Յիշատակարան. Մասն II (1767-1776)

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Դարձաւ ի յԱխլցխայու մահտեսի Յօնանն, որ առաքեցաւ անդ ի յուլիսի ԺԶ: Ընդ որում եկն ի փաշայի սառաֆ պապիկ աղայն ի սուրբ Աթոռս: Իսկ` զոր ինչ տարեալ էր աստի վասն փաշային եւ այլոց, հասուցեալ էր յիւրաքանչիւրսն : Այլ ի բերանոյ Ախթարմայիցն զհուճէթ ) առնուլ առնուլ չէր կարացեալ, զի փաշայն չէր յօժարեալ, առելով թէ` ի մէջ ֆերմանին չէ գրեցեալ թէ հուճէթ առ, այլ թէ թամբեհ արա: Նմանապէս եւ չէր յօժարեալ, զի ըստ խնդրոյ սրբազան վեհին ըզքահանայս եւ զիշխանս ոմանս ի Քաղաքէն աստ յղեսցէ, այլ ասացեալ էր թէ` առանց ֆարմանի եւս ոչ կարեմ զոք յղել: Այլ սակայն նորապէս ֆերման պիտոյ է (ասացեալ էր , ) զի հրաման լիցի այնպէս թամբեհ առնել, մինչեւ սպանանել եւս զանհնազանդսն, եւ ի դարձելոցն զհուճէթ եւս առնուլ, զի մի այլ եւս ախթարմայութիւն արասցեն: Ասացեալ էր եւս թէ` զո ոք առաւել անհնազանդ գիտէք ի գլխաւորացն, թէ քահանայ եւ թէ իշխան, գրեցէք զանուանսն, եւ ասացէք խալիֆային` զի նորապէս աքսորման ֆարմանս բերել տացէ վասն նոցա: Ոչ միմիայն, այլ Բ անձին մի ֆարման, եւ Բց եւս մի: Եւ այսպէս` որքան եւ իցեն, զորս եւ յղեսցէ առ իս, զի եւս օրըստօրէ հանեալ զմի մի ի նոցանէ, տեսից եթէ ոչ դառնան յախթարմայութենէ, յաքսորս առաքեցից: Այլ զի զայսոսիկ ասելով` կամէր զի նորապէս վասն իւրեան զդուռն առնելոյ բացցէ: Վասնորոյ` եւ սրբազան վեհն ոչ հաճեցաւ ընդ այս ասացեալցս նորա: Երկայնամտելով` զի թերեւս դարձցի քաղաքն ի յուղղութիւն, եւ հանելն զփաշայի ասացեալ ֆերմանսն ի զուր լիցի: Քանզի արդէն իսկ սկսեալ էին ոմանք ի նոցանէ դառնալ, որ եւ Տէր Կիրակոս յանուն քահանայ ոմն ծերունի, եւ Զ տունք եւս աշխարհականք, ի յուղղութիւնք էին եկեալ: Եւ այլքն ամենայն զերկուց եւ զերից գլխաւորաց միայն կախեալք, ասէին թէ` եթէ նոքա դարձցին, մեք եւս դարձցուք: Իսկ առ հասարակ քաղաքն զայս ասէին թէ` չորք գլխաւորքն մեր որք ի յԷջմիածին վարեցան, որպէս եւ լիցին, մեք եւս հատեւեսցուք նոցա: Իսկ նոքա ահա դարձեալք էին ի յուղղութիւն, որպէս յամսոյս Է եւ Գ ասացաւ: Եւ հրամանաւ սրբազան վեհին գրեաց եւս նոցա զուղղիլն իւրեանց, եւ զնոսա եւս յորդորեցին յուղղիլ, եւ ի գլխաւորացն եւս զալ աստ: Որ չէր տակաւին հասեալ առ նոսա: Յետոյ մի անգամ եւս ըստ նմին գրեցին, եւ այն եւս տակաւին ոչ էր առ նոսա հասեալ: Իսկ այժմ եւս հրամանաւ սրբազան վեհին, Պօղոս վարդապետն միայն գրեաց Է անձանց` Բ քահանայից եւ Ե իշխանաց, զի եկեսցեն աստ: Եւ սրբազան վեհն այսպէս ուղղութեան եւ գալստեան նոցին սպասելով` եւ զասացելսն փաշային ոչ բարւոք վարկանելով, ո'չ արար այնպէս: Այլ զթուղթ մի գրեաց առ փաշայն, ի պատասխանի թղթոյն, շնորհակալիլով վասն արարեալ լաւութեացն, եւ կատարելոյն զխնդիրս իւր (որպէս ի յուլիսի ԺԶ արարեալ էր , ) որ նորապէս եւս զայս արարեալ էր ախթարմայքն չէին յօժարեալ գնալ յեկեղեցիսն, որովհետեւ էր ի ձեռն Մարտիրոս վարդապետին, եւ զարարողութիւնսն ըստ Հայաստանեայցս սուրբ եկեղեցւոյ առնել տայր ուղղափառ քահանայիցն` որք անդ էին, այլ ի իւրեանց կատարեալ էին զժամերգութիւնս յաւուրս ինչ, զմկրտութիւն եւ զպսակ եւս: Զոր Մարտիրոս վարդապետն այդ էր արարեալ փաշային, եւ փաշայն հրամայեալ էր սաստիւ, թէ` եթէ այսուհետեւ արտաքոյ եկեղեցւոյ ի տեղւոջ ուրուք Բ կամ Գ աշխարհական, եւ Ա քահանայ ի միասին գտանիցեն, այսպէս եւ այնպէս պատիժս տալոց եմ, եւ զայս ինչ տուգանս առնելոց: Յայսմանէ երկուցեալ նոցա, ապա գնացեալ էին յեկեղեցին: Զի եւ պատժեալ իսկ էր զքահանայս որմանս, որք արտաքոյ եկեղեցւոյ զօրէնս ինչ կատարեալ էին: Հրամայեալ էր եւս ` զի առանց հրամանի եւ գիտութեան Մարտիրոս վարդապետին, ոչ ոք ի քահանայից իշխեսցէ զօրէնս ինչ կատարեալ: Վասնորոյ գրեաց վասն այսոցիկ սրբազան վեհն զշնորհակալութիւնս: Եւ այս եւս եթէ` ոչ գիտեմ թէ վասն էր զհուճէթս ոչ առնուլ ետուր ի բերանոյ ախթարմայիցն, որ ոչ սակաւ լաւութիւն էր մեզ, ընդ որ եւ մեք յոյժ շնորհակալ էաք, եւ հաստատութիւն եւս էր արարեալ լաւութեանցդ: Եւ յանձնարարութիւն եւս վասն Մարտիրոս վարդապետին, եւ այլ բանք առ այսոսիկ: Ծանոյց եւ զուղղիլն աստ եկելոցն. եւ թէ` զոքա որք սոցա հետեւիլ խոստանային, այժմ այլ ոչ եւ ունին պատճառ, զի սոքա ահա դարձան ի յուղղութիւն: խոստացաւ եւս` թէ գրելոց եմ այսուհետեւ ի Պօլիս, զի զիթլախն սոցա հանցեն: Պորինջան յղեցաւ սմա ընծայ :
       Թուղթ եւս առ փաշայի քեահեայն գրեաց: Որ մինչեւ ցայժմ ի Բաշաչխաց երկիրն է լեալ` որ գնացեալ էր անդ վասն բերելոյ զնոսա կատարելապէս ի հնազանդութիւն Օսմանցւոց, եւ չէր օգտեցեալ: Իսկ այժմ մինչ դարձեալ էր ի յԱխլցխայ, ախթարմայքն ի նա անկեալ` կամեցեալ էին թեւ առնել զնա իւրեանց: Ուստի մերայինքն խրատու փաշային խազնադարին` խոստացեալ էին նմա զդրամս, (5) որոյ աղագաւ եւ Մարտիրոս վարդապետն թէմէսուկ էր տուեալ նմա: Ապա նա եւս ի մեր կողմ լեալ` ջատագովեալ էր յոյժ: Որոց աղագաւ սրբազան վեհն գրեաց զշնորհակալութիւնս, եւ զայս եւս թէ` եթէ դու յայդր լինէիր, եւս լաւապէս հոգացեալ լինէր բանդ այդ, եւ ոչ գիտեմ թէ` Դօվլաթու փաշայն վասն էր ոչ է առեալ զհաճէթս ի բերանոյ ախթարմայիցն, եթէ առնոյր` յոյժ լաւ լինէր: Եւ խնդիր` զի սոյն բանիս այսուհետեւ ջատագով լիցի լաւապէս, զի ի գլուխ եկեսցէ, եւ Մարտիրոս վարդապետին յամենայնի մուղայէթ լիցի: Եւ զնորին խոստացեալ դրամն եւս յղեաց, (5) ի ձեռն Պապիկ աղային, եւ խնդրեաց` զի զՄարտիրոս վարդապետի տուեալ թէմէսուկն յետս տացէ ինքեան: Իսկ, եւ յետ այսց այսպէս լինելոյ, Ախթարմայքն զսակաւաւոր հայսն որք անդ էին, նեղացուցանէին ի մէջ սալեանի, եւ այլ հարկատրութեանց: Վասնորոյ` գրեաց սրբազան վեհն առ քեահեայն զխնդիր, զի տիրութիւն արասցէ նոցա: Եւ այլ բանք առ այսոսիկ, որում եւ փոքր ինչ վարդաջուր յղեաց :
       Բայց ի յետին խնդրոյն` ըստ սմին ոճի Թուղթ եւս առ Ենկիչար աղասին, Դիւան էֆէնտին, եւ փաշայի խազնադարն գրեցաւ: Այս խազնադարս էր, որ ի յուլիսի ԺԶ քեահիայ գրեցաւ, զի յայնժամ քեահիայն էր ի յերկիրն Բաչաչխաց, եւ զիշխանութիւն նորին սա վարէր: Սմա եւս վարդաջուր յղեցաւ :
       Թուղթ մի եւս առ Մուհամատ աղայն գրեցաւ, որ յառաջագոյն եբեր աստ զաքսորեալսն, (որպէս ասացաւ ի յուլիսի ԺԶ , ) ի պատասխանի թղթոյն իւրոյ, որ խնդրեալ էր զփոքրիկ խալիչայ մի, եւ սրբազան վեհն յետոյ յղել խոստացաւ: Եւ վասն Մարտիրոս վարդապետի եւ բանից նորա յանձնարարութիւն սմա եւս :
       Թուղթ եւս առ ժողովուրդսն Ախլցխայու հասարակապէս, յիշեցուցանելով նոցա զբանս երկուց թղթոցն, զորս ի յուլիսի ԺԶ, եւ յօգոստոսի Է գրեաց առ նոսա: Եւ զի նոքա յառաջագոյն գրեալ էին առ սրբազան վեհն զթուղթ մի, եւ ծածուկ ի գործակալացն մերոց որք անդ, յղեալ էին աստ ի ձեռն յատուկ փայեկի միոյ: Որ էր կարի լրբութեամբ եւ ընդիմութեամբ լի: Զի յայտնապէս առնուին զախթարմայութիւն ի վերայ իւրեանց, եւ զինքեանս ասէին ուղղափառ: Եւ խառնելով զգողս ընդ ճշմարիտ հովուաց, ասէին թէ` մեք ճշմարիտ աշակերտք եմք Լուսաւորչին, եւ որդւոց եւ թոռանց նորին, եւ ամենայն նոցին հետեւող Հայրապետաց եւ վարդապետաց: Ներսէս Կլայեցւոյն, եւ ներսէսի Լամբրօնացւոյն, Եզրի Կաթուղիկոսին, եւ Վահանայ, եւ Կոստանդնի, եւ Յօհաննու Քռնեցւոյն, եւ զայլ այսպիսի անյիշելիս ընդ ճշմարիտ հովուաց խառնեալ, ասէին զինքեանս նոցին հետեւող : Եւ զԵ ժողովս եւս յիշելով` ասէին թէ` մեք զաւանդութիւնս նոցին ունիմք: Որք էին ժողովն Կոստանդնուպօլսի որ հրամանաւ Մօրկայ: Ժողովն Կարնոյ` որ հրամանաւ Հերակլի, ժողովն Շիրակայ գաւառի, ժողովն Տարսոնի, որ առ Կոստանդին կաթուղիկոսիւ, եւ ժողովն Ատանոյ: Եւ այլ այսպիսի խօսս լրբութեան եւ անզգամութեան գրեալ էին: Որում սրբազան վեհն ոչ գրեաց յայնժամ զպատասխանի, այլ դարձեալքն ի նոցանէ որք աստ, այսինքն` Պօղոս եւ Յովհաննէս վարդապեքն, եւ Տէր Ստեփանն եւ Տէր Յակոբն, գրեցին նոցա առ այս զյանդիմանութիւն, եւ ընդ փայեկին յղեցին: Իսկ սրբազան վեհն որովհետեւ այժմ թուղթ գրէր, զայն յիշեաց, եւ սիրով յանդիմանեաց, թէ ոչ էր այն պատասխանի թղթոյն մերոյ զոր գրեալ էիք: Եւ մանաւանդ` հեռի էր ի քաղաքականութենէ, եւ ոչ վայել էր ձեզ գրել զայնս առ մեզ: Յորոց ծանեաք, զի գոյ ի ձեզ ահասութիւն եւ անկատարութիւն: Եւ մեք առ այնս ոչինչ նեղասրտեցաք, այլ ահասութեան ձերոյ տալով` ներեցաք հայրաբար: Եւ վերստին ի գութ հոգեւոր որդւոց մերոց շարժեալ, վերակրկնեմ ձեզ դարձեալ զնոյն յորդորումսն, զի բաւական համարեսջիք, որքան մինչեւ ցայժմ ընթացայք ընդ անկոխ անպէտս, թողլով զուղիղ եւ զհայրենաւանդ պողոտայն, եւ դարձջիք` ի յուղղութիւն: Այս երիցս է ասէ զի գրեմ ձեզ զայս, զի շահեցից զձեզ: Ապա թէ ոք յամառեալ մնասցէ ի ձէնջ ի նոյն չարիսն, եղէց ես ասէ քաւեալ յարենէ նորին: Տեսէք ասէ զսէրն իմ որ առ ձեզ: Զի որ կարողս եմ ըստ հոգւոյ եւ ըստ մարմնոյ զձեզ պատժել, տակաւին սիրով ի յուղղութիւն կոչեմ, ապա թէ ոչ անսայցէք հոգեւոր խրատու իմոյ, յայնժամ զփոշիմանութիւնս յոլովս էք կրելոց: Գրեաց եւս թէ` ի յաշխարհականացդ եմ միամիտ, զի երբ եւ իցէ դառնալոց էք: Բայց ի քահանայիցն ով ոք հնազանդեսցի սրբոյ Աթոռոյս եւ Աթոռակալաց սորին, եւ ընկալցի զհաւատս սրբոյ եկեղեցւոյս Հայաստանեայց, նա զձեզ հովուեսցէ: Իսկ որ ոք ի քահանայից ի նոյն չարիսն յամառեայ մնասցէ, նա մի հովուեսցէ զձեզ, եւ մի եւս բնաւ զգործ ինչ քահանյութեան կատարեսցէ, եւ լուծեալ եւս է ի կարգէն: Եւ գրեաց նուիրակին զհրաման, առնել այսպէս, եւ ոչ հնազանդողաց նորին գրեաց զսաստ: Ծանոյց եւ ըզգալն աստ Տէր Կիրակոսին ուղղեցելոյ` մեղայիւ եւ զղջմամբ, (որ յիշեցաւ ի վերայ , ) եւ իւր զնա ընդունիլն, եւ փառաւորիլն, եւ խիլայելն: Եւ այս թէ լիցի դա ձեզ բարի օրինակ եւ խրատիչ. զոր եւ դուք ընկալջիք, հնազանդեսջիք իբրեւ ի մէնջ առաքելոյ: Ապա թէ ոք ներհակիցի զմա, մեզ եւ սրբոյ Աթոռոյս է ներհակ, եւ չէ մնալոց առանց պատժոց: Վերստին ծանոյց եւ զուղղիլն աստ եկելոցն, եւ որպէս յառաջ , այժմ եւս գրեաց ի քահանայիցն եւ ի յիշխանացն ոմանց գլխաւոր անձացն գալ ի սուրբ Աթոռս: Օրինակ է ի բոլորագրահամար տետրոջն, երեսն ՅԼԳ, ՅԼԴ, ՅԼԵ :
       Թուղթ մի եւս առ Մարտիրոս վարդապետն գրեաց, ի պատասխանի թղթոյն, եւ զայս ամենայն վերոգրեալ բանքս ծանոյց նմա, եւ զգրելն առ տաճիկսն զթուղթս, եւ տալն Պապիկ աղային: Եւ պատուէր, զի ընդ նմա տարեալ տացեն յիւրաքանչիւրսն: Եւ պատուէր եւս` սիրով ընդ ժողովրդեանն վարիլ, եւ` զհասարակ թուղթն առ սա յղեաց, եւ գրեաց ծանուցմամբ ընթեռնուլ ի մէջ ժողովրդեանն, եւ սիրով խրատելոյ ոչ դադարիլ: Ծանոյց եւս սմա զբերելն ի Քիւրտիստանու զԷ ախթարմայս, (որպէս ասացաւ յամսոյս ԺԸ , ) եւ ուղղելն զնոսա, (որպէս ասելոց եմ յետոյ : ) Զի ծանուսցէ նոցա, եւ գիտասցեն թէ` յամենայն տեղիս է` ձեռնարկեալ ի յախթարմայս ի յուղղել, եւ ոչ ի յինքեանս միայն: Իսկ եւ Պօղոս վարդապետին էր անդ ԲՃ, եւ Կ տուն ծուխ, ի հայրենեաց: Որոց աղագաւ գրեաց սմա սրբազան վեհն ըստ աղերսանաց Պօղոս վարդապետին, զի որպէս եւ լեալ է ի բնէ սովորութիւն, զարդիւնս նոցին Պօղոս վարդապետի մօրն հասուցանել տացէ: Եւ զի` թէ զպատշաճաւոր ոք գտցէ, յարտաքին վիճակսն ի նուիրակիլ յղեսցէ: Փուսուլայ մի եւս գրեաց առ սա, զի զդրամն, (5) զոր ընդ Պապիկ աղային յղեաց, տացէ քեահիային, եւ զիւր տուեալ թէմէսուկն ի նմանէ առցէ: Պապիկ աղային եւս իբրեւ թնծայ դրամս ետ (1) ծանոյց սմա: Եւ զԲ չալսն, զորս տարաւ մահտեսի Յօնանն վասն Ենկիչար Աղասուն եւ Դիւան էֆէնտուն, չէին պատշաճ տեսեալ տալ նոցա, եւ այժմ առ սա էին, վասնորոյ` գրեաց մի տալ ումեք, զի որպէս գրեսցէ, այնպէս արասցէ: Եւ զփարայ մի այսուհետեւ մի տացէ ումեք կամ խոստասցի, զի թէ արասցես եւս ասէ` չէ ինձ ընդունելի: Եւ զի խոստանայր յոյժ ախթարմայիցն, պատուիրեաց սիրով վարիլ, եւ համեստութեամբ ի ձեռն բերել զնոսա: Եւ այնքան անդէն մնալ, մինչեւ ասէ գրեալ եմ ի Պօլիս վասն նոր ֆարմանի, (որպէս ասացաւ ի յուլիսի ԺԶ. եւ ի Ի . ) եկեսցէ եւ յայնժամ որպէս գրեցից, այնպէս արասցես: Եւ զի` վասն արտաքին վիճակաց ախթարմայիցն եւս ընդ փաշային խօսեսցի, տեսցէ եթէ զինչ ասէ: Եւ այլ առ այսոսիկ պատուէրք :
       Թուղթ եւս առ Հայ ամալայսն փաշային գրեաց, այսինքն` առ Շինիկչի բաշի խօջայ Իսպիրն: Նալբանդ բաշի մահտեսի Պաղտասարն, եւ մահտեսի Շահինն: Քիլէրճի բաշի Փիլիպպոսն: Էքմէքճի բաշի Կարապետն: Աշշի բաշի Այվազն եւ Ղարակեօղն: Թէրզի բաշի Սրաբիոնն եւ Ասլանն: Ղաւուշչի բաշի մահտեսի Վարդանն, եւ պարոն Բալասանն, մէյտան ուստասի Պետրոսն եւ Յարութիւնն: Բաշխալֆայ ուստայ Դաւիթն: Աշչի Իսպիրն, եւ միւս Իսպիրն: Եւ առ Ղասաբ բաշի խոջայ Սարգիսն: Շնորհակալութիւն վասն զՄարտիրոս վարդապետն շահելոյն իւրեանց եւ բանիցն ջատագով լինելոյն: Եւ պատուէր` եւս առնել զնոյնս: Զայս եւս առ Մարտիրոս վարդապետն յղեաց : Ել Պապիկ աղայն եւ Մարտիրոս վարդապետի շաթիրն ի օգոստոսի Ը :