սաղմոսըն քնարին Դաւթեան, եւ այլ բազմաց երախտաւոր Սուրբ Հայրն մեր բազմերախտաւոր, անուն փառաւորեալ Մեծի Վարդանին։
       Այլ ո՞վ մեկնէ մեզ զերիս գիրսն Սողոմոնեան եւ զխորհուրդ Տեառն մարմնոյ եւ արեան, եւ բազում երախտիս ունի մատենին Դաւթեան, զոր չարայօրինեալ է տղահասակ Ներսէս Լամբրօնացին։
       Այլ ո՞վ մեկնէ մեզ զՄեծին Եսայեայ մատեան, իբրեւ զԳէորգ Վարդապետն լուսամիտ յարին (արհին՞)։
       Այլ ո՞վ պահէ անդրդվելի մեզ զցանկքն, Չորս գլուխ Աւետարանչացն, Չորեքտասան Թղթոցն Սրբոյն Պօղոսի, զոր աշխատեալք փակեալ ամրացուցին, Ամոն, Եւթաղ , Եւսեբին։
       Այլ ո՞վ մեկնէ մեզ զՄատթէոս գլուխ Աւետարան(ի)ն, եւ զԵրկոտասան Մարգարէքն իբրեւ զմեծն Ներսէս, լցեալ հոգով Շնորհալին։
       Այլ ո՞վ մեկնէ մեզ զբժշկական գլուխն Ղուկաս, իբրեւ Իգնատիոս գովելին։
       Այլ ո՞վ մեկնէ մեզ զանմարմին Բանէն ճառող, Ոհան որոտման որդոյն գլուխ, իբրեւ զնազելի նպաստ եղեալ, մեկնող մեծի նանային (օրինակս՝ նանանին)։
       Այլ ո՞վ մեկնէ մեզ զընդհանրական եօթն թուղթսն Կաթուղիկէից, իբրեւ զմեծն Սարգիս Ըռաբին։
       Այլ ո՞վ մեկնէ մեզ զբազմերախտ հօրն մերոյ մեծին Կիւրղի զՊարապմունսն, զոր խօսեալ է ափիբերան առնել զհերձուածողսն ի մեծ հանդիսին։
       Այլ ո՞վ մեկնէ մեզ զԱռ Որսն, զոր ասացեալ է Գրիգոր Աստուածաբանն ընդդէմ Նոմիանոսի կատղեալ լեզուին։
       Այլ ո՞վ մեկնէ մեզ զՎեցօրեա արարչութիւնն եւ զկազմութեանցս մարդոյս խօսողն, զԲարսեղ մեծ հրաշալին։
       Այլ ո՞վ մեկնէ մեզ զՊորփիրն եւ զԱրիստոտէլ, Պերի Արմէնեասն, իբրեւ զԴաւիթ Անյաղթ, զարմացուցանող իմսատնոցն Յունաց Աթենին։
       Այլ ո՞վ մեկնէ մեզ զբան կոյր Հոմերոնին, իբրեւ զմեծն Եսային։
       Այլ ո՞վ մեկնէ մեզ զաշխատեալն ընդ դէմ Առաքինութեանց, Սուրբ Հարց պարկեշտութեանց եւ այլ աստուածաբանութեանց, զԱմոնի, զԱնտոնի, Զեւագրեա, զարքն Անապատին։
       Այլ ո՞վ պատմէ մեզ անցեալ ու ներկա, աւրէն ու ապագայի, իբրեւ մեծքն եկեղեցականքն Եւսեբի եւ Վարդանա եւ Խորենացոյ Մովսէսին։
       Այլ ո՞վ տաղաւարեալ յօրինէ մեզ զերաժշտականսն եւ զերգն Շարականի, իբրեւ զմեծքն Ներսէս եւ Բարսեղի Ճոնին։
       Այլ ո՞վ մեկնէ մեզ զաղօթականսն Եկեղեցոյ, իբրեւ զմեծն Խոսրով Անձեւացին, հայր սուրբ վարդապետին Նարեկացոյ եւ եղբօր նորին Յովանէսի, որ բազմերախտք են սուրբ եկեղեցւոյ իւրականք եւ իւրեանց նախնին։
       Այլ ո՞վ մեկնէ մեզ զուսումնականացն զթվականն, զերաժշտականս, զերկրաչափականն, եւ զաստղաբաշխականն, իբրեւ զմեծ Յակոբ Ղրիմեցին, եւ կորովամիտ Սարկաւագ Վարդապետին, որ բազմերախտք են աստղաբաշխականաց եւ եօթն մոլորականաց նորին։
       Այլ ո՞վ դնէ մեր եկեղեցականացս չափ եւ սահման, իբրեւ զներսէսեանքն շնորհօք զարդարեալ Բանին անմարմին։
      . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
       Թերեւս մխիթարեսցուք ոգւովք անձկալի, այրեցեալք տապի։
       Անկեալք ի վերայ երեսաց, զփոշի նշխարաց մասանց նոցին
       լիզեսցուք զգետնի։
       Ցանկալի է մեզ տանս բընակութիւն
       հաւասարակըշիռ ներքնոյն սաղեմի։
       Զի եւ Քրիստոս հանգուցեալ է յոսկերս սոցին,
       շիրմաւք բաժանեալ, շնորհօք առ ի մի։
       Երկուցս լուսաւորչացս ասեմ,
       կաթուղիկոսացն Տէր Պետրոսի եւ Գրիգորի.
       որ են վարուքն իւրեանց ցանկալի։
       . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
       ցանկալի է մեզ համբուրել զփոշի այնմ դիմաց,
       եւ գլխոց նոցին, որովք ծակեալք ալեօք,
       զհինաւուրցն տպաւորէին, եւ զգլուխն Քրիստոս
       յինքեանսն կրէին միշտ ի հոգի։
      . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
       Հարք եւ եղբարք, Աստուծոյ կամքն աւրհնեալ լիցի,
       Որ ոչ եթող զմեզ որբ եւ անտէր գերեալ։
       Այլ յարոյց մեզ փոխան սոցին հովիւ քաջ,
       Այլ եւ առաքինի, եւս գերագոյն գովեալ եւ ընտրեալ.
       եւ զաթոռ սոցին անպակաս անթերի շքեղօք ընտրեալ եւ լըցեալ։
       Քաջ երաժիշտ, մեկնող եւ լուծող բանի,
       Վարժապետ ծաղկեալ, բարուքն հեզ,
       սրբութեամբ իլի, հոգով նազելի։
       կամքն ի խոնարհի,
       ներքին անըսպառ աղբիւրն բխեալ։
      
       Տն Տէր Յովանէս Կաթողիկոսն, երկրորդ մասին Տանս Կիլիկիոյ,
       եւ պատրիարգին սուրբ Երուսաղէմայ,
       եւ սպասաւոր սուրբ Աջոյ Լուսաւորչին ազգիս մերոյ հայկայ։
      . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
       Գրեցաւ պատմողաբար ողբս ի վերայ Տն. Տր. Պետրոս եւ Տր. Գրիգոր Կաթողիկոսացն, որ փոխեցան ի յանկատար հասակի, այս է Տր. Պետրոսն Յիսուն վեց ամեայ, եւ Տր. Գրիգորն կարծեմ թէ քառասուն եօթ ամաց էր, որ յաւելան առ հարսն ի յանանց կեանսն։
       Գրեցաւ ի թվին Ռ. ԾԷ. ի Քաղոց ամսոյ ԺԹ. աւրն Երկուշաբթի։
      
       Նիկոսիոյ Ս. Աստուածածին Եկեղեցւոյ թիւ 30 Ձեռագիրը Մաշտոց մըն է կամ «Ձեռնադրութեան Գիրք » ըստ Յիշատակարանին, նօտրագիր, գործ խակ գրիչներու. կը բովանդակէ Մեռոնահնէք. Կթղկսարհնէք. կոչումն Աստիճանք, Սբ. Վրդպտն. Հայոց Վարդան Արեւելից առաքեաց ի Հռոմկլան զայս գիրս, Կանոն Ձեռնադրութեան Քահանայի, Եպսահնէք ., որուն կը հետեւի բուն Յիշատակարանը, եւ մաղթանքի բանաձեւներ։
       Գրիչք՝ Մինաս Սարկաւագ եւ Աստուածատուր Դպիր. Տեղի՝ Կարկառ եւ Ամասիա, թուական՝ 1590-1591։
       Կթղսարհնէքի . վերջ.
       -Գրեցաւ տետրս իշատակ եւ վայելումն Տր. Պետրոս Եպիսկոպոսին, որ է Կառկառցի։ Եւ դարձեալ աղաչեմ զձեզ որ լի բերանով ասացէք Ած. ողորմի Մինաս Սարկաւագին եւ իւր ծնաւղաց եւ իւր որդոցն։ Գրեցաւ ի թվն. ՌԼԹ (=1590), փետրվարի ԻԱ (=21)։
       Քհնյահնէքի. Ած. մեծ հզօր քարոզին մէջ ուղղակի գրուած Պետրոս Կարկառեցւոյն անունը սուսրով.
       -Պահեայ Տէր ընդ երկայն աւուրս զպատուական հայրապետս մեր զՏէր Պետրոսն առաջնորդելով ժողովրդեան հաւատացելոց ուղղայփառ վարդայպետութբ. ամենայն ճանապարհս կենցաղականս . աղաչեմք։
      
       Բուն Յիշատակարանը.
       - Փա՜ռք…
       Աստանաւր անկ ելեալ կատարեցաւ ածային. եւ հոգեւոր տառս ածայխումբս. որ անուն ձեռնադրութեան գիրգ կոչի, Հոգւոյն Սրբոյ թելադրութբն. մեծ վարդապետին հայոց գրեալ ձեռամ[բ]ն ոքնամեղ անձին եւ ուշիմ եւ տխուր Ածատուր. դպրի եւ իմաստուն Մինաս Սարկաւագին. ի խնդրոյ շնորհայզարդ եւ ածայսէր հոգիացեալ պատուական Տէր Պետրոսի արհեպիսկոպոսի, ի քաղաքի որ կոչի Կարկառ։
       Որպէս զի փափաքումն սրտին եւ զընտրեալ սէրն որ առ ած. Հոգին Սուրբ ունէր, եւ խանդակաթ էր ի սէր սորայ որ եւ թէ ժամանակ լինէր տեսանելոյ զերեսս իրերացս աղաչէր զԱստուած եւ զտգէտ գրիչս այս եւ ես ոչ եթէ իբրեւ զքաչ արուեստաւոր կամ հմուտ էաք այսմ արուեստի շատ համարեցաք գրել զսայ զի թէպէտ եւ տխմար գոլով այլ կարի վտանգէաք ի ամենայն կողմանց. ապայ առ կատարեալ եւ կապաքցեալ սէրն որ առ եւ առ Տէրս մեր Պետրոս արհեպսի. անձն առաք գրել զսայ մեծաւ աշխատութեամբ ի այս չար եւ դառն ժամանակիս. վասն զի կարի յոյժ հարկաւորէայք եւ ընդ լծով եկեղեցոյ էայք զի որ ի ներքոյ հարկաց էաք ոչ կարէաք ըստ իշխանութբ. կալ բայց ածայնոցն. ։
       Եւ է սայ իշատակ Տէր Պետրոս արհեպսի. եւ նախնի ծնաւղի իւր մահտեսի Եսայիի եւ իւր կնոջն Մսրէ եւ իմ երիցկնոչս Քնքուշն եւ իմ որդուն Տէր Թորոսին եւ իւր որդուն Պաւղոս պալէ եւ Էսայ չալապէ, եւ իմ քրոչս Եաղութին եւ մեր ննջելոցն յիշատակն եղիցի։
       Եւ որ ոք առնուցու զսայ ի ձեռս ի ընթեռնուլ կամ աւրինակել եւ լուսաւորի ի սմանէ եւ կամ վարդապեսցի ի յայսմ ածայշունչ. եւ աւգտակար երգոցս յիշման արժանի արասցէ զսայ առ ած. եւ թողութիւն մեղաց հայցեսցէ սբ. եւ երջանիկ քահանայապետիս Տէր Պետրոսիս եւ իւր ապայնոցն։
       Եւ ընդ նմին զեղկելի գրիչս Մինաս Սարկաւագն եւ զծնողքն իմ եւ կինն իմ խանի Խաթունն ամէն։
       Ընդ նմին եւ եղկելի գրիչս Ածատուր. դպիրն եւ զծնողքն իմ զԱսլանն եւ զմիւս հայրն իմ զԱսլանն եւ զմայրն իմ զՇահանան եւ զքոյրն իմ Եաղութն եւ զեղբայ(ր)ն իմ զՊալին։
       Եւ զՄինասն (ջնջուածի տեղ տարբեր գրչով գրուած ) դպիրն եւ զայլ Պաղի դպիրքն որ հետ մեզի աշխատեցան թէ ուտել բերելով թէ ջուր բերելով յիշել ի Տէր Ած . աղաչեմ։
       Եւ խոշորութեանս եւ սղալանաց գրոյս չի լինիք մեղադիր զի կար մեր այսչափ էր եւ որք յիշենն զվերագրեալս ի սոսայ յիշեալ եւ աւրհնեալ լիցին ի Քէ. Այ. մերոյ որ է աւրհնեալ յաւիտեանս ամէն։
       Արդ գրեցաւ սայ ի արքայանիստ մայրաքաղաքն ի յԱմասիայ ընդ հովանեաւ սբ . Ակոբայ Եկեղեցոյն, ի թուականութեանս Հայոց ՌԽ (=1591) ի Մայիս ամսոյ ԺԱ (=11)։
       Կատարեցաւ ամէն։
       Աստանաւոր իշեսցիք զբազմայշնորհ Ածատուր Դպիրն եւ զմայրն նորայ Շահանան որ տարին բոլոր ամեն աւր երեք ժում կերակուր կուղարկէր։ Եւ քաջ սարկաւագ Մինասն եւ զիւր կողակիցն խանումն որ բազում աշխատանք ունի ի վերայ մեր ամէն։
       Դարձեալ կրկին յիշեսջիք հոգեւոր որդին զՏէր Մինասն եւ զխանումն եւ նոր ովայէսն (ջնջուածի վրայ գրուած են ասոնք տարբեր գրչէ ) եւ զմայրն որ բազում աշխատանք կրեցին ի վերայ մեր յիշեցէք ի մաքրափայլ աղաւթս ձեր եւ դուք յիշեալ լիցիք ի Քրիստոսէ Այ. մերոյ ամէն։
      
       Ս. Յակոբայ Մատենադարանին Թիւ 794 Ձեռագրէն , Թղթ. 197ա։
       ՈՂԲ ՈՏԱՆԱՒՈՐ
       ԶՈՐ ԱՐԱՐԵԱԼ ՏՆ. (ՊԵՏՐՈՍԻ ) ԿՂԿՍԻ. ՎԱՍՆ ԱՒԵՐՄԱՆ ԳԻՒՂԱՔԱՂԱՔԻՆ ՃՈՒՂԱՅՈՅ ԵՒ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՑ.
      
       Հրամայէ Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս ի սուրբ աւետարանին թէ եկեսցեն յարեւելից եւ յարեւմտից ի հիւսուսոյ եւ ի հարաւոյ եւ բազմեսցին ընդ Աբրահամու եւ ընդ Սահակայ յարքայութեան երկնից։
       Ըստ Քրիստոսի անսուտ բանին
       որ հրամայէ իւրում ճառին
       յարեւելից եկեալ լինին
       ահել. ժողովք լուսերամին։
      
       Յարեւելից եկեալ հասջիք
       յԱբրահամու գոգըն բազմիք
       յարքայութեան մէջըն մտնիք
       անճառ բարեաց ժառանգ լինիք։
      
       Խրատ տն. ի ձեզ ցուցաւ
       եւ սէր նորին երեւեցաւ
       գութն Արարչին խնամով բացաւ
       -անճառ խորհուրդըն յայտնեցաւ։
      
       Որ մեր օգուտըն նախ կամէր,
       անճառ բարիք մեզ պատրաստէր
       սբ. եւ բարի կամքըն յայտնէր
       որ մեզ դրախտին ժառանգ առնէր։
      
       Վասն այն խրատէ օր ըստ օրէ
       եւ զանազան զմեզ չարչարէ
       էրբեմն հարեալ վիրաւորէ
       երբեմն բարեօք մխիթարէ։
      
       Խաղաղութիւն տա աշխարհի
       խըրովութիւն առնէ երկրի
       զանազանիւք մեզ հընարի
       փրկել չարէն յաւիտենի։
      
       Խրատու տնէն. մի վհատէք
       ի նեղութէ. մի թուլանէք
       զհաւատ տն. պինդ պահեցէք
       իսպառ աւէտ համբերեցէք։
      
       Զի առաքեալն զմեզ խըրատէ
       մի վհատիք խրատու տնէ.
       իբրեւ յորդիս մատչի ասէ
       ած. որ մեզ շնորհօք հայր է։
      
       Զի ձեռըն այն որ զձեզ եհար
       ի պարսկաստան ցիրցան արար
       հայրքըդ որդովք ի սուք արար
       մայրք դստերաւ տրտում արար։
      
       Ծաղկի նման ցիր ցան արար
       խոտոյ նման կոխան արար
       վտարանդեայ աշխարհ աւտար
       խուժիկ ազգացըն միջատար։
      
       Փեսայն եւ հարսն արար ի լաց
       աղէխարշեալ դէմ իրերաց
       սիրտըն ցաւաց ամէն ազգաց
       եւս առաւել հայոց մեծաց։
      
       Զի դուք պարծանք էիք ազգիս
       ամի. հայոց զարմիս
       լուսաւորչի ժողովրդիս
       վաճառական ի մէջ երկրի։
      
       Որ եւ տրտում տխուր դիմօք
       արտասուաթոր լցեալ աչօք
       հարցումն առնեմք լալագինօք
       զջուղեցիքդ որ լի փառօք։
      
       Ածասէր . տոլւաթուորացդ
       առատաձեռն խոճաներացդ
       շքեղաշուք մեծ իշխանացդ
       եւ փառաւոր տանուտէրացդ։
      
       Դիւցազնական հաւատարմաց
       հռչակաւոր բարեպաշտացդ
       ողորմասիրտ կարօտւորաց
       եւ աղքատաց խեղճ տնանկաց։
      
       Գնացելոցդ լոյս հաւատով
       ի պարսկաստան բարի գործով
       բայց մեծագին սուգ մեզ թողլով
       եւ տրտմուբ. լի առնելով։
      
       Զի զրկեցաք ի լուս տեսլեանց
       վարդ ւի շուշան ծաղկեալ գեղանցդ
       ամէն փառաւք պայծառ դիմացդ
       գնացեալ յերկիր հեռաստանացդ։
      
       Լոյս իք աչաց ամ . ազգոյ
       եւս առաւել աբեթածնոյ
       ծառ հովանի էիք տապոյ
       պարիսպ ամուր մեզ պահելոյ։
      
       Թագ պարծանաց ամէն ազգաց
       քրիստոնէից բոլոր ազանց
       եւս առաւել հայաստանեաց
       երեւելի մէջ աշխարհաց։
      
       Տիպ ÿւաւրինակ ամէն մարդոյ
       ողորմութեան մեծի տալոյ,
       գերեզմանին լոյս բըխելոյ
       եւ Յակովբայ առաքելոյ։
      
       Ե իւծեալ տկարաց իք հաստատիչ
       քաղցեալ անձանց իք կերակրիչ
       մերկիկ ոգոց զգեցուցիչ
       եկեղեցեացըն զարդարիչ։
      
       Յայս ամ. ասաց բարեաց
       եւս առաւել այլ մեծ փառաց
       որ զրկեցաք մեծ իշխանացդ
       եղաք յոյժ խեղճ ամէն դիմաց։
      
       Մէգն եւ մռայլն զմեզ պատեաց
       աղջամղջին խաւարն ծածկեաց
       վայ եւ եղուկ զմեզ պաշարեաց
       եւ տրտմեցոյց ամէն դիմաց։
      
       Ահ եւ դողումն ամէն կողմանց,
       եկն ի վր. զմեզ զընտանեաց
       ձայնէ սրոյ բռնաւորաց
       արեանախանձ մեր թշնամեաց։
      
       Ի վերայ մեր ամէնն եկեալ,
       վասըն մեղաց մեր ծովացեալ
       զի Աստուծոյ հակառակեալ
       եւ օրինացն ի դուրս ելեալ։
      
       Մէջքըն մեր յերկիր կցեալ
       անձինքըն մեր հող խոնարհեալ
       հեթանոսաց առակ եղեալ
       ծաղր դրացեաց նշաւակեալ։
      
       Թող արեգակըն խաւարի
       եւ մի տացէ զլոյսըն լուսնի
       աստեղք Հայկիւ նուազեսցի
       եւ ամենայն լոյս խաւարի։
      
       Զի եկեղեցիք կործանեցան
       եւ սուրբ սեղանք տապալեցան
       հըրով այրեալ փոշի դարձան
       հող եւ մոխիր ոչընչացան։
      
       Մանկունք նր . սրախողողան
       սառնամանօք որդիքն հեղձան
       ձիւնաթաղեալ անհետ կորեան
       երգ սաղմոսաց դադարեցան։
      
       Սաղմոսարանքն ի զուր անկան
       աւետարանքն ի հող փըտան
       շարակնոցերն ամէն կորեան
       վասն այն պաշտմունք խափանեցան։
      
       Քահանայից կարգըն լուծաւ
       եւ պատարագ խափանեցաւ
       սուրբ աւազանըն քակտեցաւ
       ծնունդըն ամէն խափանեցաւ։
      
       Եւ մայրըն մեր եկեղեցի
       դուստր է վերինըն սիովնի
       որ ծնանի լուսոյ որդի
       սուրբ փեսային հարսըն կոչի։
      
       Ըզվարագուրն ի բաց ձգեաց
       զքօղ երեսացն պատառեաց
       զարդերքն ամէն անձնէն հանեաց
       ամէն փառաց զինքըն մերկեաց։
      
       Զի յանարգանս զփեսայն տեսեալ
       յանօրինացըն հայհոյեալ
       թագըն գլխոյն ի վեր առեալ
       փառացն իւրոց մերկացուցեալ։
      
       Զի խաչն սուրբ թագ անուանեալ
       զաւետարանըն զարդարեալ
       զոր Միածինըն խօսեցեալ
       նոյն Բանըն Հօր Աստուած կոչեալ։
      
       Զամէնն առին գերի տարին
       ի պարսկաստան երկիր մուծին
       ի խուժադուժ ազգաց միջին
       պարսաւելով այպանեցին։
      
       Վայ եւ եղուկ մեր օրերուն
       եւ մեր կենաց թշուառելոյն
       հող եւ մոխիր ի մեր գլխոյն
       եւ գարշ փոշին մեր աչերուն։
      
       Թող մեր աչերն էր կուրացէր
       եւ մեր ականջն էր խլացէր
       որ զլոյս չարիքս չէաք տեսէր
       եւ մեր ականջըն չէր լսէր։
      
       Այ աչաց լոյս դուք մեր որդի
       խարիսխ եւ սիւն իք մեր սրտի
       հաստիչ նեցուկ գաւազանի
       գլորելոց կանգնիչ ոտի։
      
       Լացէք լացէք ւ ափսոսացէք
       եւ զմեր օրերըն ողբացէք
       անձանց մերոց վայ ասացէք
       եւ մեր կենացն եղուկ տուէք։
      
       Հաւատըն մեր նուաղեցաւ
       քրիստոնէութիւն նուաստացաւ
       բարի գործոց սահմանք լուծաւ
       եւ ամենայն կարգ խափանաւ։
      
       Չարիքն ամէն զմեաւք մածան
       եւ մեղքըն մեր կենդանացան
       օրէնքն մեր խափանեցան
       եւ կեանքըն մեր ի հող դարձան։
      
       Հոգիքն ամէն մարմնով կորեան
       հարքըն որդովքըն գերեցան
       մայրքըն դստերբք ապականան
       փեսայք հարսիւ խայտառական։
      
       Զհարսն ի զարդուց մերկացուցին
       զպայծառ հանդերձս կողոպտեցին
       բացագլուխ ի դուրս հանին
       եւ զերեսացն ամօթն բարձին։
      
       Ի յանարգանս զփեսայն արկին
       պիղծ բերանով հայհոյեցին
       զթագն ի գլխոյն վերացուցին
       ամէն փառաց մերկացուցին։
      
       Ոչ խնայեցին յալիս ծերին
       եւ ոչ ի տիսըն տղային
       ոչ մանկութիւն մանկականին
       յերիտասարդս վայելչագին։
      
       Գերի վարեալ զամենեսին
       օտար աշխարհ տարեալ մուծին
       խիստ անողորմ քայլեցուցին
       տկարք մարմնով մեռանէին։
      
       Ծաղկի նըման թօթափէին
       խոտոյ նըման կոխ առնէին
       աղբոյ նըման բաց ձգէին
       եւ ոչ հողովըն ծածկէին։
      
       Հառաչելով դէմ Արարչին
       զոգին ի մարմնոյն բաժանէին
       վասն մեղացըն բազմագին
       ոչ խղճելով գութն Արարչին։
      
       Որդին ի հայրըն հայելով
       հայրն ի յորդին հառաչելով
       օգնել միմեանց ոչ կարելով
       ողորմագին մեռանելով։
      
       Դուստրըն ի մայրըն կանչելով
       եւ մայրն ի դուստրըն գոչելով
       դատաստանի նմանելով
       օգնել միմեանց ոչ կարելով։
      
       Որդին ձայնէր բարի հայրիկ
       հայրըն ձայնէր լոյս իմ որդի
       դուստրըն ձայնէր քաղցրիկ մայրիկ,
       մայրըն ձայնէր անուշ դստրիկ։
      
       Դատաստանի նմանելով
       օգնել միմեանց ոչ կարելով
       այլ անողորմ մեռանելով
       մընացելոցն մեծ սուգ թողլով։
      
       Քահանայքն գերի վարան
       անհաւատից երկիր մտան
       սարկաւագունքն հետ միաբան
       դըպիրքն ամէն խափանեցան։
      
       Կաթողիկոսք վարդապետօք
       եպիսկոպոսք ժողովրդեօք
       սպիտակ ալեօք տկար մարմնով
       գերի վարեալ խըղճուկ դիմօք։
      
       Մեր սրբութիւնքն անարգեցան
       աթոռքըն մեր կործանեցան
       աւուրքըն մեր նուազեցան
       ամօթըն մեր յաճախեցան։
      
       Եղաք կոխան ամենեցուն
       եւ նախատինք մեր ատելոյն
       ծաղր եւ կատակ դրացներուն
       եւ շրջակա պիղծ դեւերուն։
      
       Հեղին զարիւն շուրջ զսեղանով
       եւ գէշ թռչնոց արկեալ մարմնով
       դատարկացեալ քաղաք յոլով
       մըրգոց խըղի նմանելով։
      
       Երկինք եւ երկիր մեզ դառնացաւ
       ծով եւ ցամաք մեզ զայրացաւ
       լոյսն ամ. խաւար դարձաւ
       զի Արարիչըն բարկացաւ։
      
       Բարիքն յերկնից արգելեցան
       պտուղք բերկրէ սպառեցան,
       Ծառքըն բուսով խափանեցան
       եւ կերակուրն ամէն հատան։
      
       Եղիայի ժամանակին
       Եղիսէի մարգարէին
       նման կերան մարդիկքըն մին զմին
       զօրեղք զտկարքն սրի միջին։
      
       Զմեռեալքըն զատ ոչ թաղէին
       այլ կերակուր զայն առնէին
       զպիղծ կենդանիք զամենեսին
       շուն եւ կատուն ի միասին։
      
       Սուրբ եւ անսուրբըն կենդանի
       իսպառ հատան նք . յերկրէ
       յորժամ նոքա ի կերակրի
       ոչ բաւէին մարդկան ազգի։
      
       Այլ եւ կերան խոտոյ էրկրին
       քաղցր եւ դառին ի միասին
       վասն այն բազումք մեռանէին
       ի մահագործ բուսոց երկրին։
      
       Կերան մարդիկքն մինն զմին
       այրըն ըզկին ի տան միջին
       կինըն ըզայրն ի թագըստին
       կերան ըզդուստր եւ զորդին։
      
       Յետոյ բնութեանց իրց . սիրով
       անձանց իւրց. վայ կարդալով
       դէմ Արարչին հառաչելով
       մեռանէին մաղկատելով։
      
       Մարմինք մարդկան գէշ գազանաց
       եւ ի թռչնոց անսուրբ ազգաց
       որպէս ըզաղբ կոխան եղած
       եւ ամենայն պիղծ կենդանեաց։
      
       Պատիւն բարձաւ ի մարդկանէ
       շքեղութիւն բանականէ,
       անհատ եղեալ ի յանասնէ
       վասն մեղաց մերոց չարէ։
      
       Սուրբ մարգարէն Երեմիաս
       թող գայ ողբայ զբեկումս զայս
       զգերութիւն ժողովրդեանս
       որ վտանգի կան ի մեծի այս։
      
       Ջուրըս տացէ ծովու նըման
       գլխոց մերոց մեր գագաթեան
       հոսել արտօսր աղբերանման
       վասն խղճի մեր հայկական։
      
       Զոր նախ ձայնէր անցաւորաց
       ճանապարհի գնացողաց
       եւ մեք ձայնեմք ամէն ազգաց
       ի մէջ երկրի շրջակայեաց։
      
       Տեսեալ լեալ այսպիսի բան
       իսկըզբանէ աւուր ստեղծման
       զինչ որ մեզի պատահեցան
       հայոց ազգիս ողորմեայգին։
      
       Քաղաքներըն քանդեցան
       եւ գեղաներն տապալեցան
       աշխարհ երկրով աւերեցան
       եւ ամայի անմարդ մնացան։
      
       Տեղի եղեալ բուի թռչնոց
       ուշկապարկաց ճիւաղ դիւաց
       ըստ յԵսայեայ մեծին ձայնոյ
       ի ժամանակս կատարելոյ։
      
       Վայ եւ եղուկ քրիստոնէիցս
       եւ մեծագոյն հայոց ազգիս
       յաբեթնածին յոլով զարմիցս
       լուսաւորչի ժողովրդիցս։
      
       Զի ժողովուրդ գիւղաքաղաքին
       յայն Ճուղայոյ մեծի շինին
       որ թագ պարծանք էին ազգիս
       ուրախութեան տան արմիս։
      
       Առեալ տարան ի սպահան
       ի շօշ քաղաքն ի պարսկաստան
       եզր գետին թափառական
       նուբաշանուան բնակեցան։
      
       Բաբելոնի գերոյ նըման
       առ յուբազիւ իլաց նստան
       ծառէ կախեալ կտակարանք
       սուրբ գրանեօքն աւետարանն։
      
       Աւրհնել զՔրիստոս ոչ օժարին
       պատարագել զնայ ոչ կամին
       յօտար երկրէն նոքա գարշին
       աւրհնեալ հողին կու փափաքին։
      
      . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
       (Մ)խիթարիչ Աստուած հոգին որ էջ
      
       Ի Պուրսայու դու համարիր
       մինչ ի շրւան դու իմացիր
       ի շըրվանա եւ դու դարձիր
       մակբեկութեամբ ի շամ հասիր։
      
       Շամայ կողմէն դարձեալ սկսիր
       ի մեծ Պուռսայ դու գիտացիր
       մտաց աչաւքըդ դու նայիր
       իմաստութեամբ զամեն տեսջիր։
      
       Քառասուն եւ ե. թուին սկսաւ
       մինչեւ յիսուն եւ հինգն հասաւ
       այս ամենայն չարիքս եղաւ
       միջոց ու եզեր կատարեցաւ։
      
       Երկիր ու աշխարհ աւերեցաւ
       գեօղք եւ քաղաք անմարդ մնացաւ
       սուրբ վանորայքն անշէն դարձաւ
       ձայն ահութեան . խափանեցաւ։
      
       Զի առաքեալն Դանիէլին
       հոգով իլի մարգարէին
       զհռոմայեցոց բռնաւորին
       յերկաթամուր անուանելին։
      
       Սակաւ իրօք ինք թուլագին
       տկարացաւ շատէն փոքին
       վասն այն ծառայքըն տիրեցին
       երկիր ւ աշխարհ աւերեցին։
      
       Սողոմոնի կատարեցաւ
       բան ի գլուխ աւարտեցաւ
       ծառայն տեառնըն տիրացաւ
       ապստամբեալ ընդդէմ դարձաւ։
      
       Ըզշարաթ արդար դատաստանին
       վասն արծաթին խափանեցին
       ահ եւ երկիւղ բռնաւորին
       ամենեւին մտաց հանին։
      
       Երկիր ու աշխարհ թալանեցին
       գեօղ ու քաղաք կողոպտեցին
       զորդիք դստերբ գերի առին
       զաղիք ծնօղացն խորովեցին։
      
       Բըռնաւորն տկարացեալ
       հընազանդել ոչ կարացեալ
       վասն այն մըտացն երկիւղն բարձեալ
       ամէն չարիսն համարձակեալ։
      
       Ներկայաբարն մեք պատմեալ
       եւ զապագայն ած . անձնեալ
       յուր գիտութեան գանձն է ծածկեալ
       իմաստութեան խորն ամբարեալ։
      
       Մխիթարիչ Աստուած Հոգին
       որ էջ փոխան նա Միածնին
       առաքելոց նստաւ գլխին
       մխիթարեաց զսիրտըս նոցին։
      
       Զբաժանեալ լեզուսըն ժողովեաց
       ի մի անհատն բովանդակեաց,
       զցրուեալ որդիս միաբանեաց
       ի մի հաւատ սուրբ հաւաքեաց։
      
       Զի նա պարգեւ է Միածնին
       որ վճարեաց զպարտս մարդկային
       տարածելով ի սուրբ խաչին
       զիւր սուրբ բազուկն աստուածային։
      
       Հոգին Աստուած որ ժողովեաց
       ըզբաժանեալս միաբանեաց
       վասն բազկին աստուածային
       տարածելոյն ի սուրբ խաչին։
      
       Մըխիթարէ ըզսուգ սրտիցդ
       ուրախացնէ զտրտմեալ հոգիսդ
       ժողովեսցէ զամենեսինսդ
       ձեր աշխարհին բընիկ տեղիսդ։
      
       Բազուկըն Հօր հար ի դրախտին
       եհան զնախնիսն ի միջոյ նորին
       բընակեցոյց դիմաց դրախտին
       ոգով ցաւով յոյժ տրտմագին։
      
       Եւ նոյն բազուկն ի սուրբ խաչին
       տարածելով վասըն նոցին
       վճարելով զպարտս նոցին
       եւ վերստին դարձոյց ի նմին։
      
       Որպէս ասէ մեծ մարգարէն
       թէ որ եհարըն նա բժշկէ
       նա որ ցրուեացըն ժողովէ
       եւ սփոփեալ մխիթարէ։
      
       Բնիկ երկիրըն ձեր գնալով
       քան զառաջինն ճոխ լինելով
       ուրախ հոգով առողջ մարմնով
       եւ զարդարեալ դստերբ որդով։
      
       Որպէս եհար զհինն իսրայէլ
       գերի վարեաց ի հին Բաբէլ
       ողորմելի զնոսա առնէր
       զամենեսին գերի պահէր։
      
       Նայ կամեցաւ եւ ազատեաց
       յԵրուսաղէմ սուրբ ժողովեաց
       զամենեսին միաբանեաց
       ուրախութեամբ որ հաւաքեաց։
      
       Սուրբ բերանով մարգարէին
       մխիթարեաց զամենեսին
       եւ ժողովուրդ մեծ քաղաքին
       զԵրուսաղէմ երեւելին։
      
       Թողեալ լիցին մեղքըն դոցին
       զի զհատուցումն փոխարինին
       ի տեառնէ ընդունեցին
       ըզպատուհասըն կրկնագին։
      
       Նոյն զօրութիւն աստուածային
       զձեզ ժողովէ զամենեսին
       ի բնական ձերում տեղին
       ի քար ու ի հողն ձեր հաճելին։
      
       Աւրհնէ հոգով զամենեսին
       խաղաղութիւն տայ աշխարհին
       յոյժ քաղցրութիւն թագաւորին
       եւ կակղութիւն սրտի նորին։
      
       Եկեղեցիք դուք շինեցէք
       քան զառաջինն զարդարեցէք
       աւետարանիւ պայծառացնէք
       ոսկի խաչիւ ճոխացնէք։
      
       Եպիսկոպոս վարդապետով
       եւ քահանայ սարկաւագով
       եւ համօրէն ժողովրդով
       պայծառացեալք ամէն կարգով։
      
       Տնէր շինէք պայծառագոյն
       քան զառաջինն այլ շատագոյն
       այգիք տնկէք յաճախագոյն
       արտեր ցանէք յոլովագոյն։
      
       Պետրոս գլուխ առաքելոց
       երկոտասան գընտին սրբոց
       ահէ. զձեզ ի մէջ հայոց
       առնէ պարծանք քրիստոնայնոց։
      
       Երկինք եւ երկիր ձեզ քաղցրասցին,
       ամէն բարեօք տունք ձեր լցցին
       առատ ցորեան եւ շատ գինի
       զուարթաբար ձէթն յոլովկի։
      
       Տարով բարեաւ վայելիցէք
       առողջ մարմնով երկար ապրէք
       զորդիս որդոց աչօք տեսնէք
       շուրջ սեղանով ձեր երբ նստէք։
      
       Րաբունաբար վարդապետէք
       բարւոք զորդիս խրատիցէք
       վարդի նման որդիք ծնէք
       շուշանակերպ դստեր ստանէք։
      
       Ուրախական ձայնիւ նոցին
       ականջքըն ձեր զուարճասցին,
       լոյս երեսով գեղով նոցին
       աչերըն ձեր ուրախասցին։
      
       Սաղմոսարանըն զայս երգէ
       մեծն Դաւիթ զայս բարբառէ
       Յիսուս զամէնքդ արժան առնէ
       այսմ օրհնութեան զոր սաղմոսէ։
      
       Կանայքըն ձեր այգոյ նման
       պտուղ բերեն ողկուզանման,
       դուստր եւ որդիք անուշահամ
       կարմիր սպիտակ վարդի նման։
      
       Աստուածածինըն Մարիամ
       ձեզ պահապան ամէն անգամ
       կանաց ձերոց միշտ յարաժամ
       որդոց ձերոց համանգամայն։
      
       Թագաւորն արարածոց
       ի գերեզման իջեալ հողոց
       կենդանարարըն մեռելոց
       եւ լոյս ծագաւղ խաւար հոգոց։
      
       Ուրախարար լոյսըն ծագէ
       ըզձեր հոգին լուսաւորէ
       խաւար չարինըս հալածէ
       մեղաց մահուն կենդանացնէ։
      
       Ղեկաւար ճարտարապետ
       Յիսուս Քրիստոս Աստուածըն պետ
       ձեզ պահապան հրեշտակապետ
       առաքեսցէ միքայէլ պետ։
      
       Ի ձեզ հանգչի հոգին շնորհաց
       Իսրայէլեան տէրն աղբերաց
       պարգեւս տացէ զանազանաց
       առատապէս մեծ պարգեւաց։
      
       Կարապետըն Յովհաննէս
       ձեզ բարեխօս լիցի այժմէս
       փրկել չարէն ապագայէս
       եւս առաւել ի ներկայէս։
      
       Որչափ գոլով դուք ի մարմնի
       պահէ անսայթ կենօք բարի
       եւ յետ յելնելն կենաց աստի
       արժան առնէ խաչին լուսնի։
      
       Սերովբէիցըն ձայնակցէ
       քերովբէիցն ահելակցէ.
       հետ ամէնին միաբանէ
       հոգին Աստուած որ սուրբ տէրն է։
      
       Երանաւէտ քաղցր բարբառին
       Յիսուս Քրիստոս Սուրբ Միածնին
       արժան առնէ օրհնեալ ձայնին
       եկայք օրհնեալք Հօր իմ վերին։
      
       Աւրհնեալ կոչէ ծառայ բարի
       Հայրն երկնաւոր շնորհօք Որդի
       եկ ժառանգեայ զանճառ բարի
       զուրախութիւնս անզրաւելի։
      
       Սուրբ տեսութեան երից անձանց
       Երրորդութեան երից դիմաց
       արժան լինիք լոյս տեսութեանց
       եւ պատրաստեալ բարեացն անանց։
      
       Անմահաբար սուրբ բաժակին,
       կենդանարար կենացն հացին
       մաքուր եւ սուրբ առաքաստին
       եւ անթառամ լոյս պսակին։
      
       Ցանկալի մարմին զգենիք
       արեգական նման փայլիք
       արքայութեան լոյս երեւիք
       սուրբ խորանին ժառանգ լինիք։
      
       Երից երրակ իննեակ դասին
       երանական կենաց նոցին
       արժան լինիք ամենեքին
       միշտ անըսպառ յաւիտենին։
      
       Առաքեալք եւ մարգարէք
       ձեզ բարեխօս լիցին ամէնքն
       ի դժոխոց փրկել զամէնքդ
       զարս եւ զկանայս բոլոր զամէնքդ։
      
       Լալ աչացն այրող հրէն
       սառնամանեաց կաբկափմանէն
       եւ յարտաքին չար խաւարէն
       ընդ մէջ կտրել բարկութենէն։ Ամէն։
      
       ԸՆԴՕՐԻՆԱԿՈՒԹԻՒՆ ՊԵՏՐՈՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԿԱՐԿԱՌԵՑԻԻ ՏԱՊԱՆԱԳՐԻՆ (ՀԱԼԷՊՈՒ Ս. ՔԱՌԱՍՆԻՑ ՄԱՆԿ . ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ՄԷՋ)
       1) Յիսուս Քրիստոս տէրդ երկնային, երկրպագեմ անուան քոյին որ կամաւ Հօրդ հաճեալ հոգին, իջեր յերկնից յաշխարհ ստորին.
       2) Վասն աղէտից մեծ այգին, զի էր կորեալ քո սիրելին նուաստացար յարգանդ կուսին, եւ մարդ եղեր բոլորովին.
       3) Չարչարանօք անհնարին, զմահ յանձն առեր ի վրյ. Խաչին, եդար ներքոյ կնքեալ վիմին, ՚ի կռածոյ գերեզմանին.
       4) Յարեար փառօքդ Ածային, եւ համբարձար առ Հայր յերկին, եւ յորժամ գաս դարձեալ կրկին կատարածի աւուր վերջին.
       5) Յայնժամ յիշեա ողորմութբ., զՀայրապետս հաւատարիմ, զտէր Պետրոս Կաթողիկոսն, որ կայ եդեալ յայս տապանին.
       6) Լուսաւորեա զհոգի սորին, ընդ լուսերամ սրբոց քոյին, դասաւորեա ընդ անուանակցին, Սբ. Պետրոսի մեծի վիմին.
       7) Եւ զպատուական ոսկերք սորին, զոր մեծարեալ ի մէնջ պատուին բժշկութի. ցաւոց լիցին, որք հաւատովն եկեալ մերձին.
       8) Սա ի Հօրէ ծնեալ լինի, Կարկառ անուն փոքր քաղաքի, եւ սրբութբ. ինքն սնանի, որպէս տատրակ յանապատի.
       9) Ի յափն մեծ Եփրատ գետին, ՚ի վանքն Սբ. Տիմօթէի, զամս Խ ., այլ աւելի, վարս ուղղէր ազգի ազգի.
       10) Այլ եւ ունէր շնորհաց հոգին, եւ հըռչակեալ իմաստ սորին, Ածաբան մեծ վարդպտ. բացայայտող ի գրոց բանին.
       11) Բազում որդիս ի փառս ածեալ, հանեալ ի բարձր աստիճանի, տասից տուեալ է գաւազան որոց անարգն Թումաս ետին,
       12) Զոր եւ ետոյ ՚ի Սբ. Հոգւոյն, ընտրեալ լինի կաթողիկոս, վերակարգի զամ. Է. ոչ աւելի , բազում ճգանց սայ հանդպի.
       13) Որ եւ հանգեաւ ի մեծ թվի, Ռ. ԾԷ. երորդին, յաւագ պահոց երեքշաբթի, ՚ի յերրորդումն շաբաթին.
       14) Ով սբ. մանկունք նոր սիօնի, որք եւ յետոյ գայք զկնի, երես անկեալ ձերում ոտի, միայն խնդիրս ձէնջ կատարի.
       15) Զսակաւ բանս յորժամ կարդայք, որ կայ գրեալ յայսմ արձանի, Սբ. աղօթիւք Ձեր հայցեցէք, Ասելով … ողորմի։
      
       Այս տապանագիրը թերի եւ տեղտեղ սխալ ընթերցումով հրատարակուած է ՍԻՕՆԻ մէջ 1868, եր. 214։
      
       Ս. Քառ. Մանկանց հնագոյն մատուռին աջակողմեան, մուտքի կամարին ներքեւ. - Գերեզմանաքարը միակտուր տեսակ մը մարմարիոնէ (շագանակագոյն ) կռածոյ 214 սնդմ. երկայնութեամբ 65 սնդմ. լայնութեամբ սնտուկաձեւ մըն է, (որոյ պատերուն թանձրութիւնը 13 սնդ. է )։ Այս սնտուկաձեւ տապանին արեւելեան եւ հիւսիսային երկու պատերը (լայնքէն ու երկայնքէն ) մասնաւորաբար կոտրուած եւ արեւմտեան պատը, 1639-45 թուականներուն Ս. Քառ. Մանկ. մատուռին ընդարձակման համար կատարուած նորոգութեան առթիւ, նոր բարձրացուած հսկայ թանձրութեամբ կամարին տակ առնուած է եւ, ըստ ամենայն հաւանականութեան, սնտուկաձեւ, կռածոյ այս տապանին տապանագիրը, կամ տապանին կափարիչին վրայ եւ կամ արեւելեան պատին (սնտուկաձեւին ) վրայ գրուած լինելով, ի վերջոյ երբ մատուռին մէջ որ, ինչպէս տեսաք, շատ փոքր է , աւելորդ մասը, այսինքն արեւելեան եւ հիւսիսային մասերը վերցնելով, յատակը մատուռին գետնին հաւասարացուած, տապանագիրն ալ արեւմըտեան պատին ներքսակողմի վրայ ընդօրինակած են։ Հետեւաբար 214 սնդ. երկայնքին երկու կողմի պատերուն թանձրութիւնը 13+13=26, սնդ. զեղչելով 188 սնդ. կÿմնայ տապանագիր կրող պատին ճակատը, որուն երկու կողմէն 18+18=36 պարապ թողուելով, 156 սանդիմ գրաւող 15 տող արձանագրութիւնք, որք վերէն վար 45 սանդիմ կÿգրաւեն. պատին վերէն 2, իսկ վարէն 9 սանդիմ պարապ ձգելով։
      
       Յարթ. Քհնյ . Եսայեան
       18 Յուլիս 1923
       Հալէպ
      
       ԾԱՆՕԹ. - Ձեր Սրբազնութեան հոս տեսածը Պետրոս Կաթողիկոս Կարկառեցիին տապանաքարը չէր այլ երաժիշտ երէցի մը տապանաքարն է, որ աւանդատան պահարաններու անկիւնը կիսով ծածկուած եւ հետեւաբար դժուարընթեռնելի՝ նոյն իսկ կիսով չափը։
       Վերոգրեալ ընդօրինակութիւնը շատ զգուշութեամբ կատարուած է, հետեւաբար զերծ է վրիպանքէ։ ՆՈՅՆ