Գիրք պատմութեանց

Գերապատիւ հզօր զօրութեամբ Արքայական դրանս հաւատարիմ ցուցեալ վօյվօտայիս, որ հաստատեալդ ես ի կողմ Ղալաթիայու. ի մօտիլ ի մերձիլ մեծի հրամանիս զեկ լիցի. Իսթամպօլ եւ գումարեալ ժողովրդոցն հայոց վերակարգեալ պատրիարգ Զաքարիա անուն եպիսկոպոս՝ գերապանծ տէրութեան ինքնակալ իշխանութեանս մերոյ կնքեալ նշանիւն ծիր աղերսանաց՝ առաքեալ էր առ մեծութիւնս մեր, որ զմիտ բանիցն բարձեալ էր այս ինչ. զի ի մեծի քաղաքիս իմոյ բնակեալք ազգն հայոց. գտանին ոմանք հեստեալքն ի հաւատոց։ Որոյ յատկական անունն կաթօլիկ ձայնեալ. եւ օր ըստ օրէ հաւատովն այնու. զբազում անձինս որսացեալ ճոխացեալ գտան, զի մեծք եւ փոքունք յայտնի եւ անյայտ՝ ել եւ մուտս առնեն յեկեղեցիս ֆռանկաց եւ ի տունս իւրեանց զփաթերայս տանելով՝ զկարգ եւ զկանոն ֆռանկաց բացարձակ կատարելով զտունն տեղի եկեղեցւոյ առնելով. զայս ապա կարգ եւ անօրէն գնացս ի լուր թագաւորութեանս հաստատելով, որք անկասկած մնալով սարսափելի պատժոյն արքայականի. զայնպիսի անձինս կաթօլիկս՝ կայունս ի նոցին հաւատ ըմբռնեալ չարաչար պատժօք յանձնեսցեն յարքունական նաւս եւ ի թիս. ծառայութեամբ կեալ ի նոսին. որպէս գերի ըմբռնեալ ի թշնամւոյ. քանզի մեծի Տէրութեանս ի գլխահարկսն հաւատարիմ ենթարկեալ ազգն հայոց. ներ որոյ այս կռիւ եւ վէճ զօրանալով. վասն սիրոյ հաւատոյն կռւեցան լինիլ ազատս. եւ զայնպիսի հեստեալս ոչ գտանիլ ի միջի իւրեանց. վասն այնորիկ ազգին հայոց բաժանեալքն ի հաւատոց՝ մեծ եւ փոքր, որ ի Ղալաթիայ ի ֆրանկ եկեղեցիս. եւ չիք կարգաւորք եւ վարդապետք ի տունս հայոց տուն մտանելով. եւ զմիտս հաւատոց այլափոխելով. զայսպիսի անձինս արգելեալ ի մտանելոյ՝ Ղալաթիայու վօյվօտային հրամանաւն. կապանօք ըմբռնեսջիք. եւ ի տեղիս եւ ի տունս տունս ժամակարգութիւն ֆռանկաց մի լիցին համարձակ ի կատարել։ Եւ կանայք ոմանք՝ գոլով մանկամարդք եւ առանց առն. չիք կարգաւորք նոցին մտեալ ի տունս այնպիսեաց առ ի ծածուկ կատարեալ զծէսն ֆռանկաց. մինչ ազդեսցեն եւ զտեղիս նշանաւ ցուցցեն, այնր եղեալ մահալլէյի իմամի գիտութեամբն՝ եէնիչէրի աղասի եւ վօյվօտայի հրամանօք՝ եւ բուռն զօրութեամբ՝ կալեալ եւ կապեալ ի թէսխանէն մեծի տէրութեանս յանձնեսցեն. եւ փոխանակ սպանանելոյ. ի թի եւ յարքունական չէքտիրէն յղեսցեն. եւ մինչեւ հայոց Պատրիարգին կնքեալ նշանաւ արզուհալն չիլնի, զայնպիսի նենգաւոր անձինս ի քիւրեկէն եւ ի յարքայական պատժոյն մի զերծեալ ապրեցուցանել կարողասջիք. այլ մնալով կացցեն ի պատիժս կանանց ոմանց՝ զկնի խրատելոյն՝ եւ յորդորելոյն. մինչ ո՛չ գայցեն ի յուղղութիւն. զայնպիսի կանայսն արգելցեն ի բանտ. որք ստաբան պատմութեամբն իւրեանց՝ պատեն զպարզամիտս. նաեւ յառաջ քան զայս՝ բարձրագոյն հրամանիս մերոյ էհսան լինիլն՝ ազգն հայոց տակաւին ոչ երթ եւ եկս ունելով յեկեղեցիս ֆռանկաց. եւ ոչ այսքան համարձակութիւնս դեռ եւս ստացեալք յայնմ ժամանակի ի նախնի արքայից հրաման ելեալ է. զինչս եւ զստացուածս չարափառաց ի յարքունիս կալնուլ. զինքն տալ ի ծառայութիւն թէրսխանային. որ եղեալ է այն ի մերում թուի հարիւր յիսուն իլամիւ վճռեցեալ։ Եւ ոմանք չար անձինք երեւեալք. որք թողուն զառ եւ զտուրս իւրեանց, եւ հետեւին նենգաւորական եւ խաբէական արարմանց. եւ զմիմեանս մատնելով սուտ տաւայից ձեռնարկելով։ եւ ոմանք եւս՝ չար իմաստք տավաճիներաց փոխանորդ լինելով. եւ կամ բռնութեամբ՝ սուտ վկայ կացուցանելով. բազում եւ շատ մարդկանց րայայից իմոց, զտոնս աւերեալ են. յորոց չարութեանց եւ խաբէական արարմանց, անհանգիս կելով րայայքն իմ. բողոք բարձին ի դրունս արքայի։ Այլ եւ ոմանք եւս զձեւ հանդերձին փոխելով. եւ զինքն այլատաարզ անձն ոք երեւեցուցեալ գաղտագողի ճանապարհաւ մտանեն ի յեկեղեցիս ֆռանկաց. մինչ զայսպիսիսն տեսանեն եւ տեսանէք. իմանայք ընդ վերոգրեալ հրամանիս պատժելով անարգեսջիք, եւ զանպիտան ոք համարեսջիք, զի եւ այլքն տեսցեն երկիցեն. եւ զինքեանս ուղղիցեն. եւ եէնիչէրի աղային իմոյ հրամանաւն եւ ի կողմանէն մարդ լինելով յղեսցեն զըմբռնեալ կաթօլիքսն ի թերսխանէն. զի կատարելով զծառայութեան գործն թագաւորութեանս խրատելով խրատեցի եւ պատուհասիւք թերեւս զգուշասցի ի չար աղանդոյն։ Քանզի՝ ի հարիւր եօթանասուն եւ չորս թուոջն՝ րեք կերպ մեծասաստ եւ արդիւնաւոր բանիւք հրաման ելեալ էր ի յինքնակալ Տէրութենէ. վասն այս չարագործաց եւ այլաձեւ կաթօլիկ անձանց, եւ վկայեալ են մեծազօր տէրութիւնն օսմանցւոց գոլ սոքա խաբեբայք չարք. եւ հակառակ թշնամիք անձինք նենգաւորք. ուստի եւ խղճալի րայեայքն իմ հաւատարիմք. անհանգիստ մնալով ի ձեռս սոցա. որք միշտ գայթակղութեամբն՝ եւ չարութեամբն իւրեանց զուղիղ կանոնն հայոց րայային իմոյ՝ արգիլեն եւ ի ստոր արկանեն. վասն այսր պատճառի ողորմելով մեր ի վերայ րայայիս. զի մի լիցին ոտնակոխ այնպիսի չարագործաց. նոր ի նորայ հանի զբարձրագոյն եւ զմեծասաստ հրաման աղերսանօք հայոց Պատրիարգին կնքեալ արզիւն. որ մեծապէս հայցեալ էր ի Տէրութենէս մերմէ, շնորհել ինքեան եւ ազգին իւրոյ զողորմութիւն ինչ այնպիսի որ զչարագործսն զայնոսիկ արքունական հրամանաւ պատժիցեն. եւ մեք հարմայեցաք պատժել զայնպիսին մանաւանդ՝ որ ի կողմանէ Պատրիարգին ազդեսցեն զայնպիսի չար մարդիկս. եւ նշանեսցեն՝ զի պատժելով պատժիցի. եւ սրտի մտօք անարգեսցեն։ Եւ հաստատեալ եդեալ կանոնս իմ. առ ի զօրութիւն ունելոյ. եւ բացարձակ ի զործ ածելոյ քարտուղարին իմոյ. եւ արքայական դիւանին. (րէյիս էլքիթապիլամովն. եթէմիշ պէշ սէնիս. այսինքն՝ տարւոյն անցելոյ)։ Աստուածապարգեւ եղբայրն իմ, հանգուցեալ եւ լուսաւորեալ սուլթան Մու ստաֆայ արքայն. (որոյ զհոգին Տէր պայծառացուսցէ։) յոյժ սաստկութեամբ եւ կարի յանդիմանութեամբ վճռեալ էր ի բաց բառնալ զչարագործսն զայնոսիկ։ Բայց արդ՝ յաջողմամբն բարձրելոյն՝ մինչ հասաք ի ծայրագոյն գագաթ թագաւորութեանս մերոյ. պարտ էր եւ մեզ զառաժնորդաց զհրամայեցեալսն. եւ մեք եւս հրամայեալ՝ եւ նորոգ հաստատեալ. մինչ հայցուածք ազգի եւ րայայի. էր ի կանոն ուղղութեան։ Վասն որոյ՝ ի թուոյս նարդենւոյ հրամայեցի եւ հրամայեմ զայնպիսի կաթօլիքս չար անձինս եւ հակառակս րայային մերոյ պատժաել անարգել. եւ վասն բարեկամութեան եւ սիրոյ մեծամեծքն իմ մի՛ աչառիցեն. եւ մի աակն առնուցուն. եւ այնպիսի (մուֆտիս) այս է պիղծ եւ չար մարդկանց ինչքն յարքունիս. ինքն արկցի ի թիւ. վասնորոյ դուք որ մեծամեծքդ էք թագաւորութեանս իմոյ. եւ հաւատարիմք դրանն իմ, վօյվօտայ եւ եէնիչէր աղասի. պարտիք լաւապէս՝ եւ սրտի մտօք՝ ըստ իմոյ հրամանի՝ զայնպիսի կաթօլիք չիք միւֆսիտներն. այսինքն պիղծք անարգել, թշնամանել, եւ զթիւրեալ հերձուածական եւ կռապաշտական հաւատսն նոցին չթողուլ կատարել. եւ ծածկապէս երթ եւ եկքն յեկեղեցիս լատինականաց. յազգէն հայոց լաւապէս քննիցէք, զննիցէք, եւ որոնիցէք, Պատրիարգին հայոց ձեռամբն, եւ կացուցեալ մարդովն՝ կալեալ ըմբռնեալ. եւ ի պատիժս հասուցեալ. իբրեւ զթշնամի նշանեսջիք զայնպիսին. զի եւ այլոց խրատ եւ օրինակ լիցի. եւ տեսեալ զնոսա ի պատիժ ուղղիցեն զթիւր կարծիսն իւրանց. եւ ըմբռնեցելոց զինչսն ի գանձարան արքայիս յանձնեսցին. եւ զինքն մերկացուցեալ ի թի ծառայութեանս յղեսցեն. եւ այս իմոյ հզօր եւ բարձր հրամանիս ի վեր քան զչափն հնազանդեալ կատարել փութասջիք. եւ բան մի ինչ մի՛ պակասացուցանել, եւ կամ աչառել. զի յետոյ վնաս մեծ առ մեծամեծսդ պատահի. ուստի ի հաստատիլ եւ ի նորոգիլ մեծի հրամանիս իմոյ, հրամայեմ բարձր հզօր եւ սուրբ իշխանութեամբս. ի հասանիլ ֆէրմանիս իմոյ առ ձեզ. ըստ այսմ գրելութեան հրամանի եւ արքայական վճռոյս, որպէս եւ գրեցաւ եւ հրամայեացւ, զնոյնս անյապաղ կատարել. եւ միով զպատուիրանաւ իմով ոչ անցանել. այլ ի լրումն եւ ի գլուխ բերել. եւ սրբոյ դրօշակի թագաւորութեանս, ծառայօրէն հպատակ կեալ։