Գիրք քարոզութեան որ կոչի ձմեռան հատոր

Հեղինակ
ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Աստուածաբանութիւն  
Դիտել
Օրս այս երբեմն կոչի Նոր կիրակէ։ Եւ երբեմն կոչի կրկնազատիկ։ Գիտելի է՝ զի իմաստասէրք զանունն ի չորս բաժանեն. այսինքն ի հոմանուն. ի փաղանուն. ի յարանուն. եւ ի բազմանուն։ Հոմանուն է՝ որ զանազն իր նշանակէ. եւ չտայ զբան գոյացութեան. որպէս յորժամ ասեմք ակն։ Եւ է աչաց ակն. աղբեր ակն. գոհար ակն. սայլի ակն. եւ սոքա այլ եւ այլ բնութիւնք են, եւ զանազան սահմանս ունին։ Իսկ փաղանուն է՝ որ տայ զանունն եւ տայ զիրն. այսինքն զսահմանն իւր. որպէս սեռն որ տեսակաց ստորոգի. զի կենդանին փաղանունաբար կոչի ձիոյն եւ ոչխարին. զի կարեմք ասել զոչխարն կենդանի. գոյացութիւն. ներ շնչական. եւ զգայական. նոյնպէս եւ զձին։ Յարանուն այն է՝ որ ի գործոյն կոչի. որպէս յառաքինութենէն առաքինի. ի քերականութենէն քերական։ Իսկ բազմանունն այն է՝ որ մին իրացն բազում անուն տամք. որպէս սուսեր՝ նրան դալապր՝ մարտացու՝ վաղակաւոր։ Նոյնպէս եւ անուանք աւուրց բաժանին ի չորս. ի հոմանուն. ի փաղանուն. ի յարանուն. եւ ի բազմանուն։ Եւ հոմանուն է կոչումն շաբաթին ի վերայ այլ աւուրցն. որպէս յորժամ ասեմք միաշաբաթ. երկու շաբաթ. երեք շաբաթ. չորեք շաբաթ. եւ այլն որ ի կարգին։ Զի սոքա թէպէտ ունին զշաբաթ անունն հոմանունաբար. բայց այլ է միաշաբաթն եւ այլ է երկու շաբաթն եւ այլն ի կարգին։ Եւ փաղանունաբար կոչի օր. զի տայ զանունն եւ տայ զիրն. զի կարեմք ասել թէ՝ երկու շաբաթն օր է. եւ զսահման աւուրն ունի։ Ասեմք երեք շաբաթ օր՝ չորեք շաբաթ օր։ Ասեմք դարձեալ ծառազարդի օր. վարդավառի օր. պահոց օր. զատիկ օր։ Եւ սոքա ամենեքեան ունին զանուն աւուրն. եւ ունին զսահման աւուրն։ Եւ յարանունաբար կոչի շաբաթն եւ կիրակէն եւ ուրբաթն։ Զի ի գործոյն են կոչեացեալ սոքա. այսինքն ի հանգչելոյն շաբաթ. զի շաբաթն հանգիստ լսի յեբրայեցւոցն ի մերս։ Եւ կիրակէն տէրունի թարգմանի յունացն ի մերս. վասն զի յամենայն մարմնական գործոց պարապիմք. եւ տէրունական գործոց միայն հետեւիմք։ Նմանապէս եւ ուրբաթն. զի ի սմա եմուտ բօթ եւ գուժ մահու ի բնութիւնս մեր։ Իսկ բազմանուն է՝ որպէս այսօր. զի կոչի նոր կիրակի. կրկնազատիկ. եւ կարմիր զատիկ. կամ կարմիր կիրակի յաշխարհականաց . եւ կամ այլ ինչ՝ զոր ոչ ասեմք վասն սոցա բան։ Այլ վասն երկուցն է մեր քննութիւնս թէ, վասն է՞ր կոչի Նոր կրակի եւ Կրկնազատիկ։ Գիտելիէ՝ զի ի մէջ ամենայն կիրակէիցն՝ սա միայն կոչի նոր կիրակի։ Զի կիրակէս այս՝ յենքեան բերէ զխորհուրդ կատարածի աւուրն ըստ չորից եղանակաց. այսինքն, ի կոչմանէն. յառաւելութենէն. ի թուոյն. եւ ի կարգէն։ Նախ ի կոչմանէն. զի կիրակի կոչի՝ որ թարգմանի տէրունի։ Զի որպէս ի կիրակէ օրն խափանումն է ամենայն մարմնական գործոց. եւ միայն աստուածայնոցն պարապումն. յորեւ խոստովանութիւն է մեղաց զորս գործեաց ի շաբաթն ի բուն։ Նոյնպէս եւ յօրն կատարածի՝ խափանումն է ամենայն մարմնական գործոց. որպէս յայտ է յիմաստուն տնտեսէն որ ասէր. «Տէր իմ հանէ զտնտեսութիւն իմ. այսինքն մահուամբն. գործել ոչ կարեմ. մուրանալ ամաչեմ»։ Եւ զի՞նչ է ամօթ մուրացողացն. այսինքն, ոչ առնուլ զ խնդրելին. որպէս յիմար կուսանքն որք խնդրեցին զիւղն յիմաստնոցն եւ ոչ առին։ Նոյնպէս եւ ոչ կարեն գործել. զի ամենայն գործ մարմնական՝ նիւթով լինի. իսկ անդ՝ ոչ գոյ նիւթ մարմնական։ Այլ յայն են պարապեալ՝ զի արդարքն միայն ունին զհայեցուածս առ Աստուած եւ ի կեանս։ Իսկ մեղաւորքն ի դժոխս եւ ի տանջանս։ Դարձեալ որպէս յաւուրս կիրակէի խոստովանութիւն լինի մեղաց՝ այսինքն յատնութիւն. նոյնպէս եւ յայնմ աւուր յայտնին մեղք իւրաքանչիւրոցն. զոր այժմ ի ծածուկ գործէ եւ ոչ խոստովանի, անդ հրապարակաւ յանդիմանի։ Երկրորդ յառաւելութենէն՝ որ կոչի օրս այս նորա կիրակի. նոյնպէս եւ օրն այն կոչի նոր վասն երկու պատճառի։ Նախզի՝ նոր գործելոց է Աստուած զարարածս ի նմա. ըստ այնմ որ ասէ մարգարէն։ «Եղիցին երկինք նոր եւ երկիր նոր։ Եւ թէ լոյս լուսնին իբր զարեգակն եղից. եւ արեգակն եօթնապատիկ եղիցի»։ Երկրորդ ասի նոր՝ զի մի օր է ի վերայ ամենեցուն. եւ այլ օր զնա ոչ փոփոխէ եւ հնացուցանէ։ Երրորդ՝ ըստ թուոյ աւուրցն. զի որպէս օրս այս ութներորդ է յարութենէն նորն Ադամայ։ Նմանապէս եւ օրն այն՝ ութն դար է ի ստեղծմանէն հինն Ադամայ. որպէս ասէ ժողովօղն. «տուք բաժին եօթանցս. այլեւ ութնիցս»։ Չորրորդ՝ յայտ է ի կարգէ տօնիցս. զի յերեկեան օրն յիշատակ էր Յովհաննու կարապետին. որպէս ասաց՝ «պատրաստ արարէք զճանապարհս Տեառն. եւ ուղիղ արարէք զշաւիղս Աստուծոյ մերոյ»։ Զի կարապէտն այն է, որ յառաջն երթայ եւ պատմէ զգալուստ թագաւորին. եւ տայ տեղի պատրաստել. եւ ընդ կարապետն եւ ընդ թագաւորն ոչ գոյ միջնորդ. նոյնպէս ընդ շաբաթ օրն եւ ընդ կիրկէն միջնորդ ոչ է։ Եւ զի երկու է գալուստն Քրիստոսի. եւ երկու են կարապետք. առաջնոյն Ովհաննէս. եւ երկրորդին Եղիա։ Ապա պարտէ յայս շաբաթ օրն՝ Եղիայի տօնել. բայց զի Եղիա մարմնով կենդանի է եւ Ենովք. եւ զմահ ոչ են ճաշակեալք. վասն այն ոչ տօնէ նոցա եկեղեցի. զի դեռ ի պատերազմ են մտանելոց. եւ աւուրք պատրութեան կայ առաջի նոցա. այսինքն ի ժաեմանակս նեռին որպէս ասէ տեսիլն։ Արդ՝ զայս տօնս ի դէմս նորա առնէ եկեղեցի սուրբ. թէպէտ եւ Ովհաննու անուանի. այլ ի խորհուրդ նորա է։ Զի Ովհաննէս զԵղիայի հոգին ունէր. որպէս ասաց թէ՝ «եկն Ովհաննէս հոգւով Եղիայի եւ զօրութեամբ»։ Զի որպէս նա մարգրարէ՝ եւ սա. որպէս նա անապատաւոր՝ եւ սա. որպէս նա կարապետ՝ եւ սա։ Ապա ուրեմն յայտ է թէ, վասն է՞ր նոր կիրակի կոչի օրս այս։ Եւ զի կրկնազատիկ ասի վասն երեք պատճառի։
       Վասն ազատութեան. վասն յարութեան. եւ վասն փրկութեան։ Որեւ այսու նշանակի միւսանգամ գալուստն եւ կատարածի օրն։ Նախ ըստ ազատութեան. զի զատիկն ազատութիւն թարգմանի. եւ օրս այս՝ կոչի կրկին ազատութիւն։ Այս է խորհուրդն. զի թէպէտ առաջին գալստեամբն ազատեաց Քրիստոս զմեզ ի մեղաց. բայց դեռ մարմինս ի ներքոյ կարեաց կայ. այսինքն, քաղցի եւ ծարաւի. ցրտի եւ երկիւղի եւ տրտմութեան. որպէս ասէ առաքեալն. «թէ, մեք իսկ որք զճաշակ հոգւոյն առաք, անձամբ յանձինս հեծեամք, որդէգրութեան ակնակլեալ փրկութեան մարմնոյ մերոյ»։ Եւ այս լինի՝ յորժամ զամենայն նոր առնէ Աստուած. եւ յամենայն կարեաց ազատէ զմեզ. յայնժամ կոչի կրկին զատիկ. որոյ է այսօր պատկեր։ Երկրորդ՝ ասի կրկին զատիկ վասն կրկին յարութեան մերոյ. զի առաջին կիրակէն յարոյց զմեզ ընդ իւր հոգւով եւ զօրութեամբ. որպէս ասէ առաքեալն. «ընդ նմին յարոյց, եւ ընդ նմին նստոյց յերկնաւորս ի Քրիստոսի»։ Իսկ յերկրորդումն կիրակէին՝ յարուցանէ զմեզ ներգործութեամբ ըստ մարմնոյ. յորում ներգործութեամբ ըստ մարմնոյ. յորում յառնեմք ի մեռելոց եւ անմահանամք. որպէս ասէ կորնթացւոց. «յորժամ ապա կանացուս այս զգեցցի զանապականութիւն, եւ մահկանացուս զանմահութիւն, յայն ժամ կատարեսցի բանն որ ասէ. «ո՞ւր է մահ յաղթութիւն քո»։ Յաղագս որոյ օրս այս կոչի կրկին զատիկ. իբր պատկեր կրկին յարութեան մերոյ։ Երրորդ ասի կրկին զատիկ վասն փրկութեան մերոյ. զի յառաջումն կիրակէին երեւեցաւ այլ աշակերտացն՝ յորում փրկեաց զնոսա եւ հաստաստեաց ի հաւատս յարութեանն. Եւ յերկրորդ կիրակէիս դարձեալ երեւեցաւ եւ փրկեաց զԹօմաս ի թերութենէն, եւ հաստատեաց ի հաւատս. ըստ այնմ որ ասաց. «բեր զմատունս քո եւ արկ այսր. եւ բեր զձեռն քո եւ մխեա ի կողս իմ. եւ մի լինիր անհաւատ, այլ հաւատացեալ. որպէս դաւանեաց Տէր իմ եւ Աստուոծ իմ»։ Եւ օրինակք են սոքա կրկին հաւատացելոցս. այսինքն այլ աշակերտքն այժմու հաւատացելոցս՝ որք ի լրոյ քարոզչացն եւ տեսութեամբ միայն հաւատոյն աչօք հաստատեցան ի Քրիստոս. որպէս նոքա յառաջնումն կիրակէին։ Իսկ Թօմաս զօրինակ բերէ երկրորդաբար հաւատացելոցն՝ որք յերկրորդ գաստեանն ի հարկէ սքանչելեացն եւ յերկիւղէ հաւատացելոցն՝ որք յերկրորդ՝ գալստեանն ի հարկէ սքանչելեացն եւ յերկիւղէ հաւատան ի Քրիստոս. «յորժամ նմա կրկնեսցի ամենայն ծունր երկնաւորաց եւ երկրաւորց եւ սանդարամետականաց. եւ ամենայն լեզու խոստովան լիցի եթէ, Տէր է Յիսուս Քրիստոս ի փառս Աստուծոյ Հօր ըստ առաքելոյն»։ Որպէս եւ այսօր Թօմաս շօշափելով Տէր եւ Աստուած դաւանեաց. թեր եւս սոքա առաւել երանին որք ոչ տեսեալ հաւատացին այժմու քրիստոսնեայքս։ Այս ըստ զանազանութեան թէ՝ վասն է՞ր կոչի նոր կիրակի կամ կրկնազատիկ։ Գիտելի է թէ, զի՞նչ ունի խորհուրդ՝ որ այլ աշակերտացն զձեռս եւ զոտս եցոյց Տէրն որպէս ասէ Ղուկաս. իսկ Թօմայի զձեռս եւ զկողս որպէս ասէ Յօհաննէս։ Ասելի է թէ՝ աշակերտացն որ զձեռս եւ զոտս որ եցոյց՝ երեք իր ցուցանէ։ Նախզի՝ ձեռքն զբարձրագոյն գործն նշանակէ Քրիստոսի. եւ ոտքն զնուաստականսն։ Ասաց աշակերտացն թէ, «շօշափեցէք զիս եւ տեսէք. զի ես նոյն եմ». այսինքն թէ, ոչ այլ նա որ զաստուծայինսն կատարէր՝ եւ ոչ այլ նա որ զմարդկայինսն, այլ մի եւ նոյն։ Երկրորդ՝ եցոյց ի խրատ աշակերտացն թէ՝ տեսէք զձեռս որ զհացն աճեցոյց. եւ զկուրին աչսն եբաց. եւ տեսէք զոտս որ ի վերայ ծովուն գնաց. եւ ի վերայ օդոյն ճանապարհորդեաց. սոքա այսպիսի խոց եւ վէրս կրեցին։ Նոյնպէս եւ դուք յորժամ ընդ ոլորտս տիեզերաց ի քարոզել շրջիք եւ առնէք սքանչելի, եթէ հասանին ձեզ չարչարանք մահու, մի հպարտանայք ի վերայ մեծամեծ գործոցն. այլ խոնարհութեամբ յանձն առէք. որպէս զիս տեսանէք։ Երրորդ՝ այլ իմն գեղեցիկ խորհուրդ յայտնեն երկու ձեռքն եւ երկու ոտքն. այսինքն, զդառնութիւնս մեր զոր ունիմք առ նա։ Զի խոստովանիմք զնա աջ եւ ընդաջմէ Հօր Աստուծոյ. եւ երեւեալ ի ձախակողմ աշխարհիս՝ որ էր զնեղութիւն եւ զչարչարանս կերալ եւ զմահ. զայս նշանակէ երկոքին ձեռքն զոր եցոյց նոցա։ Իսկ ոտքն՝ մինն զվերանալն առ հայրն եւ զընդաջմէ հօր նստիլն. եւ միւսն զմիւսանգամ գալուստն նորա, յորժամ գայցէ փառօք հօր ի դատել զերկիր. վասն այն ասաց. «տեսէք զձեռս զոտս»։ Իսկ Թօմա զի մատամբ զձեռսն շօշափէր, եւ ձեռօքն զկողն։ Զգալի տեսութիւնն այս է. զի մատամբն նշանակի խոցուած բեւեռացն այնչափ, մինչ զի այն մի մատն կարէր շօշափել. իսկ ձեռքն որ էր չորս մատն՝ ցուցանէր զմեծ խոցուած գեղարդեանն. զի կողն այնչափ բացեալ էր, մինչ զի չորս մատն շօշափել կարէր։ Դարձեալ ի խորհուրդս. զի մի մատն զհաւատն նշանակէ. զի մի հաւատ ասէ առաքեալն. եւ չորս մատունքն զչորեքին առաքինութիւնս։ Զայն նշանակէ թէ՝ որք աչօք միայն հային ի Քիստոս, այսինքն ժամ պատարագին, բաւական է նոցա միայն հաւատն. իսկ որք զմարմինն շօշափեն՝ այսինքն պատարագեն զՔրիստոս, եւ զչորս առաքինութիւնս պարտ է յաւելուլ ի վեայ եւ ապա արժանի լինիլ։ Դարձեալ առ հասարակ տեսութիւն. ի խրատ առանորդաց արա զայս Տէրն. այսինքն են վարդապետք՝ եպիսկոպոսք՝ կամ քահանայք. թէ այնոցղիկ որք կատարեալ են ի բանս եւ ի գործս որպէս զայլ առաքեալսն, սակաւ ինչ բան բաւական է նոցա ի յուսումն խրատու։ Իսկ անկատարիցն որպէս Թօմաս՝ առաւել ջանս պիտոյ է ստանալ ի վերայ նոցա այնքան, որպէս թէ չորիցս կրկին քան զնոցայն. եւ այնու բերել զնոսա ի յուղղութիւն. վասն այն թումայի ընդ ձեռացն եւ զկողսն առաւել ցուցանէր։ Բայց ասեն վարդապետք թէ՝ յորժամ մխեաց զձեռն ի կողն Քրիստոսի եւ եհան, հուր ցոլացեալ երեւէր ի ձեռացն Թօմայի։ Վասն որոյ ամենայն աշակերտքն խոնարհեցուցին զգլուխս՝ եւ առին խաչ ի նմանէ, եւ համբուրեցին զաջ նորա։ Ի յայս խորհուրդս այժմ ամենայն քրիստոնեայքս խաչ առնումք ի միմեանց։ Ապա ուրեմն յորժամ մատուցանէ պատարագ քահանայն, միայն ի նմանէ պարտ է առնուլ խաչ. եւ ոչ յայլոցն. որպէս այլ առաքեալքն՝ միայն ի Թօմայէ առին խաչ։ Նմանապէս եւ պատարգօղն չառնու յայլոցն խաչ. որպէս եւ ոչ Թօմայ այլոց առաքելոցն։ Եւ պարտ է աջովն տալ խաչ. զի Թօմայի աջ ձեռն մխեցաւ ի կողն Քրիստոսի։ Ուստի յայտ է՝ զի առ դէմ երեսացն Քրիստոսի կայր Թօմա. եւ խոցուածն էր ի ձախ կողն Քրիստոսի որպէս ասեն ոմանք։ Որոյ պատճառ է՝ կինն ի ձախ կողէն էր Ադամայ որ վիրաւորեաց զնա. վասն այն Տէրն մեր ի ձախ կողն ընկալաւ զվէրն զի բժշկեսցէ զնա։ Եւ ուստի՞ յայտ է թէ ի ձախէն առաւ կողն յԱդամայ. յայնմանէ՝ զի այր մարդոյն մի կողն պակաս է ի ձախ կուշտն։ Այլ ընդհանուր վարդապետք՝ ուղղապէս ասեն թէ, կողն աջոյ խոցեցաւ. ուստի բղխեաց արիւն եւ ջուր ի մկրտութիւն աւազանին, եւ ի յարբումն ճաշակման։ Վասն այնորիկ՝ աւազանն յաջ կողմ է եկեղեցւոյն զի ծնանի զմեզ որդի Աստուծոյ. եւ ոչ որպէս ի ձախ կողէն։ Նոյնպէս եւ խորհրդանոցն՝ ի յաջ կողմ է եկեղեցւոյն զոր ընծայեն ի սեղանն՝ եւ մատուցանեն պատարագ ի հաշտութիւն ամենայն աշխարհի. եւ ի քաւութիւն եւ ի թողութիւն ամենայն մեղաւորաց կենդանեաց եւ ննվեցելոց։ Դարձեալ՝ համանգամայն ասեմք թէ Նոր կիրակի եւ Կրկին զատիկ կոչի օրս այս։ զի առաջին կիրակրի զատիկն այն է՝ որ էանց. իսկ այս նոր է. զի այլ կիրակէի չեմք տօնեալ զատ ի յարութենէն. այլեւ կամ երկու շաբաթի կամ երեք շաբաթի եւ այլն. եւ վասն այն այսօր կրկին է զատիկ ի վերայ առաջնոյ զատկին։ Դարձեալ նոր կիրակէ ասէ եւ կրկնազատիկ. զի ի հինն շաբաթն էր դատարկութեան օր եւ Տէրունի։ Իսկ այժմ նոր է կիրակէն. զի նոր օրէնս եդին առաքեալքն ի կիրակէ դատարկանալ երւ հանգչիլ։ Եւ կրկին զատիկ. զի ի շաբաթ օրն առաջին՝ ազատութիւն էր ի մարմնոյ գործոց. եւ սա կրկին զատիկ է ի վերայ նորա։ Դարձեալ նոր կիրակէ եւ կրկնազատիկ. զի նոր տօնեմք զնաւակատիս փրկութեան հոգւոց մերոց հոգեւոր ուրախութեամբ եւ տօնախմբութեամբ. եւ ոչ որպէս հինն. զի միայն նաւակատիս նոցա՝ էր ըստ մամնոյ ուրախութիւն։ Եւ դարձեալ նոր օրհնութիւն երգեմք նոր մանկունքս առագաստի նոր փեսային յարուցելոյն ի նոր գերեզմանէն։ Եւ ըստ այնմ որ նոր է նաւակատիս՝ եւ նոր երգք, նոյնպէս եւ կրկին է զատիկ ուրախութիւն եւ ցնծութիւն հոգեւոր։ Դարձեալ նոր կիրակէ եւ կրկնազատիկ վասն այն ասի՝ զի նոր կրկնի ի մեզ ընթերցումն աւետարանացն։ Զի յայս ութն օրս յետ յարութեանն մինչեւ ցայսօր՝ զնշանաւոր աւետարանսն ընթերցան. որ հաւատարիմ վկայք են յարութեանն Քրիստոսի։ Եւ ամեն աւետարան՝ չորիցս ընթերցեալ եղեւ. երեք ի նմին աւուրն. եւ մինն յերկրորդումն. զի յօրէնսն գրեալ թէ՝ «յերկուց եւ յերից վկայից հաստատեսցի ամենայն բան»։ Արդ՝ զի Քրիստոս Աստուած է. նոյնպէս եւ մարդ։ Երեքն մարդկաութեանն վկայք են. եւ մինն աստուածութեանն. որպէս եւ չորս աւետարանիչքն. երեքն զմարդկութիւնն Քրիստոսի վկայ էին. վասն որոյ ի մարմնաւոր ծննդենէն սկսան. եւ մինն զաստուածութիւնն վկայէր. զի Յօհաննէս յաստուածութենէն սկսաւ։ Իսկ յայսմ հետէ՝ յառաւօտուն զՂուկաս կարդան. եւ ի ճաշուն զՅօհաննէս. եւ յերեկոյին նախ զՄատթէոս՝ եւ ապա զՄարկոս։ Այս է խորհուրդն. Ղուկաս բժիշկ էր. եւ սովորութիւն է բժշկաց ընդ առաւօտն տալ հիւանդաց դեղ, մինչդեռ այլ կերակուր ոչ է կերեալ. եւ ի ճաշուն գան եւ տեսանեն թէ, դեղն բան գործեա՞լ է թէ ոչ։ Այսպէս Ղուկաս յառաւօտուն տայ մեզ հոգեւոր դեղ. եւ գայ ի ճաշուն տրակօք առաքելոցն տեսանել զմեզ. զի եւ զայն Ղուկաս է գրեալ։ Իսկ ի ժամ պատարագին՝ խօսի ընդ մեզ Յօհաննէս. որպէս մարմնաւոր փեսայն ոչ խօսի ընդ ումեք, այլ փեսայ եղբայրն անուանեալ։ Այսպէս եւ փեսայն եկեղեցւոյ է՝ Քրիստոս. որպէս ինքն ասաց. «ոչ է պարտ մանկանց առագաստ պահել, մինչ փեսայն ընդ նոսա իցէ»։ Իսկ փեսայեղբայրն է Յօհաննէս. զի ի ժամ խաչին ասաց ԶՄարիամ. «ահա որդի քո»։ Վասն այն յորժամ Քրիստոս բազմեալ է ի սեղանն, խօսի ընդ մեզ Յօհաննէս։ Իսկ ի ժամ երեկոյին յորժամ խոնրահի արեգակն, Մատթէոս խօսի. զի նա ի վերուստ սկսաւ յԱբրահամէ. եւ գայ մինչեւ ի Յովսէփ եւ ի Մարիամ. որ ցուցանէ զխոնրահիլ բանին առ մեզ որպէս յարեւմուտս. իսկ ի կատարումն Մարկոս. զի ասէ՝ «երիտասարդ մի նստէր զգեցեալ պատմուճան սպիտակ». որ ցուցանէ թէ, ի ժամատեղեացն նորոգեալ եւ պայծառացեալ հոգւով երթամք ի տուն։ Այսքան ի կոչմանէ աւուրս՝ որ ասի նոր կիրակի եւ կրկնազատիկ։ Բայց գիտել պարտ է՝ զի խաչելութեամբն Քրիստոսի երեք յաշակերտացն նորա ուրացօղք եղեն. այսինքն Յուդա. Պետրոս. եւ Թովմաս։ Եւ սոքա երեքեանս՝ օրինակք են երեք դասուց մեղաւորաց որք են յաշխարհի. այսինքն յառաջն՝ ի մէջն՝ եւ յետոյ։ Յուդաս ուրացօղ եղեւ նախ քան զխաչն , եւ ամենեւին կորեաւ։ Նշանակէ զդասս մեղաւորաց՝ որք յառաջին դարսն լինէին. որք ամենեւին կորեան։ որպէս առնոյիւ. առ սոդօմայեցովքն եւ այլք բազումք. որք նախ էին քան զօրէնսն։ Իսկ Պետրոս՝ նշանակէ զնոսա որք ընդ օրինօքն էին եւ յանցանէին. որք յանդիմանեալք լինէին յօրինացն. որպէս Պետրոս ի ձայնէ հաւուն։ Եւ նոցա ի մեղանչելն երեւէր արած բորոտութեան ի յանձնն, կամ ի հանդերձն, կամ ի յորմս տանցն. որք գնային զանազան պատարագօք ի տաճարն. եւ բազում զղջմամբ թողութիւն գտանէին. որպէս Պետրոս վասն դառնագոյն արտասուելոյն։ Իսկ Թովմաս նշանակ է մեղաւորացն, որք յետ Քրիստոսի միայն հաւատով գտանեն զթողութիւն մեղաց. որպէս ասէ հռօմայեցւոց. «սրտիւ հաւատալ յարդարութիւն. եւ բերանով խոստովանիլ զփրկութիւն»։ Դարձեալ՝ նշանակեն սոքա երեքեանն զերեք դասս մեղաւորաց. որք երիւք մեղանչեն. այսինքն, մտօք՝ բանիւ՝ եւ գործով։ Թօմաս նշանակէ զնոսա որք մտածութեամբ ինչ յանցանեն թերութեամբ ինչ, կամ այլ յանցուածով. բայց ոչ գայ ի գործն. եւ է սա անկատար մեղք. այս ներումն ունի. վասն որոյ աղաչէ Դաւիթ. «զյանցուածս իւր ո՞վ կարէ առնուլ ի միտ»։ Իսկ Պետրոս՝ նշանակ է նոցա որք բանիւ յանցանեն. ուրացութեամբ, կամ այլ ինչ մեղօք. եւ է սա կատարեալ մեղք. ըստ այնմ, «ուր ուրանայ զիս առաջի մարդկան, ուրացայց եւ ես զնա առաջի հօր իմոյ որ յերկինս է»։ Իսկ Յուդա նշանակ է նոցա որք գործով մեղանչեն. որպէս սպանութիւն գողութիւն եւ պոռնկութիւն եւ այլն. եւ են սոքա առաւել կատարեալ մեղք. զի զոր ինչ ի միտս խորհեցաւ՝ կամ բանիւ խօսեցաւ՝ գործով կատարեաց։ Դարձեալ այլ իմն կերպիւ՝ նշանակեն սոքա զդասս մեղաւորացն. զի են ոմանք՝ որք կամաւ եւ գիտութեամբ եւ կարողութեամբ մեղանչեն. եւ են որք ակամայ եւ տգիտութեամբ եւ տկարութեամբ. եւ են որք յերկուց մէջն. այսինքն, որ ակամայ եւ տկարութեամբ. բայց գիտութեամբ գործեն։ Յուդա նշանակէ զնոսա՝ որք կամաւ եւ գիտութեամբ եւ կարողութեամբ մեղանչեն. զի Յուդա կամաւ մատնեաց զՏէրն. եւ գիտէր զնա վարդապետ իւր. եւ կարէր ոչ մատնել զի անձնիշխան էր. եւ ուրուք հարկ ի վեայ ոչ կայր։ Նոյնպէս եւ այժմ բազումք գիտեն զմեղսն մեղք՝ եւ գործեն ընդդէմ Աստուծոյ. եւ կարեն ոչ գործել՝ բայց կամաւ մեղանչեն. որպէս ասէ յառակսն. «անպարիշտն ախորժելով գործէ զչարն». որպէս այն որ կամաւ անկանի ընդ քար ի վայր՝ գիտէ զնա կորուստ իւր. եւ կարէ յետս դառնալ թէ կամի. բայց ոչ դառնայ. նոյնպէս եւ նոքա որք ի խորխորատ կորստեանն անկանին ի մեղաց. վասն որոյ այնպիսիքն «արբցեն գան բազում». վասն զի գիտութեամբ եւ կամաւ գործեն զմեղսն։ Իսկ Պետրոս նշանակ է նոցա որք ակամայ եւ տկարութեամբ մեղանչեն. սակայն գիտութեամբ. որպէս Պետրոս ի կամս ոչ ունիէր ուրանալ զՔրիստոս. այլ ի տկարութենէ մարմնոյ չարչարանացն, եւ ի դիպմանէ աղախնոյն ուրացաւ։ Եւ ուստի՞ է յայտ թէ կամաւ ոչ մեղանչեաց. յայնմանէ՝ զի այլ աշակերտքն թողին զնա եւ փախեան. եւ նա զհետ չոգաւ. որով յայտ է՝ զի ոչ յուացութիւն գայր, այլ ի դնել զանձն ի վերայ որպէս խոստացաւ յերեկոյին։ Եւ ուստի՞ է յայտ թէ ի տկարութենէ. ասեմ թէ ի ժամանակէն. զի ժամանակն երկիւղի եւ չարչարանաց էր. որով յայտ է զի այս երկու մասամբս՝ սորայս ներելի է քան զՅուդային. վասն զի նորայն կամաւ եւ կարողութեամբ. եւ Պետրոս ակաեմայ եւ տկարութեամբ. սակայն գիտութեամբ մեղանչեաց Պետրոս։ Եւ ուստի՞ է յայտ ասիցէ ոք. ասեմք թէ յերից իրաց։ Նախ յայնմանէ՝ զի նա միայն գիտէր զՔրիստոս Որդի Աստուծոյ, որպէս եւ դաւանեաց։ Երկրորդ՝ զի գիտէր զինքն միայն առաւել սիրօղ Քրիստոսի որպէս եւ խիզախեաց։ Երրորդ՝ յայտ է յայմանէ՝ զի երեք անգամ ուրացաւ. եւ ոչ մի կամ երկուս. որք զգիտութեան ցոյց ունէին։ Եւ յետոյ եւս չար՝ զի նզովեաց. եւ մինչ յանկարկեալ Տեառն՝ ի նոյն ուրացութեան կայր. յաղագս որոյ «ել արտաքս եւ ելաց դառնապէս»։ Իսկ Թօմաս նշանակ է նոցա որք ոչ կամաւ, եւ ոչ գիտութեամբ, եւ ոչ կարողութեամբ. այլ ակամայ եւ տգիտութեամբ եւ տկարութեամբ մեղանչեն. վասն նոցա ասէ Տէրն . «արբցեն գան սակաւ»։ Եւ զի թերութիւն Թօմայի ակամայ էր. յայտ է յանմանէ՝ զի ոչ կամէր ուրանալ զվարդապետն. զի ի ժամ խաչին ամենայն աշակերտքն զՊետրոսին ասէին դնել զանձն ի վերայ նորա։ Եւ զի տգիտութեամբ էր, յայտ է յայնմանէ՝ զի ոչ գիտէր զխորհուրդն մահու եւ յարութեան. եւ զի ի տկարութենէ էր. յայտ է յայնմանէ, զի յորժամ աշակերտքն տեսին եւ հաւատացին, իսկ նա զի ոչ էր տեսեալ, վասն այն ոչ հաւատայր. զի թէ ընդ նոսա տեսեալ էր, ընդ նոսա եւ հաւատացեալ էր։ Դարձեալ այլ իմն կարգ ապաշխարութեան ուսուցանեն մեզ ուրացութիւնք սոցա. զի են ոմանք՝ որ Աստուած կամի զդարձն՝ այլ ինքեանք ոչ ապաշխարհեն։ Եւ են որք ինքեանք կամին՝ այլ Աստուած ոչ ընդունի։ Եւ են որ Աստուած կամի՝ եւ ինքեանք հետեւին աստուածային կամացն։ Վասն զի են ոմանքի մեղաւորաց՝ որ թէպէտ օգնականութիւնն Աստուծոյ իցէ ընդ նոսա, այլ յորժամ ինքեանք ոչ կամին, չկարեն փոխիլ ի լաւ անդր. որպէս ասէ առաքեալն. «Աստուած կամի զի ամենեքեան կեցցեն, եւ ի գիտութիւն ճշմարտութեան եկեսցեն». այլ որք անձնիշխան կամօք կորնչին, նոքա ոչ գան ի գիտութիւն ճշմարտութեան։ Եւ զայս նշանակեաց Յուդա. զի Քրիստոս զայն ամենայն օգնականութիւնն ունէր ի վերայ նորա. մինչ զի քան զամենայն աշակերտսն՝ զնա առաւել մեծարէր. եւ ուստի յայտ է՝ զի զարկղն ունէր. նաեւ յառաջագոյն ասէր զկորուստ մատնչին, թէ «վայ է մարդոյն այն՝ յոյր ձեռն մատնսցի». գուցէ զգաստասցի։ Եւ զինքն յանուանէ ոչ յանդիմանէր. այլ թէ՝ «մի ոմն ի ձէնջ մատնելոց է զիս». զի մի յանդգնեսցի։ Եւ նախ քան զամենեցեան՝ զնորա ոտն լուանայ. եւ ապա գայ առ Սիմոն Պետրոս. սոքա ամենեքեան՝ նշանակք են Տեառն խնամոցն առ նա։ այլ ինքն ոչ կամեցաւ, ոչ ինչ օգտեցաւ։ Եւ ընդդէմ այսմ՝ Պետրոսին. զի թէպէտ ինքն կամեցաւ, այլ յորժամ Քրիստոս թոյլ ետ եւ ոչ օգնեաց, ինքն իւրովն ոչ կարաց մնալ ի լաւութեան. այլ յետոյ ուրցօղ գտաւ։ Այսպէս մարդիկ թէպէտ ի սակաւ մի ժամանակ ջանան գործել զբարիս՝ եւ ցոյց տան առաքինութեան, այլ յորժամ ոչ է կամաւն Աստուծոյ, յետոյ կորնչելոց են։ Զի չեն նոքա ի նախասահմանեալ ընտրելոցն. որպէս ասէ հռօմայեցւոց. «զորս յառաջագոյն ճանաչեաց՝ զնոսին եւ ընտրեաց. եւ զորս ընտրեաց՝ զնոսին եւ կոչեաց եւ արդարացոյց եւ փառաւորս արար»։ Եւ տես զայս յայտնապէս յամենայն դասս. ի մէջ առաքելոցն որք չէին յառաջագոյն ընտրեալք՝ ոչ կարացին արդարանալ որպէս Յուդա. եւ այլք յաշակերտացն որք յետս չոգան ի Տեառնէ Յիսոսէ Քրիստոսէ։ Այսպէս բազումք ի մարտիրոսացն զանազան տանջանացն համբերեցին. եւ յետոյ ուրացան։ Եւ ի մէջ հայրապետացն հերձուածօղքն։ Այսպէս եւ ի սոյն ժամանակիս են ի մէջ եկեղեցւոյ որք փուտ գտանին. եպիսկոպոսք՝ վարդապետք՝ քահանայք՝ աշխարհականք. որք թէպէտ ի ժամանակ մի կեղծիւք ձեւանան. բայց զի չեն յնտելոցն կարգէ. վասն այն յետոյ կորնչին. զի ասէ Քրիստոս։ «Ամենայն տունկ զոր ոչ տնկեաց հայր իմ երկնաւոր՝ խլեսցի»։ Իսկ Թօմաս նշանակ է նոցա՝ որք ի ժամանակս ինչ մնան ի մեղս. այլ ունին յոյս ելանել ի մեղացն եւ ապաշխարել . եւ զի ունի նոքա զկամսն ի բարին. եւ կամքն Աստուծոյ միաբանի ընդ կամաց նոցա. յայնժամ կարեն ելանել ի մեղաց։ Որպէս այն որ ի խորխորատ է անկեալ՝ ի վեր համբառնալ զձեռն. եւ միւսն ի վերուստ խոնարհեցուցանէ զձեռն՝ եւ յըմբռնելոյ ձեռացն ելանէ ի զբոյն. նոյնպէս եւ ելանէ մարդ՝ ի մեղաց. որպէս Թօմա ունէր զկամսն ի բարին, թէ յորժամ տեսանեմ հաւատամ. վասն այն Քրիստոսի ըստ կամաց նորա երեւեցոյց նմա զձեռս եւ զկողս իւր. եւ եհան ի թերութենէն եւ հաստատեաց ի հաւատս։ Բայց եւ զայս տեսանելի է, թէ ի դարձ մեղաւորին յառաջէ՞ կամքն Աստուծոյ, թէ կամք մարդոյն։ Գիտելի է՝ զի երբեմն յառաջէ կամքն Աստուծոյ. եւ երբեմն կամք մարդոյն. եւ այս ո՞րպէս . այսինքն, զի ըստ նախասահմանելոյն ի տեսութեանն, առաջին է կամքն Աստուծոյ՝ եւ ապա կամք մարդոյն. ըստ այնմ, «մինչչեւ ծնեալ էին յարգանդէ ասէ՝ զՅակօբ սիրեցի եւ զԵսաւ ատեցի»։ Իսկ ի զղջումն եւ ի գործ արդարութեան՝ նախ մարդն կամի. զի անձնիշխան է. եւ ապա Աստուած ըստ կամաց մարդոյն կատարէ զելանելն ի մեղաց։ Եւ այս ուստի՞ յայտ է ասիցէ ոք։ Ասեմք թէ՝ յերկուց իրաց. մին ի վկայութեանց Սուրբ Գրոց. եւ երկրորդ յօրինակաց եղելոց։ Ի վկայութեանց՝ որպէս հրամայէ Քրիստոս. «խնդրեցէք ասէ՝ եւ ապա առնուցուք. հայցեցէք՝ եւ ապա գտջիք. բախեցէք՝ եւ ապա բացցի ձեզ»։ Եւ դարձեալ կրկնէ. «ամենայն որ խնդրէ առնու, եւ այլն»։ Եւ մարգարէն վկայէ. «ասացի թէ պատմեցից ինձէն զմեղս իմ. եւ դու թողցես զամենայն անպարշտութիւնս մեղաց իմոց»։ Եւ Եսայեաւ ասէ. «դարձարուք առիս՝ եւ ես դարձայց առ ձեզ»։ Այս ի վկայութեանց։ Իսկ յօրինակացն՝ զի նախ անառակ որդին դիմեաց առ հայրն. եւ ապա հայրն ել ընդառաջ նորա եւ համբուրեաց զնա։ Եւ նախ Դաւիթ մարգարէն ասաց՝ մեղայ Տեառն. եւ ապա դարձոյց Նաթան. «Տէր անցոյց զքեւ զմեղս քո»։ Նախ աւազակն ասաց. «յիշեա զիս Տէր յարքայութեան քում». եւ ապա Տէրն պատասխանեաց. «այսօր ընդիս իցես ի դրախտին»։ Նոյնպէս եւ կինն պոռնիկ նախ եհեզ զիւղն ի գլուխն՝ եւ ապա արտասուօք եթաց զոտս Տեառն. եւ ապա թողան մեղքն։ Նոյնպէս եւ կինն քանանացի նախ աղաղակեաց. եւ ապա լսելի եղեւ։ Նախ Զաքէոս յանձն էառ հատուցանել չորեք կին. եւ ապա ասացաւ նմա ի Տեառնէ. «այսօր եղեւ փրկութիւն տանս այսմիկ»։ Իսկ թէ ոք ընդդէմ բերցէ թէ, նախ կամքն Աստուծոյ շարժէ՝ եւ ապա կամք մարդոյն շարժի. որպէս զՊօղոսի զի նախ շրտոյց զաչսն. եւ ապա հաւատաց։ Նախ կոչեաց զՊետրոս եւ զՅօհաննէս՝ եւ ապա աշակերտեցան։ Նախ եցոյց Թօմայի զկողն՝ եւ ապա հաւատաց. եւ այլք բազումք։ Ասեմք եթէ՝ այսպիսիքս են եզական շնորհք ոմանց ոմանց. այլ հասարակն այնպէս լինի որպէս յառաջն ասացաք։ Եւ դարձեալ զոր օրինակ՝ լոյս արեգականն ծաւալի ի վաղորդենէ մինչեւ ցերեկոյն. իսկ որք կամին զլոյսն տեսանել՝ նախ բանան զաչս, եւ ապա լուսաւորին. նմանպէս եւ զգութ ողորմութեանն Աստուծոյ ի դարձ մեղաւորին իմասցիս։ Որոց միջնորդութեամբ ամենայն սրբոց՝ եւ աւուրս շնորհի՝ Ինքն որ է արեգակն արդարութեան եւ ճառագայթ փառաց ամենակալին, լուսաւորեսցէ զաչս հոգւոց մերոց ընդ մեծի Թօմայի այժմ դաւանիլ զնա Տէր եւ Աստուած ճշմարիտ հաւատոյն ակամբ. եւ ի կատարածի օրն՝ արժանաւորիլ դէմ յանդիման տեսանել զնա։ Որով ընդ Հօր միանգամայն եւ Հոգւոյն Սրբոյ՝ հանցուք զօրհնութիւն յաւիտեանս յաւիտենից ամէն եղիցի եղիցի։