Յիշատակարան. Մասն II (1767-1776)

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Պատմագրութիւն Թղթեր, նամակներ, կոնդակներ

Ղօշավանից Առաջնորդ Կարապետ վարդապետն որ գնաց ի յԱխլցխայ` (որպէս ասացաւ ի հոկտեմբերի ԻԸ, եւ ի նոյեմբերի ԻԱ եւս : ) գրեալ էր այժմ զանցից տեղւոյն եւ զորպէսն իւր առ սրբ. վեհն, զի թէպէտ ընկալեալ էին զնա սիրով, այլ ոչ որպէս յառաջ խոստացեալ էին Կարապետ վարդապետին` ցուցեալ էին այժմ զհնազանդութիւնս հրամանաց սրբ. վեհին: Եւ փաշայն ակնագէտ լինէր` զի Կարապետ վարդապետն բացցէ անդ զդուռն կռուոյ ընդ նոսա: Զի յերկուց կողմանցն եւս առնուցու զդրամս: Այլ որովհետեւ զգուշացուցեալ էր զնա սրբ. վեհն (որպէս ասացաւ ի հոկտեմբերի ԻԸ , ) վասնորոյ` չէր ինչ խօսեցեալ անդ: Եւ գրեալ էր զթուղթ առ սրբ. վեհն, զի զոր ինչ հրամայեսցէ` այնպէս արասցէ: Ուստի` գրեաց առ նա սրբ. վեհն, ի պատասխանի թղթոյն, ե ըստ որում նա կամէր եւ գրեալ էր սրբ. վեհին, այնպէս գրեաց: Որպէս զի թէ հնազանդեսցին հրամանաց իւրոց` եւ զկանոնս եւ զաւանդութիւնս սրբոյ եկեղեցւոյս Հայաստանեայց յանձն առնուցուն, ապա` հովուեսցէ զնոսա որպէս Առաջնորդ եւ զիրաւունս նոցա առնուցու: Ապա թէ ոչ, ելցէ ի միջոյ նոցա եւ բան ինչ ոչ խօսեսցի: Յետոյ ասէ զոր ինչ արդարութիւնն պահանջէ` այնպէս եմք առնելոց: Եւ թէ` դու մեզ գրեցեր թէ` ինձ գիր են գրեալ եւ յանձն առեալ հնազանդիլ յամենայնի ս. Աթոռոյդ եւ հրամանաց քոց, եւ ի մէնջ հրաման խնդրեցեր գնալ: Ապա զի՞նչ է այժմ զոր գրես: Ուրեմն` եթէ հնազանդին հրամանաց մերոց, եւ քանի մի տուն խղճալի մերայնոցն եւս եթէ թարց գիտելոյ եւ խառնելոյ Տաճկացն զպատշաճաւոր ժամատեղի իմն ցուցանեն, բարի է, ապա եւ ինքեանք եկեսցեն աստ եւ գնասցեն չմնալով ի մէնջ օտար զի սիրելի որդիքն են մեր: Ապա թէ այսպէս ոչ արասցեն, ելեալ եկեսցես ասէ որպէս գրեցաք: Գրեաց եւս առ սա զփուսուլայ առանձնօրէն, պատուէր` զի թէ դէպ լիցի, զհասարակ թուղթն ցուցցէ նոցա: Իսկ ինքն թէ կարիցէ սիրով ուղղել` լաւ է, եւ թէ ոչ, խստագոյն ինչ մի խօսիցի, այլ ջանասցէ կերպիւ մի ելանել անտի: Զի գիտես ասէ այժմ զորպէսն Օսմանցւոց` որ խօսելոյ ժամանակ չէ. խառնեցեալ են յամենուստ, եւ եթէ զդուռն իմն բացցուք յայդր, փաշայն այնքան տայ տեղիք, մինչեւ զդրամն մեր առնուցու ի զուր, այնուհետեւ այլ ոչ ինչ է առնելոց դոցա: Եւ` զի գրէր թէ` փաշայն թօհմաթ արար` թէ Խալիֆայն ընդ այլ փաշայսն սէր առնէ` եւ ընդ մեզ ոչ: Գրեաց թէ` եթէ այլ եւս ասասցէ զայդ, դու եւս ասա ' թէ` յիրաւի է, Խալիֆայն ընդ Կարսայ` Կարնոյ` Բայազիտու` եւ Վանայ փաշայիցն բարեկամութիւնս առնէ, եւ ընդ այլ իշխօղս: Որոյ պատճառն է` զի նոքա միշտ գրեն եւ բարեկամութիւնս առնեն, ինքն եւս առնէ, եւ իրերաց ընծայս եւս յղեն: Մանաւանդ` զոր ինչ խնդիրս գրէ նոցա, անյապաղ կատարեն: Իսկ դու նման նոցա ոչ առնես: Մանաւանդ` քեզ գիր է գրեալ խնդրանօք, զի Ա եկեղեցի տայցես քանի մի տուն խեղճ հայերին, դու ոչ տուեալ ես, եւ ոչ թղթոյն պատասխանի գրեալ: Եւ քո մարդիկքն եւս մինչ գնան անդ առ խանն ` անդ եւս հանդիպին, եւ նա ըստ արժանեացն պատուէ եւ մեծարէ, եւ զխնդիրս իւր նոցա եւս բերանով ասացեալ է ասել քեզ, իսկ ի քէն ոչ թղթով եւ ոչ բերանով բան ինչ չէ լուեալ: Ահա նա յիւրոյ կողմանէն որ ինչ պարտն է` առնէ զբարեկամութիւնս, իսկ դու ոչ առնես: Զայս յղեցաք առ նա ի ձեռն Գեամալմազին` զոր նա յղեալ էր անտի յատկապէս վասն այսր: Իսկ եւ Իբրահիմ Աֆանտին գնացեալ էր ի Հասանղարայ առ Սարասկեարն, զի եւ նա ի Կարնոյ իբր խռովեալ` եւ ի չարագլխաց տեղւոյն անընդունակ լեալ` ելեալ ի Կարնոյ անդ էր եկեալ: Եւ այժմ ի մեծէն Պօլսոյ Զ հազարապետք եկեալ զօրօք` նստէին ի Բասէն. եւ Սարասկեարն կոչեալ էր զնա անդ` տալ նոցա զռոճիկս: Եւ ի սոյն միջոցիս զՍարասկեարի Սարասկեարութիւնն կատարեալ Արքային Օսմանցւոց խնդրեալ էր ի Պօլիս երթալ. ե զջանիկցի Հաճի Ալիփաշայն արարեալ էր Սարասկեար` եւ զփաշայութիւնն Կարնոյ տուեալ նմա, գալ ծանր բազմութեամբ զօրաց, զչարագլուխսն Կարնոյ կոտորել, եւ գալ ի Կարս, ժողոեալ զբազմութիւնս զօրաց շրջակայ երկրացն ամենից, եւ ի յեկօղ գարնանն ելանել ի վերայ Պարսից ի պատերազմ: Եւ զի այս այսպէս էր լեալ, եւ ձայն ելանէր` թէ պարսիկքն առեալ են զԲաղդատ, (որպէս ասացաւ յամսոյս ԺԳ : ) վասնորոյ` գրեալ էր Իբրահիմ Աֆանտին ի Կարս առ որդիսն իւր զթուղթ, զի զգիր գրեալ առ սրբ. վեհն, հարցցեն զորպիսութիւնս եւ գրեսցեն ինքեան: Վասնորոյ` եւ նոքա գրեալ էին , եւ Գէորկին եւս գրեցուցեալ, եւ զյատուկ փայակ յղեալ :
       Ուստի` եւ սրբ. վեհն գրեաց զթուղթ առ Նաման եւ Մսւստաֆայ որդիս Իբրահիմ աֆանտուն, եւ ծանոյց զասութիւնն ներկայիս ի կարճոյ, եւ զերկարապէսն գրեաց ի Գէորգէն իմանալ :
       Իսկ զփուսուլայ առ Գէորգն գրեաց իւրով ձեռամբ, եւ երկարապէս ծանոյց զասութիւնն ներկայիս վասն առմանն Բաղդատու, եւ թէ` հաւաստին դեռ չէ յայտնի: Եւ զայս կողմանցս որպէսն եւս գրեաց ի կարճոյ` զի խնդրէին: Եւ զնոցին թուղթն եւս առ սա յղեաց` տալ նոցա, եւ ասել զդրեալքս :
       Թուղթ մի եւս գրեաց դարձեալ առ Գէորգն, ի պատասխանի թղթոյն` զոր ընդ Գեամալմազին էր գրեալ Բ օր յառաջ: Զի ի Կարնոյ մհ. Փիլիպպոսն դրամ էր յղեալ ի Կարս առ Կօշտօ Կարապետն. (ա 5) հասուցանել ի ս. Աթոռս: Եւ նա ծանուցեալ էր Գէորգին, եւ Գէորգն գրեալ էր սրբ. վեհին զթուանկչիս յղել ի Ղօշավանք, զի յղեսցեն անտի առ նոսա, եւ նոքա բերցեն աստ: Եւ սրբ. վեհն վասն այսր փուսուլայ գրեաց առ նա` զի թարց հռչակելոյ առ ինքն պահեսցէ առ նա` զի թարց հռչակելոյ առ ինքն պահեսցէ մինչեւ զմարդ յղեալ բերցուք: Եւ զի տեղւոյն փաշայն յառաջ կամէր զջորիս յղել աստ, առի տանել զհազար թիլանի բրինձ: Եւ մեք յառաջ գրեցաք Գէորգին, թէ այժմ չալթուկն դեռ չեն ծեծեալ երկեացիքս, եւ բրինձ թա'նկ է, թող յառաջ մարդ գայ առնու եւ պատրաստէ, ապա թէ ջորիքն գան եւ տանեն: Վասնորոյ` այժմ Գէորգն երկնչելով թէ` թերեւս ի գնալն անդ թուակոչոցն, փաշայն իմասցի, եւ զջորիսն ընդ նոսա յղեսցէ, վասն այն գրէր թէ` թուանկչիքն աստ չգան: Այլ սրբազան վեհն գրեաց ի փուսուլայսջս թէ` եթէ կամին առնուլ, թող յառաջ մարդն գայ եւ պատրաստէ` ապա ջորիքն գան եւ տանեն, որպէս գրեցաք ասէ յառաջ: Ծանոյց եւ զհասանիլն առ ինքն Բց այլ եւս թղթոց իւրոց քան զայս յառաջ եկելոց: Եւ շնորհակալեցաւ վասն թղթաշէն փոքր ֆռանկին, զոր յղեալ էին ընդ թաթարաց ի Պօլիս` (որպէս ասացաւ ի նոյեմբերի ԻԱ ): Եւ տուեալ էին թաթարին ՁԷ ղռուշ. զտասն ղռուշն անդ էր տուեալ Գէորգն, եւ ՀԵ ղռուշն պատրիարքին էր գրեալ զի տացէ: (Ընդ որում գրեցաւ առ նա պատուէր ի հոկտեմբերի ԻԸ ): Ծանոյց եւ զանցսն Ախլցխայու, որ ի վերն գրեցաւ, զի ասցէ Աֆանտուն եւ տղայոցն, զի իմասցին թէ` Սուլէյման փաշայն իւրեանց գրեցելոյն չէ անսացեալ . այլ ագահ մտօք աչքն առ արծաթն է յառեալ` զի թէ մեք բան ինչ բացցուք անդ` փող առնուցու զմեզ խաբելով` եւ թուլատրեսցէ: Նաեւ գրէր թէ` այս գրէս յառաջ` այն թուղթն զոր գրեալ էիր առ մհ. Փիլիպպոսն` առ նա յղեցի: Ուստի գրեաց սրբ. վեհն, զի այն թուղթն է լեալ` զոր ի նոյեմբերի ԻԱ գրեցաք, ծանուսցէ: (Մկրտիչ վարդապետն եւս Դ հոխայ առչասպ խնդրեաց ): Այլ եւ ի մհ. Փիլիպպոսէն եւս թուղթ էր եկեալ` զոր Գէորգն էր յղեալ աստ: Վասնորոյ` զթուղթ գրեաց առ նոյն մհ. Փիլիպպոսն եւ Խօջայ Առաքելն, ի պատասխանի այնր թղթոյն, զոր ի նոյեմբերի ԻԹ էին գրեալ: Նախապէս պատուէր` զի յորժամ գրեսցեն զպատասխանի թղթոյն իւրոյ, զայն յատկապէս գրեսցեն թէ` մեր ո՞ր թուղթն է հասեալ առ ինքեանս, գրելով թէ` այս ինչ ամսոյ յայսքանումն գրեալ թուղթդ էհաս, զի գիտասցուք ասէ թէ` մեր ո՞ր թուղթն է հասեալ առ ձեզ` եւ ո՞րն ո'չ: Եւ զի ի նոյեմբերի Թ եւ ի ԻԱ, ի դեկտեմբերի Դեւ ի ԺԳ թուղթքն որք գրեցան առ սոսա` դեռ եւ ոչ մինն` չէին հասեալք նոցա: Ծանոյց զգրելն նոցին : Եւ զի չէին հասեալք, խնդրէին վասն նուիրակացն Թօխաթու` Ուռումէլու եւ Կարնոյ, գրեաց զյղելն զայնս ի նոյեմբերի Թ, եւ ի դեկտեմբերի Դ: Եւ վասն վերոյիշեալ դրամոյ ի Կարս յղելոյն գրէին, գրեաց զմիամտութիւն, թէ մարդ յղելոց եւ բերելոց եմք: Եւ զի Թօխաթու հին նուիրակ Պետրոս վարդապետն (որ յիշեցաւ ի նոյեմբերի Թ ), եկեալ էր այժմ ի Կարին, եւ գրեալ էր սրբ. վեհին, թէ յետ քանի աւուրց գալոց եմ: Վասնորոյ ` գրեաց սոցա սրբ. վեհն թէ` կարծելով թէ յայդրուստ ելեալ իցէ յայսկոյս` թուղթ ոչ գրեցաք. այլ թէ դեռ յայդր է, ողջոյն տուք զմէնջ եւ ընդ նմա զդրամ յղեցէք: Յիշեցոյց եւս նոցա զայն` զոր ի դեկտեմբերի Դ գրեանց ինքեանց վասն Յամթայ Առաջնորդ Պետտրոս վարդպետին: Եւ որպէս յայնժամ, նոյնպէս եւ այժմ հարկեաց փօլիցայ առնել ի վերայ նորա. (ձ ) զի մեք հասուցանել եմք ասէ Պատրիարքին ըստ աղաչանաց իւրոց: Եւ թամասուկն նորին առ մեզ է ասէ, երբ եւ խնդրիցէք, յղելոց եմք առ ձեզ :
       Փուսուլայ եւս գրեաց առ մհ. Փիլիպպոսն վասն Թօխաթու նուիրակ Պետրոս պետին. Փուսուլայ եւս դարձեալ առ սոսա` գրել զորպէսն Սարասկեարին` թէ փոխիլն իրա՞ւ է , եւ նոր Սարասկեար գրալո՞ց է յիրաւի: Էհարց եւ զորպէսն Բաղտատու թղթոցն որք յղեցան առ սոսա ի դեկտեմբերի Դ, զի թէ յղեալ են, ծանուսցեն: Իսկ եւ` Թամզարայու Առաջնորդ Միքայէլ վարդապետն (որ յիշեցաւ ի յամսոյս Դ ). այժմ եկեալ ի Կարին էր առ սոսա, եւ սոքա գրէին թէ` քաղաքացիքն մնր եւ մեք զսա Առաջնորդ խնդրեմք մեզ, կոնդայկղեա սմա Առաջնորդութեան եւ առաջնորդ արա ի վերայ քաղաքին մերոյ: Վասնորոյ գրեաց զթուղթ եւս առ սոսա վասն այսր յատկապէս`սրբազան վեհն, սուղ ինչ մեղադրելով վասն այսիպիսի բանից գրելոյն: Զի դուք գիտէք ասէ զորպէսն Պօլսոյ եւ անդ նստօղին, մանաւանդ գիտէք զայն, որ այդ երկրին Առաջնորդք Ֆարմանով նստին, եւ ոչ մեր կոնդակաւն յետ ֆարմանով նստելոյն, եթէ ի նեղ ինչ անկանին, կամ ունին պակասութիւն, յայնժամ ապա զԿաթողիկոսն ի միտ բերեն ճարակտուր, եւ կոնդակ խնդրեն: Եթե ո'չ, ո՞վ է կաթուղիկոս ճանաչօղն: Դուք ասէ գիտելով զայս, մանաւանդ` զորպէսն մերոցն որ ի Պօլիս, ո՞րպէս գրէք թէ ` զայս ոմն մեզ Առաջնորդ արա ': Մոռացա՞յք ասէ զքահանայից ձերոց վէքիլութեան բանն: Որ է'ր այն, որ ըստ խնդրոյ սոցին վէքիլ կարգեաց անդ սրբ. վեհն զքահանայս` որպէս ասացաւ ի ... յետոյ զԱռաջնորդական իրաւունսն նա զաւթեաց, (որպէս ասացաւ ի մայիսի ԻԵ ի թղթոջ Նազարէթին, եւ ի վերոյս նորին ասացեալ եղեւ ): Եբեր օրինակ եւ զայն` որ Յակոբ կաթողիկոսն զԳեանջեցի Պետրոս վարդապետն` Առաջնորդ յղեաց ի Գիւմիշխանայ, յետոյ ի Պօլսոյ Ֆարմանով Առաջնորդ յղեցին եւ հանին անտի զնա բռնութեամբ: (Որպէս ասացաւ ի սկզբան յիշատակարանիս, ի ՌՄԺԲ թուոջն, ի սեպտեմբերի ԻԸ ): Նաեւ զանցսն Յամթայ Առաջնորդ Պետրոս վարդապետին, (որպէս յամսոյս Դ եւ ի վերոյսն ասացաւ ): Այժմ ասէ եթէ ես ըստ ձեր խնդրոյդ զդա ձեզ Առաջնորդ կարգեցից, եւ նա զայլ ոմն յղէ ֆարմանով զլօթի մի, յայնժամ կուծանրանա՞յք դուք կամ մէք: Գոնէ` յառաջ ֆարման բերել տուք, յետոլ եւ ի մէջն կոնդակ խնդրեցէք: Կամ թէ` վասն է՞ր է ասէ այդ սեւագլուխդ զիւր ժողովուրդն եւ զվիճակն թողեալ եւ աստ եւ անդ անկեալ թէ` զիս առաջնորդ խնդրեցէք: Դա ի վերայ Թամզարայու է պսակեցեալ ասէ ուխտիւք եւ նզովիւք, (որպէս ասացեալ է ի ... ) զի՞նչ յուզէր ի Պօլիս եւ ի Թօխաթ: Զթօխաթցիսն յորդորեալ Առաջնորդ խնդրել ետ զինքն. եթէ եւ մեք կարգեալ էաք, զինչ լինէր այժմ: Յետոյ լուաք թէ` Կարնեցիք կամին խնդրել Առաջնորդ: Իսկ այժմ դու'ք խնդրէք: Զայլս յորդորէ եւ խնդրել տայ ասէ` եւ ինքն իբրու սուտ խուլ եղեալ, բնաւ չգրէ թէ` զիս Առաջնորդ խնդրեն: Արա ' կամ մի ' առներ: Այժմ եւ ես եթէ ըստ իրաւանցն ըստ արժանւոյն տամ զվարձն, ունի՞մ զիրաւունս, թէ ո'չ սակայն ասէ ի խաթրն ձեր նայեցայ, եւ յայս անգամ եւս ներեցի: Իսկ թէ դա կարէ ասէ զԹամզարա եւ զԱրապկեր ի միասին հովուել եւ դուք եւ թամզարացիք կամիք, նախ ֆարման բերել տուք, եւ ապա մեք կոնդակաւ հաստատեսցուք: Իսկ եթէ մեք կարգիցեմք , յետոյ յայն կողմէն մէկ ձայն ելանէ, յայնժամ դուք սկսանելոց էք կեղծաւորիլ չքմեղութեամբ եւ ստորարկել զհրամանս մեր. որպէս ձեր քաղաքի վէքիլութեան, (քանզի անդ եւս այսպիսի ինչ եղեւ ): Եւ մեք յայնժամ ո'չ կարեմք ասէ տանիլ: եւ զի գրէին թէ` Պատրիարքն զայլ ոմն կամի յղել Առաջնորդ ի մեր քաղաքն, այլ չեն ընդունելոց, եւ կու ֆռանկանան: Գրեաց թէ` ես զի՞նչ առնեմ, այդ երկրիդ իշխանքն այդպէս են կամեցեալ`որ այդ երկրիդ Առաջնորդքն Պատրիարքն կարգէ ֆարմանով . կաթողիկոսն կարէ՞ արգելուլ: Կաթողիկոսն այդ երկրիդ միայն ցաւն կուկրէ, այլ ինչ իշխանութիւն որ կայ` Պատրիարքինն է: Զայդ ընդէ՞ր Պատրիարքին ոչ գրէք ասէ թէ` ուղարկած Առաջնորդն զժողովուրդսն ֆռանկացուցանէ: Զայդ ո'չ գիտեմ չգիտե՞լով գրէք մեզ` թէ ի՞նչ մտօք: Այդ կեղծաւոր սեւագլուխդ ասէ զոր դուք Առաջնորդ կամիք լինիլ ձեզ` եւ ի մէնջ կոնդակ խնդրէք, հարցէք ցդա թէ` եթէ դու կաթողիկոսին հնազանդ ես եւ հարազատ, եւ թարց նորին կոնդակին Առաջնորդ ոչ լինիս, ապա հանգուցեալ տէր Մատթէոսի զայլ ինչսն թողումք, միայն հազար զռուշի թամասուկն որ քեզ ետուն Էջմիածնի անուամբն ի Թօխաթ, ընդէր Կաթողիկոսին ոչ յղեցեր զայն թէմէսուկն, քան թէ Պատրիարգին յղեցեր: Այսպէս ցաւեր ունիմք ասէ, սակայն` տանեմք դոցա խայինութեամբք եւ ո'չ խօսիմք, ի դառնութիւն ժամանակիս հայելով: Եւ վասն սոյն հանգուցեալ տէր Մատթէոսիս բանիցն որ գրեաց սոցա ի նոյեմբերի ԻԱ վերահասու լինիլ, այժմ յիշեցոյց, եւ պատուիրեաց այնպէս առնել: Եւ էհարց թէ` Թօխաթու իշխօղն զայնքան դրամն այն հանգուցելոյն եւ զԺ քսակի մուրհակսն ի զուր զաւթեալ չափէ, որ յԱթոռոյս պարտ էր գալ, մեք զինչ արասցուք ասէ. տեղդ Սարասկեարին կասէ՞ք, կամ մեք գրեմք, բան մի կարէ ' առնել, թէ ոչ: Եւ խնդրեաց գրել զայս հանդերձ այլ որպիսութեամբք: Զայս թուղթքս եւս առ Գէորգն յղեցաք, յղել առ մհ. Փիլիպպոսին ի Կարին: Զորս վերոյիշեալ փայակն տարաւ, զոր Գէորգն էր յղեալ: Որ ընդ Գեամայմազին ելեալ գնաց ի դեկտեմբերի ԻԵ: