Գիրք պատմութեանց

Հեղինակ
Poghos Kaghzuantsi  

Բաժին
Classical Armenian Literature  

Թեմա
Historiography  
Overview
Ի Գաղատիայ բնակեալ յազգէն հայոց ոմանք զնախնի հաւատն իւրեանց թողեալք. եւ ա յլ թիւր հաւատոց եւ օրինաց հետեւեալք իցեն. եւ որոց իցէ նախնական հաւատն թողանեցեալ, յայնպիսեացն ընտրեալ ի միջոյ՝ զտասն այրս՝ որքիցեն հեստեալք յիւրեանց հաաւտոյն, եւ անհաւատ ասին՝ կապեալ եւ շղթայապիրկ արարեալ ի բերթն արգիլելոյ զնոսա իբրծայրագոյն վնասապարտ իմոյ տէրութեան՝ հրաման է բարձր. իսկ ի մնացելոցն փոքրագունից՝ լիցի դաշնադրութիւն ի յայս բան թէ՝ եթէ վերստին զայս չարութիւն անհաւատարմութեան գործիցեմք՝ իւրաքանչիւրն մեք չորս Ռ ական ղարուշ տամք ի յարքունիս մերով կամաւ եւ յօժարութեամբ՝ եւ ըստ ուխտելոյն մերոյ կատարեամք։ Այլ եւ բռնութեամբ ի ձեռանէ հայոց առեալ եւ տիրապետեալ զեկեղեցիսն՝ վերստին ի ձեռանէ սոյն հերձեալ չարաց առնուլ՝ եւ տալ ազգին հայոց. բարձր հրամանս է հաստատութեամբ սաստկաւ. քանզի՝ բնական սովորւոթիւնն թողեալ ըստ հաճոյից այլ բանս առնուլ, զոր չէ օրէն նոցա. սովորեալ են յայն. որպէս եւ քանի մի ամաւ յառաջ եղեւ տեսանել. որպէս եւ այժմ արարին զբազումս անկարգութիւնս՝ եպիսկոպոսաց քահանայից եւ ծերագունից իւրեանց ոչ հնազանդելով. եւ զբանս նոցին անարգելով. ուտի եւ ես պատուիրեմ. զի զայնպիսիսն լիցի ըմբռնել. եւ ի վերայ չորից եկեղեցեացն հայոց տիրապետութեանն վասն՝ հրամանս է. եւ ի ներս մուծեցեալ նորապէս հաւատոյն՝ քննութիւնս առնել։ Քանզի լուեալ եմ թէ՝ ի տեղդ եղելոց անձանց ոմանք կաշառառութեամբ ի նոցանէ շահեցեալք զթիւրութիւնս նոցա ծածկեն. եւ զլաւութիւն ի նոցանէ հրատարակեն ի դրունս ի մէնջ դատաւոր կարգեցելոց. եւ ոմանց հայոց պարկեշտագունից վասն՝ գիրս պարուրականս առնեն եւ յղեն առ մեզ ունելով գանկատս զուրս. որ եւ այսուհետեւ եւս անընդունելի լիցին այնպիսի պարուրական գրեալք ի յարքայապերճ դրունս իմոյ տէրութեանս. եւ ով ոք ընդունի զայնպիսիս պարուրականս, ներհակ եւ հակառակ տէրութեանս իմոյ իշխանութեան՝ բարձու համարեսցի. բայց ինձ հնազանդ ծառայից իմոց զգրեանս ընդունել համարելոյընդ ամենայն տեղիս բարձր հրամանս է փայլեալ. եւ պարտ է նոցա միշտ խնամ ածել՝ եւ թէ անհնազանդից ստութեանց եւ խաբէաակն բանիցն հաւատայք, հնազանդ ծառայքն մեր հայ ազգին ցրուեալք լինին ի տեղւոջէն իւրեանց. սակս գործեցեալ չարութեանցն հեստելոց. ապա ուրեմն չէ նոցա լսելի՛. այլ հայոց ենթարկեալ լնելոց իմոյ Տէրութեան հնազանդութեամբ՝ զի մի ցրուեալք լիցին. եւ թէ իցեն ոմանք ի հայոց հնազանդ ազգէն՝ փախուստ տուեալ ի քաղաքէդ՝ սակս անտանելի չարութեանց հեստելոցն. հրաման է վասն այնպիսեաց գիրս գրել եւ յետս դարձուցանել վերստին ի քաղաքն. եւ սակս անհնազանդիցն եւ թիւր շարժողացն յառաջագոյն հաստատապէս հրաման է տրեցեալ ի մերմէ բարձրագոյն եւ ահարկու իշխանութենէ թէ, որ անգամ մի եւս զայսպիսի չարութիւնս գործիցէ ոք, զայնպիսին լիցի պատժել. եւ ԺՌ ական ղուրուշն յարքունիս առնուլ. որպէս եւ ինքեանք ուխտեցին ուստի այնց հաւատարմութեանց պարունակիչ թագաւորական յառաջագոյն տուեալ ֆէրմանացն հակառակեցան. եւ յորժամ մեք իմացաք՝ ոչ հաճեցաք սակս թագաւորական անքակտելի լինելոյն գործոյ. քանզի հայեցաք՝ ի հին մատենագիրս մեր՝ եւ տեսաք՝ զի գոյր ի նմա գրեցեալ. զոր եւ մեք ի նոյն գրուածոցն օրինակեցաք։ Եւ արդ՝ ասատիկ հաստատութեամբ պատուիրեմք մեծագոյն իշխանութեամբ մերով դնելով ուխտ մեծ՝ կրկին գրութեամբ։ Եւս եւ իսկապէս յանկարծ պատժելն իմ զայնս անձինս՝ որք թիւր շարժին հանապազ, եւ վերոգրեալ ուխտեցեալ դրամն այն յընչից իւրեանց առցեն. եւ ինքեանք իմովս հրամանաւ ի պատժարանն թիավարժութեան, եւ կամ ի բերթն կալանաւորեալք կապեալք եւ պրկեալք ի շղթայս պատժեսցին՝ մինչեւ ի զղջալ եւ դառնալ իւրեանց ի գնացիցն. եւ ապա յատուկ անուամբ գրել եւ ազդ առնել աստ. որ յինչ ժամանակ ազատ ի պատժոց լինիցին, յայնժամ ի ներքոյ բարւոք կառավարութեան՝ եւ ուղիղ սահմանի կացցեն ըստ իւրեանցն օրինի. եւ անհնազանդից վասն՝ տուեալ եղեւ ի մէնջ նոցին դատման ի սակս հրամանագիր Գաղատիւյ դատաւորէն, ի թուին տաճկաց ՌՃՂԴին։
       Իսկ սա սրբազան Պատրիարք հայրն մեր յաղագս առաւել գթութեանն ոչ կամեցաւ վաղվաղակի առաքել զայն առեալ հրամանն արքունի. զի թէ յղեալ էր, բազում վնասու հանդիպեալք լինելոց էին. այլ խնայեալ ի նոսա, նախ առաքեաց առ նոսա խրատիչս եւ քարոզիչս. զի թերեւս լուիցեն՝ եւ ի գիտութիւն ճշմարտութեան եկեսցեն. եւ զեկեղեցիսն դարձուսցեն յետս. եւ ոչ սակաւս յորդորեաց գրովք իւրովք, գրելով եւ առաջնորդին նոցա Ստեփաննոս վվարդապետին. զի խրատեսցէ զնոսա. բայց ոչ ումեք եղեն ունկնդիր. եւ ոչ գրելոցն Վեհին մատուցին լսելիս. եւ ի ժամանակիս այսմիկ՝ վախճանեցաւ եւ առաջնորդն նոցա Ստեփաննոս Վարդապետին. բայց գոյր նորա աշակերտ մի Աբրահամ անուն որ գնացեալ ի սուրբ Սաղիմ. եւ էր անդէն դարձեալ եւ եկեալ ի Կոստանդնուպօլիս, զսա առաքէ հանդերձ կոնդակաւ իւրով. եւ ասէ գնա դու եւ աշխատ լեր՝ թերեւս՝ առանց հոգեւոր եւ մարմնաւոր վնասու դարձուսցեն յեկեղեցիսն յետս եւ զարծանիցին ի պատժոցն զոր կրելոց են. վասնորոյ եւ սա եւս՝ գնացեալ եւ բազում ջանացողութեամբ համոզել զնոսա աշխատեցաւ. սակայն՝ եւ ոչ բնաւ եղեն ունկնդիր, ապա հարկ եղեւ առաքել զթագաւորական հրամանն. վասն որոյ՝ զՊանտրամայի առաջնորդ Պօղոս վարդապետն եւ արհի եպիսկոպոսն՝ Առաջնորդ նոցա կարգեալ՝ առաքէ զնա յԱնկիւրիայ, հանդերձ թագաւորական հրամանագրաւն. եւ նորա առեալ զայն գիր զոր ֆէրման կոչեն՝ եւ գնացեալ ի քաղաքն Անկիւրա՝ տայ ընթեռնուլ զայն ի յատեան կամ ի դատարանն այսինքն Դատաւորաց։ Բայց նոքա այսինքն դատաւորքն բազում կաշառս կերեալ էին ի հերձուածողացն. վասնորոյր կամէին զանց առնել տալ Պօղոս վարդապտին. ուստի եւ ի բերանոյ հեստելոցն ասէին՝ տացուք քեզ քառասուն քսակս՝ եթէ զանց առնիցես զբանս զայս. վասն զի ինքեանք կուրացեալք էին կաշառօք. ըստ բանին թէ կաշառ կուրացուցանէ զաչս դատաւորաց, զնա եւս կամէին կուրացուցանել այս է զՊօղոս վարդապետն. բայց նա ետ պատասխանի նոցա եւ ասէ. ես վասն կաշառառութեան եկի աստ. եւ կամ ստացուածոյ. այլ զհրաման թագաւորին կատարելոյ. եւ զեկեղեցիսն մեր առնլոյ՝ որոց տիրապետեալք են ապստամբքս այսոքիկ առանց իրաւանց. եւ մինչեւ ցայս ժամանակս կննդանի էր զինակիր Մէհմէտ փաշայն, բայց մեռաւ յասմ միջոցի. եւ իբրեւ լուան ի Գաղատիա զմահ նորա, յոյժ ուրախ եղեն թէ դատաւորքն՝ եւ թէ հեստեալքն. որք եւ առաւել յանդքնեցան. եւ կամէին այնուհետեւ մահացուցանել զՊօղոս վարդապետն. ասելով ընդ միտս թէ՝ սա է ժառանգն եկայք սպանցուք զնա. զի մեր լիցի ժառանգութիւն. վասնորոյ՝ իբրեւ ծանեաւ Պօղոս վարդապետն զչարզութիւնսրտից նոցա. թէ մահ խորին ինքեան. մեկնեցաւ անտի գնացեալ նստաւ ի վանս նոյն քաղաքին. յորմէ եւ գրեաց գիր մի Վեհին՝ եւ իշխանացն միանգամայն. յորում գրի յայտ առնէր թէ՝ մինչ ոչ եկեսցցէ ի թագաւորէ բուռն զօրութիւն. այսինքն այր մի թագաւորական՝ սոքա ոչ են տալոց զեկեղեցիսն. եւ ոչ ուինի դառնալ ի չար կամաց իւրեանց. քանզի ի քաղաքս տաճիկքն օգնական եւ ձեռնատու են սոցա. զի անօրէնութեան որդիքս այսոքիկ՝ կաշառօք կուրացուցեալ են զաչս նոցա որք հոգւով չափ ի թիկունս կացեալ նոցա մաքառին ընդ մեզ. ուրեմն՝ դուք գիտէք, զի եթէ ոչ կանխեալ հոգայցէք՝ մնացեալ սակաւաւոր ազգն մեր եւս՝ կորնչին. վասնորոյ՝ իբրեւ էհաս գիրս այս՝ առ վեհն մեր, այնուհետեւ եբարձ զգութն իւր հայրական, եւ ասէր թէ՝ որովհետեւ՝ այսքան ժամանակ խրատեցի զնոսա քարոզչօք. եւ խրատական գրութեամբ, որք ոչ լուան ունկամբ՝ այնուհետեւ պարտ ի նոցա լսել թիկամբ. բայց արդ՝ նախ քան զառաքումն Պօղոս վարդապետին ի քաղաքն Անկիւրիայ. ազգասէր հայրն մեր՝ զարս չորս առաքեաց ի յաքսոր ի բերթն Սամսոնի՝ որք են այսոքիկ։
       Փէշտըմալճի օղլու Եսային։
       Հաճի Եուսուֆ օղլու հաճի Օհաննէսն։
       Ղըպչճի օղլու Պետրոս տղայն։
       Քէօթահեացի բժիշկ Պետրոսն։
      
       Յաղագս զգաստանալոյ նոցա, եւ ի յերկիւղ այլոցն. սաակյն՝ եւ ոչ այնու եկին ի հնազանդութիւն. այլ յամառեալ մնացին ի նոյն անզգամութեան իւրեանց, ըստ Դաւթի թէ՝ որպէս իժի եւ քարբի խցին զականջս իւրեանց, զի մի՛ լուիցեն զձայն թովչի ճարտարի. եւ մի առցեն զդեղ ի դաղետուէ իմաստնոյ. եւ ըստ մարգարէին առածի. թէզի՛ թանձրացաւ սիրտ ժողովրդեանն այնմիկ. եւ ականջօք իւրեանց ծանունս լուան եւ զաչս իւրեանց կափուցին. զի մի տեսցեն աչօք. եւ իմասցին սրտիւք, եւ դարձցին եւ բժշկեսցին, եւ արդարեւ՝ ոչ զմտաւ ածին զայն բան Յօհաննու Մկրտչին. որ ասաց դպրաց եւ փարիսեցւոց կեղծաւորաց ծնունդք իժից՝ ո՞ եցոյց ձեզ փախչիլ ի բարկութենէն որ գալոց ի վերայ ձեր. այսինքն է յարդարութենէն Աստուծոյ. վասն որոյ իբրեւ ետես սրբազան Հայրն մեր զայնպիսի յանդուքն համարձակութիւն նոցա՝ ոչ կարաց տանիլ, այլ արար վերստին սիւնհոդոսս ի մէջ Պատրիարքարանին. հանդերձ իշխանապետօք, եւ սակաւ ժողովրդովք. եւ զայն եկեալ Գիրն ի Պօղոս վարդապետէն, ետ ընթեռնուլ ի մէջ ժողովոյն. որ ունէր օրինակ զայս։
       Գիտութիւն լիցի ազգասէր ծնողիդ հայկազեանս սեռի. եւ համայն իշխանաց՝ եւ ժողովրդոցդ մերոց. զի սոքա՝ որք են որդիք անօրէնութեան. ըստ մարգարէին՝ որդիք շնորդիք. որդիք պոռնկորդիք. որ Աստուծոյ ոչ երկնչին. եւ ի մարդկանէ ոչ ամաչեն. ըստ Տեառն բանի. քանզի հրամանի թագաւորին եւս՝ ընդ դիմացեալք՝ արհամարական վարին բանիւ. ապաւինելով յաստ եղեալ տաճիկսն. որք յագեալք կաշառօք անիրաւին ի մեր կողմն. եւ խափանել կամին զհրաման թագաւորին. եւ ասեն ցիս եւս՝ թէ եկ եւ դու միաբան լեր ընդ նոսա՝ զի տայցեն քեզ քառասուն քսակ ստակ. յիրաւի ինքեանք կուրացուցեալ են զաչս իւրեանց կաշառօք. կամին զի եւ զմին կափուցանել. որ քաւ լիցի՝ եւ մի՛ արասցէ Տէր. եղիցին ինքեանք եւ արծաթ իւրեանց ի կորուստ. այլ պատճառեն եւ տաճիկքն՝ եւ զայս թէ՝ զի որպէս դուք խարաճ տայք թագաւորին, նոյնպէս եւ նոքա. զի՞նչ հարկ զոր առնու ի ձէնջ թագաւորն՝ առնու եւ ի նոցանէ. որպէս դուք հայ էք ազգաւ. նոյնպէս եւ նոքա. առ որս պատասխանեալ ասացի, մեք հայքս ի ղըզըլ էլմա եղեալ մեծն, այն է հռօմայ փափն, եւ զչիք Լեւոնն նզովեմք՝ եւ ոչ ընդունիմք զնա. եւ եթէ դոքա եւս՝ իբրեւ զմեզ նզովեն յառաջի ձեր՝ արդարեւ են ի մէնջ. եթէ ոչ՝ իմասջիք թէ ոչ են ի մէնջ, այլ են սուտք՝ եւ խաբեբայք. ուստի եւ զայս բան՝ յառաջի տաճկաց, երկիցս եւ երիցս հարցի նոցա, թէ նզովէ՞ք զնոսա, զորս նզովեմք մեք. լուռ եղեն եւ ոչ ետուն պատասխանի. քանզի անկաւ ի վերայ նոցա պապանձումն Զաքարիայի. եւ ըսկսան մի ըստ միոջէ հրաժարիլ եւ ելանել յատենէն, եւ գնալ յարտաքս ամօթալի դիմօք։ Եւ դարձեալ խօսեցայ ընդ նոսա եւ ասացի թէ տեսի՞ք արդեօք՝ զի ոչ են մեզ նմանակ, եւ ոչ ի մէնջ, վասն զի՝ ոչ կարացին ասել, զիմ ասացեալ բանս։ Արդ՝ ոչ էք տեղեակ դուք դոցա բանիցն. քանզի դոցա կամք են, լինիլ միակամ ընդ ֆռանկաց՝ որք են ձեզ թշնամիք յաւիտեան. ապա կաշառակեր յիմարքն՝ եւ տխմարքն, մանաւանդ թէ արծաթասէրքն՝ ասացին ցիս, ուրեմն համբերեա՛ ժամանակ ինչ, գրեսցուք զդոցանէ ի մեծն Պօլիս՝ եւ տեսցուք թէ զի՛նչ պատասխանի գայ անտի վասն դոցա. բայց նոցա քաջ ծանեայ. թէ զորումն չարութեան ունին սերմանել. քանզի միշտ ի խորհուրդս մտանեն ընդ հեստելոցն. թէ ո՞րպէս հնարս գտցեն. զի մի՛ յետս դարձուսցեն զեկեղեցիսն եւ մի թողցեն զիւրեանց թիւր ճանապարհն. ահա յայս ժողովին հանապազ. եւ զայս խոկան միշտ. վասն որոյ՝ գրեցի ձեզ զամենայն, որ ինչ երեւին առաջի մտաց իմոց լինելիքն. ուստի՝ մինչեւ ոչ եկեսցէ այտի Այր մի թագաւորական բուռն իշխանութեամբ, անհնար է սոցա դառնալ ի չարութեանց իւրեանց. զօգուտն ձեր դուք գիտէք. այսուհետեւ ես անպարտ եմ։
       Եւ յորժամ ընթեցան զգիրս զայս ի մէջ ժողովոյն, յայնժամ պատասխանի ետուն ամենեքեան ի մի բերան եւ ասացին զհայրն մեր թէ՝ արզուհալ մի գրեսցուք ի բերանոյ ալթի ճէմաէթ կոչեցեալ էսնաֆէն՝ եւ տացուք վէզիրին. որ էր այնմ ժամանակի խափուտան Հասան փաշայն. այլ ոչ իսկն, այլ խայմախամ. եւ իբրեւ աւարտեցաւ ժողովն գրեալ ետուն զայն արզուհալն վասն առման եկեղեցեացն. եւ ետուն խայմախամ փաշային. վերոյ ասացելոյ. որոյ օրինակն էր այս։
      
       Ահա մեք ալթի ճէմաաթ կոչեցեալքս. այսինքն՝ վեց ժողով, գրեմք տէրութեանն ձերոյ եւ ծանուցանեմք, զի մեք բուն Հայքս, ահա այսքան ամ է որ հաւատարմաբար ծառայութիւն առնեմք Տէրութեան ձերում. եւ մինչեւ զմահ եւս ունիմք առնել զայնպիսի ծառայութիւն. ապա ուրեմն կան բաժանեալք ի մէնջ, եւ սերեալք ըստ ինքեանց իբրեւ ազդ մի. որք կամին լինիլ միակամ ընդ ֆռանկաց՝ որք են ձեզ մեծ թշնամիք. վասն ոորյ՝ նախանցեալ թագաւորքն բարեբախտք՝ յատկապէս հրաման տուեալ են թէ՝ ծանուսջիք մեզ զայնպիսիսն. մեք ի նոցանէ պահանջամք զվրէժսն եւ ըստ արժանաւոյն հատուսցուք նոցա զպատիժն. որք այժմ այնքան բազմացեալ են եւ անդունդք եղեալ՝ մինչեւ առին ի մէնջ զչորս եկեղեցիս՝ որ ի Գաղատիա. վասն որոյ՝ խնդրեմք եւ աղաղակեամք եւ աղերսեմք, զի զայն առեալ եկեղեցիսն մեր առ մեզ դարձուցանիջիք ի ձեռն ահարկու հրամանիմիոյ, եւ քանի մի անձինք ի նոցանէ առեքեսջիք յաքսորս, զի մի այսուհետեւ իշխեսցեն առնելզայսպիսի ինչ. եւ զինչս նոցա առջիք յարքունիս. եւ յայլոցն մնացելոց ամենեցունց բերանոյ Նէզիրական պայմանագիրս առնուլ, մի՛ զանց առնիջիք. այլ հաստատեսցիք աննահանջելի հրամանաւ զոր յառաջագոյն յանձնառու եղեալ էին չորս հազարական ղրշ. եւ այժմ եւսվերստին զայն նորոգ հրամանաւ հաստատեսջիք. ոմանց ԺՌ ղրշ. ոմանց ԵՌ եւ ոմանց ԲՌ հինգ հարիւր ղրշ. ըստ կարգի եւ ըստ աստիճանի իւրաքանչիւրոյ կարողութիւնն. եւ ի պաշ միւհասէպէն խայտ արասջիք, որպէս զառաջինն արարեալ էին. ըստ այնմ եւ այժմ առնիջիք, զի մի՛ կարողասցին դարձեալ ձեռն ձգել յայնպիսի իրս, եւ զանուանս գլխաւորացն նոցա գրեսցուք յանուանէ, զորս խնդրեմք առաքել յաքսոր ի բերթն Ամասիայու. եւ զեկեղեցիս մեր դարձուցանել առ մեզ։ եւ ահա անուանք նոցա են այսոքիկ։
       Յէրմիրզէ օղլու Մաղաքիա։
       Ճանզէ օղլու Անտօն։
       Տատ վիրէն օղլու Պօղոս։
       Ուզուն Պետրոսն։
       Տիւրկէր օղլու Հարապետն.
       Ինճէ օղլու Օհաննէսն.
       Զուռնաճի օղլու Միքայէլն։
       Սամուէլ օղլու Մաղաքիայն։
       Ճգնաւոր օղլու Հերօնիմոսն։
       Սըվաճի օղլու Յակոբ կարգաւերն։
       Հաճի Իուսուֆ օղլու Օհաննէս կարգաւերն.
       Ղըլճի օղլի Օհաննէսն։
      
       Արդ՝ սա՝ այսինքն Ղափուտան Հասան փաշայն կամեցաւ թէպէտ տալ զֆէրմանն. այն է զհրամանագիրն ըստ մերոց խնդրանաց, բայց ետուն թոյլ արքոնական դրան մեծաւորքն ասելով. թէ այս գործ մեծ է, եւ միայն անկ՝ իսկական վէզիրին. եւ թագաւորին. թոյլ արա՝ նա եկեալ տասցէ. եւ այսպիսի բանիւք արգելին՝ եւ ոչ թողացուցին տալ զայն հրաման. զի կաշառն կուրացոյց զաչս նոցա. զոր առեալ էին ի հերձուածողաց. վասն ոորյ՝ տեւեաց ժամանակ մի. մինչեւ ցգալ յատուկ վէզիրին. յորում միջոցի՝ յաւելան հեստեալքն յաբարտաւանութիւն եթէ ի Կոստանդնուպօլիս. եւ եթէ յեյլ ուրեք. մանաւանդ ի յԱնկիւրիա եղեալքն. մինչ զի՝ յատուկ կիրակի սահմանեցին իւրեանց ըստ ֆռանկացն ծիսի. եւ որ աւելին է՝ յայտ յանդիման առնէին զձուկն, եւ ուտէին. մոռացեալ ամենեւին զառաջին զերկիւղն եւ ասէին, զի՞նչ կարէք առնել. եւ պէս պէս հայհոյանս զհետ արձակէին ազգին մերոյ եւ եկեղեցւոյն, եւ պատրիարգին. իսկ հայրն մեր համբերէր եւ դարձի նոցա սպասէր. զի թերեւս զմտաւ ածեալ զղջանայցեն ըստ անառակին. եւ յուղղութիւն եկեսցեն. ճանաչելով զմայրն իւրեանց զսուրբ եկեղեցին. որ կաթամբն իւրով կերակրեաց եւ բազկաւն գգուեաց, եւ խնամարկեաց. բայց նոքա եղեն ատեցօղք կաթին. եւ ուրացօղք խնամոցն. որք փոխանակ այնմ կրակելոց են զպատիժն. ըստ այնմ թէ՝ որ ընդ դէմ դառնայ ծնողացն՝ տրտմութեամբ իջցէ ի ի դժոխս. եւ թէ՝ որ անարգէ զհայր եւ զմար՝ մահու վախճանեսցի. քանզի զմայրն իւրեանց զսուրբ եկեղեցին մոռացան. ընդ նմին եւ զհնորհս մկրտութեան. որով զհոգին սուրբ ընկալան. վասն որոյ պարտէ մեզ խորշիլ յայնպիսեաց. ըստ սրբազան առաքելոյն՝ թէ յառնէ հերձուածողէ յետ միանգամ եւ երկիրս խրատելոյ՝ հրաժարեսջիր. գիտասջի՛ր, զի այնպիսին թիւրեալ է. այլ ոչ եթէ միանգամ եւ երկիցս եղեն խրատեալ ի Հօրէն մերմէ. այլ բազմիցս, սակայն՝ եւ ոչ միումն եղեն ունկնդիր. եւ ոչ դարձան ի չար ընթացից իւրեանց. զի որպէս ոչ է հնար ի փշոյ քաղել խաղող. եւ ոչ ի տատասկէ թուզ. այսպէս եւ ոչ ի թիւրելոյն ճշմարտութենէ ուղղութիւն. զի ծառն ի պտղոյն պարտ է ճանաչել ըստ Տեառն բանի. եւ իբրեւ ետես սրբազան Հայրն մեր թէ յոյժ մոլեգնեալ եղեն. ապա զքանի մի անձիս ի քաղաքիս առաքեաց ի Թի. գուցէ երկիցեն եւ զսպեսցեն զինքեանս. եւ յետս կացցեն ի յանդգնութենէ իւրեանց. որով եւ փոքր մի եղեն զգաստացեալք. եւ գնացողացն տԹի, ունանքն են այսորիկ։
       Նախ՝ կոյր Մինասն. որ յառաջն էր ջատագով հայոցն եկեղեցւոյ. բայց քարոզիչ կողմանն նոցա։
       Երկրորդ՝ Ճանպազ օղլի չիք Յարութիւնն։
       Երրորդ՝ Թիւլպէնտճի չարաճճիկ Յովսէփն։
       Չորրորդ՝ ոսկերիչ անիծեալ Քրօբէն։
       Հինգերորդ՝ շնացեալ սահաթճի Օհաննէսն։
       Վեցերորդ՝ սերմնաժանտ՝ Օթուրախճի Սերօբէն։ց
       Եօթներորդ՝ չարաուսոոյց մանկավարժն Ղալաթիայու Վարդանն։
       Ութերորդ՝ պիղծ Լօրէնցիան Ղափամաճի։
      
       Եւ յորժամ գնացեալ եղեն սոքա ի Թի, էր թուականն Հայոց, ՌՄԼ ի մարտի ամսոյն։ Ի ժամանակս Խայմախամ Խափուտան Հասան փաշային. վասն որոյ՝ ասեմ ձեզ՝ ոչ թէ միայն սոքա գնացին ի Թի եւ յաքսորս, այլ բազումք, եթէ յառաջ՝ եւ եթէ յետոյ. թէ ի Պօլսոյս, եւ թէ յեյլ ուստեքէ. քանզի ազգասէր ծնօղս մեր՝ ամենայն քաղաքաց առաջնորդացն գրեաց գիրս. եւ զհանեալ Հրամանագիրսն յարքունական օրինակէն յղեաց նոցա ասելով թէ՝ հրաման է յարքայէն զդիս ոչ թաղել. եւ զպսակս նոցա ոչ կատարել. եւ որքան հնար է առնուլ զվրէժս ի նոցանէ առնիցէք. եւ որք ոչ հնազանդին ձեզ, ազդ արասջիք մեզ. եւ մեք հատուցանեմք զհատուցումն նոցա. յաքսոր, եւ ի թի առաքելով զնոսա. որպէս եւ բազմաց արարին ըստ գրեցելումս. եւ իբրեւ եկն ի Կարնոյ, այն է յԱրզրումայ իսկական եպարքոսն. էր տակաւին ի նոյն թուականին վեորյ գրեցելոյ ի մայիսի ամսոջ։ Ապա ըստ պահանջելոյ հարկին՝ պէտք եղեն գնալ ի տեսութիւն եւ ի հնորհաւորութիւն եպարքոսութեան նորա. վասն որոյ՝ գնաց Հայրն մեր եւ Պատրիարքն Ազգիս Հայոց քանի մի վարդապետօք, քահանայիւք, եւ սպասաւորօք ունելով յառաջոյ իւրմէ զեասախճին իւր եւ Խափու օղլանին։
       Արդ՝ սա ոչ եթէ սակա կապա ագանելոյ, եւ կամ հարկաւոր ինչ խօսակցութեան գնաց. այլ միայն վասն շնորհաւորելոյ՝ եւ տեսութեան. որպէս ամենայն ազգաց մեծաւորքն. վասն որոյ նախ քան զմեզ՝ Յունաց Պատրիարքն էր գնացեալ. եւ իբրեւ մեք եւս գնացաք՝ յիրաւի առաւել քան զչափն ընկալաւ զմեզ Եպարքոսն եւ քաղցրութեամբ խօսեցաւ ընդ սրբազան Հօրն մերոյ իբրեւ ժամի մի. ասելով անհոգ լեր. այսուհետեւ՝ զի ես այն կաթուլիկաց հատուցանելոց եմ զհատուցումն. զի եթէ ի նոցանէ, եւ կամ իսկ յազգէն քումմէ՝ ոչ հնազանդին քեզ՝ մի՛ երկնչիր. այլ գրեա՛ եւ ծանո՛ ինձ որպէս կամիս՝ կամ յաքսոր կամ ի Թի՝ ոչ յետս դարձուցից զխնդիր քո. այլ վաղվաղակի կատարեցից։ միայն թէ դու բարւոք լեր խնամածու ազգին քում եւ ժողովրդեանդ. որպէս մինչեւ ցայժմ եղեալ ես. եւ այլ այսպիսի ասութիւք բազում. եւ այսքան մեծ ընդունելութիւն Եպարքոսին՝ ոչ այլ ինչ պարտիմք իմանալ՝ եթէ ոչ խնամարկութիւն Ամենակալ խնամողին. եւ բարի ակնարկութիւն նորա ազգիս Հայկազեան։ Իսկ սրբազան Հօրս մերոյ յաչս Եպարքոսին սիրելի լինիլն յետ Աստուծոյ, ի շնորհս Մուրատեան ի լոյս հանգուցեալ Գասպար Ամիրային էր. քանզի նովաւ յայս յաստիճան մեծութեանն ժամանեաց, որպէս բազումք գիտակք են. եւ ապա ելեալ յերեսաց Եպարքոսին, ապա գնաց առ վէզիր քեահեասին. որ սիրով ընկալաւ. եւ մեծարեալ նստոյց առ իւր. արար ընդունելութիւնս։ Անտի ելեալ գնաց առ Րէյիզ էֆէնտին. եւ յետ նորա՝ առ Չավուշ պաշին. որք եւս բազում ընդունելութիւնս արարին Տեառն մերոյ. եւ ապա զկնի տեսութեան նոցա՝ դարձեալ դարձաք եւ ելաք արտաքս. եւ հեծեալ ի ձի՝ սակաւ գնալ։
       Իսկ մեք որք զհետ գնացեալ էաք, եւ բազմութիւն ժողովրդեանն յաջմէ եւ յահեկէ ընթանայք՝ յառաջոյ՝ եւ զկնի ուրախութեամբ մեծաւ, յաղագս անվնաս եւ պատուով ելանելոյն՝ սրբազան Հօրն մերոյ յերեսաց Եպարքոսին, եւ յայլ մեծամեծաց, քանզի՝ այլ եւ այլ ասութիւնք լսելի լնէին ի բերանոյ պղծաշուրթն ախտարմայից, որք ասէին թէ՝ գիտէ՞ք յի՞նչ պատճառի տարեալլեղեւ ի դուռն պատրիարքն ձեր. զի յաքսոր գուշակէ եւ յայլ ինչ. ոչ գիտելով յիմարացն՝ թէ յինքենէ էր գնացեալ՝ եւ ո՛չ հրաւիրմամբ. բայց իբրեւ տեսին թէ՝ ամենեւին անվնաս ել ի դիմաց Եպարքոսին՝ եւ պատուով եւս ընկալեալ եղեւ ի նմանէ, եւ յամենեցունց՝ յոյժ տրտմութեամբ եւ երկիւղիւ եղեն պաշարեալ. եւ մերոյքն ուրախութեամբ եւ ցնծութեամբ կայտռային. անկանելով հետիոտս առաջի հոգեւոր ծնողին մերոյ եւ այնպէս յաւէտ խնդութեամբ տարեալ մուծին ի Պատրիարքարանն, եւ բազոմւք եւս՝ որք գումարեալ սպասէին գալստեան նորա. յորժամ տեսին՝ անթուելի խնդութեամբ ցնծացեալ բերկրեցան. եւ փառս մատուցին ամենազօրին Աստւոծոյ. եւ իբրեւ էջ ձ ձիոյն հայրն մեր՝ բազում օրհնութեամբ օրհնեաց զամենայն ժողովուրդսն. եւ նոքա ընկալեալ զօրհնութիւնն ի Տեառնէ մերմէ՝ խնդամիտ ուրախութեամբ գնացին ի տունս իւրեանց. օրհնելով եւ փառաւորելով զԱստուածն համայնից. եւ հեստեալքն ամօթալի դիմօք եղեն կորացեալ առաջի ազգին մերոյ, եւ լռեցին ի ստութենէն. եւ ոչ կարէին խօսիլ բան մի. զի պիղծք են շրթունք սուտք առաջի Տեառն ըստ իմաստնոյն բանի։ Ապա՝ յետ ստութեանն առաջնոյ՝ զայլ իմն ստութիւն եւս յարմարեալ խօսէին թէ՝ Պատրիարքն բազում դրամս ետ եպարքոսին եւ մեծամեծացն. վասն այնորիկ՝ ոչ եղեւ գնացեալ յաքսոր. զի եւ ոչ կարէ այսուհետեւ խօսիլ ընդ մեզ. զի Եպարքոսն յառաջին փոխեալ եղեւ՝ յորմէ էր մեր երկիւղ. եւ այլ այսպիսի ասութիւնք շատ, հանդերձ հայհոյութեամբ. ապա իբրեւ ծանեաւ՝ սրբազան Հայրն մեր զայսպիսի համարձակ լրբութիւն նոցա՝ ի բարկութիւն շարժեալ զերիս անձինս ի նոցանէ եւս առաքեաց ի Թի որք են այսոքիկ։ Այսինքն՝ Սանտալճի գէորգն՝ եւ եղբայր նորա Արբիկն։ Եւ Մինթանճի Յօհաննէսն։
       Եւ այսոքիկ՝ ի ժամանակս Իզզէթի Մէհմէտ փաշային եղեն առաքեալ ի Թի, ի գալն նորա ի Կարնոյ, այն է յԱրզրումայ. եւ իբրեւ լուան կանայք նոցա թէ՝ ի Թի գնացին արքն իւրեանց՝ ժողովեալ եւ զայլ բազում կանայս՝ ետուն արզուհալ Թագաւորին. եւ Եպարքոսի նորուն՝ վասն ազատութեան արանցն իւրեանց՝ դնելով զուր բարուրանս ի վերայ Պատրիարքին մերոյ ասելով թէ՝ զբազոում պահանջեաց ի մէնջ՝ եւ մեր ի չտալն՝ առաքեաց ի Թի։ Իսկ Թագաւորն եւ եպարքոսն գոլով խոհեմք, իմացեալ զստութիւնն նոցա բանին՝ ոչ եղեն ունկնդիր. այլեւ առաքեցին ի նոցանէ զչորս կանայս ի զնդան. եւ ի բանտ յաղագս անզգամութեան նոցա եւ ասացին. գնացէք հնազանդ լերունք Պատրիարքին ձերոյ. որ նա հանէ զնոսա ի Թիոյն. եւ այնպէս մնացին նոքա ի զնդանին անդ ժամանակ մի։ մինչեւ ետուն բազում դրամս, եւ զերծան ի բանտէն. իսկ արքն նոցա՝ մնացին ի ծառայութիւն Թիոյ՝ սակս յամառութեան իւրեանց. զի ոչ կամեցան ասել զմեղայն. քանզի ասէին մեռանիմք աստ՝ եւ ոչ զմեղայ ասեմք նմա. եւ ապա խորհեացւ սրբազան Հայրն մեր ի միտս իւր թէ՝ Ահա այս է օր ընդունելի՝ եւ ժամանակ դիպաւոր. զի ոչ կարէ այսպիսի այր բարի գալ յեպարքոսութեան. զի գրեթէ՝ Աստուածն ամենից՝ յատկապէս ողորմեցաւ ազգին մերում. վասն որոյ՝ յարոյց զայսպիսի Այր բարի ոմն. ուրեմն ո՛չ է պարտ տալ պատճառ զի մի արատեսցի պաշտօնն մեր որ ի Քրիստոս Յիսուս. վասն որոյ՝ արար խորհուրդ ընդ իշխանացն վասն յԱնկիւրիոյ առեալ եկեղեցեացն. եւ գրեալ արզուհալ մի ետուն Եպարքոսին. այն ի Իզզէթ Մէհմէտ փաշային. որպէս եւ յառաջագոյն տուեալ էին՝ Խայմախամ խափուտան Հասան փաշային. որ եթէ կամաիք իմանալ զմիտս արզուհալին, ի հարիւր. երեսն ընթերցջիք եւ իմասջիք. զի աստ ոչ կամեցաք երկրորդել, խորշելով ի ձանձրութենէ ընթեցասիրացդ. եւ զի՞նչ երկարեցից. արար ըստ խնդրանացն մերոց Իզգէթի Մէհմէտ փաշայն՝ յատկապէս հրաման մի ազդու՝ վասն Գաղատիոյ հեստելոցն. զի յետս դարձուսցեն զեկեղեցիսն առ մերայինս, եւ յղեաց ձեռամբ խափուճի պաշի Երկայն Մէհմէտ աղային. որ ունէր ընդ իւրր վաթսուն սպասաւորս յորժամ գնաց ի Գաղատէ սակս դարձուցանելոյ զչորեսին եկեղեցիսն առ մեզ։
       Եւ յորժամ էառ խապուճի պաշի Մէհմէտ աղայն՝ զարքայական հարմանն. ապա այնուհետեւ կամէր ելանել. գնալ յԱնկիւրայ. առ ի կատարել զհրաման Թագաւորին. վասն որոյ՝ նախ քան զերթալն նորին՝ երկու անցք պատահեցան նմա. մինն՝ տակաւին մինչ էրն ի Պօլիս, եւ միւսն յԻւսկիւտար։ Բայց նախ ասացից որ ի Պօլիսն եղեւ պատահեալ. եւ ապա զայն որ ի յԻւսկիւտար։ Բայց քանզի մինչ հանդերձեալ էր Ղափուճի պաշին անցանել յԻւսկիւտար, լու եղեւ նմա թէ Ղըլճի օղլու Յօհաննէսն՝ եկեալ է ի Պօլիս. որ էր մին ի գնացողացն ի բերթն Ամասիայու. իսկոյն հրամայեաց ծառայիցն նմա բռնել եւ ածել առ նա. իսկ ծառայքն նորա առանց յապաղանաց արարին զհրաման նորա՝ կալեալ ածին ի տուն Խափուճի պաշոյն. եւ նա եդ ի պահեստի զնա. զգուշացեալ ամենեւին զի գուցէ փախչիցի եւ զերծցի ի ձեռաց իւրոց, բայց իբրեւ լուան հեստեալքն զըմբռնիլն նորա՝ վաղվաղակի չոգան ի դուռն Էսմա Սուլթանին. եւ տուեալ կաշառ բազոմւ զշուրջ եղելոցն զի զերծուսցեն զնա. որք առանց գիտութեան Սուլթանին՝ երկուս գիրս գրեալ ի բերանոյ նորա առաքեն զմինն առ Եպարքոսն. եւ զմին՝ առ Խափուճի պաշին. զի զայրն զոր ըմբռնեալ էք՝ պարտիք արձակել զնա. քանզի իմ էայրն այն. վասնորոյ ի բարկութիւն շարժեալ Խաբուճի պաշին երթայ առ եպարքոսն՝ եւ եդեալ զհամանագիրն առաջի նորա՝ եւ ասէ. առ զայս գիրս հրամանի ձերոյ՝ զի ես այսուհետեւ ոչ կարեմ գնալ անդ. վասն զի Էսմէ Սուլթանն գրեալ է ինձ թէ՝ արձակետ զայրդ՝ եւ մի՛ տանիր զդա. զի է ինձ պիտանի. եւ եթէ արձակեցից զնա՝ որպէս կարեմ գնալ եւ կատարել զհրաման ձեր. զի գլխաւորն չարեացն այնոցիկ՝ սա է. եւ եթէ ոչ՝ տարայց զսա ընդիս՝ընդունայն է գնալն իմ անդ. եւ զայլն դու գիտես Տէր իմ. առ որ պատասխանել ասէ Եպարքոսն՝ ինձ եւս է գրեալ ըստ այդմ գրութեան. եւ ապա զինչ առնեմք. այլ երթ դու՝ եւ զհնարն դորա դու ինքդ գիտ ի չհանելն ի ձեռաց քոց. վասնորոյ՝ սա եղեւ վարանեալ ի միտս իւր Ղափուճի պաշին, թէ զի՞նչ հնարս կարացից գտանել այսմ՝ զի մի ելցէ ի ձեռաց իմոյ այս չար այր. եւ մինչ յայսպիսի վարանման եւ մտածութեան կայր ի միջի՝ զլուր իմն ընկալաւ ի մերոցն՝ որք ի սպաս սուլթանին կային. այսինքն, ի պարօն Գէորգէ եւ յԱստուածապովէն՝ ի պաստառավաճառաց նորա. թէ մի երկնչիր՝ այլ պինդ կաց. զի ոչ է տեղեակ այդմ՝ ինքն սուլթանն, այլ ի սպասաւորաց նորա է այդ գիր եւ բան. քանզի կաշառօք կաշառեցին զսպասաւորս դրան սուլթանին. վասն որոյ՝ կամին զերծուցանել զչիքն զայն. եւ յորժամ զայս լուր լուաւ Խաբուճի պաշին՝ յոյժ ուրախացեալ բերկրեցաւ. իսկ եւ իսկ գրեալ գիր մի առ սուլթանն՝ եւ ետ ի ձեռն զոքանչին իւրոյ յղեաց առ նա՝ ասելով. ո՛վ թագազն թագուհիդ մեծ. զի՞նչ է այս, զի պատուաակն անուն քո բամբասի ի մէջ ամենայն ազգաց եւ ազանց թէ՝ սուլթանն պահպանէ զթշնամիս եղբօրն իւրոյ, եւ զբոլոր Տէրութեան վրդոիչն ազատել կամի. եւ փութապէս հասուցանէ զայն ի ձեռն սուլթանին. եւ իբրեւ ընկալեալ զթուղթն ընթերցաւ սուլթանն՝ բարկացեալ յոյժ ի վերայ ծառայիցն, գրէ զպատասխանն թղթոյն Ղափուճի պաշոյն թէ՝ արդ զոր զգացուցեր ինձ՝ ոչ է իմով գիտութեամբ. այլ չար ծառայիցն իմոց է. որպէս կամք են Տէրութեանն՝ այնպէս առնիջիր. ամենեւին միմ՛ յնիէն ոնիցիս ինչ կասկած. զի ըստ հրամանի եղբօրն իմոյ՝ հրաման է քեզ՝ զի ուր կամիս տանիլ՝ տարջիր զդա՝ եւ սա այն Էսմա սուլթանն է՝ որ զընծայս առաքեաց Վեհին մերոյ. զոր համառօտ իմն անցից աստէն. քանզի ի յամարանն յանմիկ վերոասացեալ պարոն Գէորգն՝ եւ Աստուածապովն գնացեալ էին տամբ իւրեանց՝ ի յԱրնավուտ ասացեալ գիւղն՝ եւ սուլթան եւս ի Ղուրու Չէշմէ կոչեցեալ ի յամարանոցն ծովեզերեայ. եւ պատուէր տուեալ էր վերոասացեալ Գէորգայ Աստուածապովայ՝ թէ յորժամ Պատրիարգն ձեր առ ձեզ. եւ կամ յայլ յիշխանսն ձեր եկեսցէ, ի յետ դառնալն՝ ազդ արասջիք ինձ՝ զի կամիմ տեսանել զնա. վասն որոյ՝ իբրեւ գնաց ՚ի գեօղն ՚ի տուն վերոյ ասացեալ բարեպաշտիցն՝ եւ դարձաւ ՚ի Պատրիարքարանն, ծանուցին Թագուհւոյն. եւ նա ՚ի կողմն ծովու նստեալ սենեկի միում ետես զնա՝ մինչ անցանէր նաւու յառաջոյ պալատի Թագուհւոյն. ուստի՝ եւ գովեաց զնա ասելով Մաշալլհ, Ալլահա էմանէթ. զի հիացեալ էր ընդ ահեղակերպ տեսիլ նորա, վասն ոորյ՝ իբրեւ գնաց ՚ի Պատրիարքարանն ՚ի տեղի իւր. եւ նա այսինքն Թագուհին առաքեաց զընծայն իւր առ նա։ եւ ահա այսպէս եղեւ որպէս պատմեցաքս։ Այլ այժմ դարձցուք ՚ ի կարգ բանին մեր. եւ անտի մնացեալն ճառեսցուք. քանզի զայն գիր սուլթանին որ առ Խափուճի պաշին՝ նոյն հետայն ուրախութեամբ տարաւ առ եպարքոսն եւ եցոյց նմա. թէ այնպիսի իմն հնարիւք ծանեայզմիտս սուլթանին՝ որ չէր տեղեակ գրոցն որ առ մեծութին քո. եւ թէ՝ որ առիս որպէս ահա տեսերդ։ Եւ Եպարքոսն յոյժ հիացաւ ընդ իմասութիւն նորա. եւ ընդ հնարագիտութիւն. եւ վասն նորիկ՝ ետ նմա պարգեւ ձի մի. եւ ասաց. տեսանեմ զքեզ թէ ո՞րպէս ՚ի գնալդ քո անդ՝ առնելոց ես ՚ի նոցանէ զեկեղեցիսն. եւ տալոց ես ՚ի ձեռս Հայոց. զի այս բան իմ գոլ իմա, եւ ոչ միայն նոցա. այսինքն Հայոց, քանզի՝ անհնազանդքն այն՝ կաթօլիկքն ընդ թշնամեաց Տէրութեան մերոյ՝ կամին լինիլ միակամ. որոյ վախճանն ոչ թուի լինիլ մեզ բարի, այլ չար. իսկ դու գոլով հաւատարիմ, վասն այնորիկ առաքեմ զքեզ անդ՝ զի հաւատարմաբար ծառայեսցես Տէրութեանս մերում, քանզի ահա պատուէր իմ եղիցի քեզ՝ այս. մի՛ կաշառակուր լինիցիս. եւ մի՛ զանց առնիցես զայնմանէ՝ վասնոորյ առաքեացրդ. այլ սրտի մտօք ջանա՛ յառաջ տանելոյ գործոյն համարելով զայն մեր. ապա թէ ոչ այսպէս՝ յայնժամ ոչ կարես զերծանիլ ՚ի ձեռաց իմոց. զօգուտն քո դու գիտես, ահա յառաջագոյն ասացի քեզ։ Բայց զկնի լսելոյ Ղապուճի պաշոյն զպատուէր Եպարքոսին՝ ելեալ գնաց ի տուն իւր։ Եւ յերկրորդում աւուր ուրբաթու՝ առեալ ընդ իւր զՂլճի օղլու Օհաննէսն՝ անց յԻւսկիւտար եւ յօթեցաւ ի տան տաճկի միում. եւ անդ պատահեցաւ դիպուած երկրորդ։Քանզի տեսին անդ՝ ընդ նմա եղեալ մարդիկքն յանկարծակի զոմն ի կերպարանս փայեկի՝ հարցին ցնա եւ ասեն՝ միթէ դու փայե՞կ իցես. եւ ուրացաւ եւ ասէ. ոչ եմ. եւ ոչ զուղիղն ասաց պատճառ գնալոյն. այլ թէ սպասաւորեմ առնն՝ որ ի կապանս քո է. վասն ոոր՝ կամիմ ընդ ձեզ գնալ. եթէ գտանես առիս թուղթ մի՝ զի՞նչ որ կամիս աար. բայց յետոյ երեւեցաւ ստութիւն նորա. քանզի մինն ի ծառայից Ղափուճի պաշոյն՝ տեղեկացեալ՝ եկեալ առ Տէրն իւր ասէ. սուտ է այրն այն՝ քանզի շատ գրեանք գոն առ նմա. եւ է յայս նիշ տեղւոջ. մի՛ հաւատայցես նմա. վասն որոյ Ղափուճի պաշին ի կասկածի եղեալ ասէ. մի՛ գուցէ հեստեալքն գրեալ իցեն առ գաղատացիսն թէ՝ խոյս տուք ի տեղւոջէդ այդմանէ. զի Ղաճուճի պաշի գլաոց է առ ձեզ. եւ ընդունայն լիցի գնալն իմ անդ. ապա ըմբռնեալ զփայեկն զայն եւ էառ զգրեանս ի ձեռաց նորա՝ եւ ասէ ցնա՝ ընդէ՞ր ստեցեց մեզ թէ՝ ես ոչ եմ փայեկ՝ եւ ոչ գոյ առիս թուղթ. ապա այս ի՞նչ է ո՞վ չար դու. ո՜չ ապաքէն ասացեր թէ՝ եթէ գտանես առիս թուղթ՝ որպէս կամիս առնել՝ արա՛. ահա այժմ ի բերանոյ քումմէ դատեցից զքեզ։ ծառայ անհաւատ եւ վատ. եւ եթէ ոչ ճշմարիտն ասասցես, կապեցից զքեզ ի յագի ձիոյ, եւ ընդ երկիր տաց քարշեցուցանել մինչեւ չարաչար սատակեսցիս. ուստի երկուցեալ ի բանիցնղափուճի պաշոյն, խոստովան եղեւ ճշմարտապէս որպէս ելեալ էր. եւ ոչ այլ եւ այլ։ Զի՞նչ թագուցանեմ ի քէն ասէ տէր իմ, զայս երեք գիրս՝ Զօֆճի խանի խանճին ետ ինձ. (որ յայս Զօֆճի խանի միջի եղեալքն՝ բոլորքն հեստեալք են. եւ ամենեքեանքն գաղատացի, ապա ո՞րպէս կարէ ոք լինիլ հաւատարիմ նոցա). եւ զմնացեալս՝ համալ մի բերեալ ետ ինձ եւ ասէ՝ զգրեանս զայնոսիկ տարցես ի յԱնկիւրիա. բայց սակայն՝ ոչ գիտեմք թէ ուստի՞ է. եւ զայս իբրեւ խօսէր այրն այն՝ որ փայեկն էր. բազոմւք գոյին անդ ոնկն դնօղք. եթէ տաճիկ՝ եւ եթէ հայք։ Բայց զոմանս միայն յիշեսցուք յանուանէ որք էինն։ Նախ՝ անկցի հացագործ, միանգամայն եւ սառաֆ խօճա Միքայէլ Ամիրայն։ Երկրորդ՝ սամաթիացի խապարաճի ոսկրիչ տիրացու Կարապետն, որ ի սպաս նորա էր, եւ սիրելի յաչս նոյն Խափուճի պաշւոյն. եւ երրորդն հաճի Աբրահամ Խափու օղլանին. եւ այլք ընդ նոսա. եւ զինչ երկարութիւն բանի. յայնժամ էառ խափուճի պաշին ի ձեռանէ փայեկին զգրեանսն եւ ետես, զի ոչ գոյր ի վերայ նոցա գիր հայկական կամ տաճկական. այլ ամենն էր լատինական գրով գրեալ. վասն այնորիկ յոյժ կասկածանաց եղեւ ի միջի Ղափուճի պաշին. թէ զի՞նչ արդեօք չարութիւն իցէ պարծածակեալ ի նոցա. բայց ոչ գտաւ ոք՝ որ ընթեռնուցու. վասնորոյ՝ զմին ի ծառայիցն վաղվաղակի առաքէ ի Կոստանդնուպօլիս. եւ տայ բերել անտի զոմն արժ ի լեզու լատինական. եւ զմին ի թղթոյն բացեալ ձեռամբ իւրով հրամայէ առն այնորիկ՝ զի ընթերցցի. եւ իբրեւ ետես՝ թէ ոչ գոյ վնասակար ինչ բան ի նմա. դարձեալ կնքէ զայն. բայց տակաւին ոչ փարատի կասկած նորա յաղագս նմացելոցն ասելով թէպէտ յայսմիկ թղթիչկայր ինչ հակառակ մերս գործոյ, սակայն՝ ի մնացեալսն մի՛ գուցէ թէ իցէ. վասն որոյ եւ ոչ զմին թղթոցն տայ փայեկին. այլ զամենայնն տայ վերոասացեալ խօճա ռմիքայէլին եւ ասէ. զայսոսիկ տարեալ առ Պատրիարքն հանդերձ փայեկիւս, զի արգելցէ առ ժամանակ մի՝ մինչեւ քանի մի աւուր փանապարհ հեռացայց ես. եւ յետոյ՝ եթէ կամի՝ թողցէ զնա. եւ եթէ ոչ՝ ինքն գիտէ. այլ միայն առ այժմ արգելջիք զդա. եւ խօճա Միքայէլին առեալ զթուղթսն եւ զսային՝ բերէ իՊօլիս. եւ ի ձեռն ծառայի միոյ յղէ առ Պատրիարքն մեր. որ իբրեւ եկն եւ եբեր ծառայն, էհերց ցնա հայրն մեր թէ զի՞նչ է այդ. եւ նա ետ պատասխանի թէ՝ Միքայէլ ամիրայն առաքեաց առ Տէրութիւն քո՝ եւ ասաց թէ՝ Ղափուջի պաշին որ գնաց ի յԱնկիւրիա, կալաւ ի յԻւսկիւտար սայի մի եւ եգիտ նորա բազում թուղթս. զորս առեալ ի ձեռանէ նորա եւ ետ ցամիրպայն մեր եւ ասաց տարջիք զայսոսիկ եւ տուք մեծաւորին ձերոյ. վասն որոյ՝ եւ նա յղեաց Տեառնդ. իսկ վեհն մեր խոհեմ խորհրդով ետ պատասխանի նմա եւ ասաց՝ որդեակ իմ՝ տար զբերեալ թուղթսդ՝ եւ տուր ամիրային, զի յումմէ որ առեալ է՝ տացէ նմա. եւ կամ փայեկին այնմիկ. զի չեն դոքա մեզ օգտաւէտ, քանզի ոչ գոյ ի մէջ դոցա գիր հայերէն. այլ ֆռանկերէն են ամենեքեան. եւ նորա տարեալ անդրէն՝ ետ ցՏէրն իւր. այսինքն ցՄիքայէլ ամիրայն. ահա այսպէս եղեւ որպէս ասացի. եւ ոչ այլպէս քանզի տրուպ ես ակնատես եւ ականջալուր եմ այսմ, որ միշտ առ ընթեր նորա կայի, եւ սպասաւորէի նմա. զի ի ձեռն իւր անգամ ոչ էառ. թող թէ բանալ եւ ընթեռնուլ. ուստի գրեմ զիսկն որպէս եղեալն է. եւ ոչ այլ եւ այլ. վասն զի՝ որ սուտ խօսի ի հօրէ անտի սատանայէ է ըստ Տեառն վճռոյ. այլ մեք ճշմարտութեան աշակերտք եմք, եւ ոչ ստութեան. եւ Տէրն՝ ուսոյց մեզ խօսիլ զճշմարտութիւն. ըստ այնմ թէ՝ խօսացարուք զճշմարտութիւն. եւ ճշմարտութիւնն ազատեսցէ զձեզ. եւ թէ՝ եղիցի ձեր այոն այո՛ եւ ոչն ոչ. եւ աւելի քան զայն ի չարէն է։ Եւ անդ՝ յետ այսմ այսպէս լինելոյ՝ եւ զկնի յետս առաքման թղթոցն՝ եւ անցանելոյ աւուրց՝ եկն ի կողմանէ դեսպանացն թարգման մի. եւ ասէ՝ զփայեկն մեր ըմբռնեալ էք. եւ ի ձեռաց նորա առեալ զթուղթսն բացեալ եւ ընթերցեալ եւս՝ զոր իմացեալ Էլչի Պէյն, վասն որոյ առաքեաց զիս. ու՞ր են այն գրեանքն՝ տուք ինձ՝ որ տանիմ առ նա. քանզի քանզի վասն այնորիկ եկի ես եստ, եւ ոչ այլ ինչ իրի. պատասխանի ետ նմա ծնօղքն մեր եւ ասաց, թէրճիւման պէյ՝ ես թուղթ ոչ առի յումեքէ՝ եւ ոչ բացի, եւ ոչ ընթերցայ. զի թէպէտ բերին ինձ. սակայն ես ոչ բնաաւ մերձեցայ, եւ ոչ առի ի ձեռս. այլ նոյն ժամայն առաքեցի առ նա՝ որ առաքեալ էր առիս. ասելով թէ տարջիք տուք այնմ՝ յորմէ առեալ էք. եւ ահա կայ առ խօճա Միքայէլն. զի Խաբուճի պաշին նմա տուեալ էր ի գնալն յԻւսկիւտարու, ուրեմն՝ եթէ կամիս՝ գնա ընդ Ղափու օղլանին մերոյ եւ առ ի նմանէ. զի ես զՍային եւս՝չեմ տեսեալ. ուր մնաց թէ զթուղթսն առեալ իցեմ ի նմանէ. եւ կամ բացեալ եւ ընթերցեալ. ապա այսպէս գիտելով եւ լսելով քո՝ երթ պատմեա՛ Էլչի Պէյին որպէս լուարդ. եւ սիրոյ ողջոյնն մեր մատուսջիր նմին. բայց գնացեալ այրն չարագրգիռ՝ ոչ որպէս լուեալն էր այնպէս զեկոյց. այլ՝ այլ ընդ այլոյ. զի կաշառօք ագահեալ էր ինքն եւ դեսպաննիւր. զի զոր ինչ չարութիւն նիւթեալ էին Հօրս մեր սրբազանի յակի հանել ջանացան սակս մարսելոյ զառեալ կաշառսն իւրեանց։ Արդ՝ այս ամենայն որք եղեն՝ ոչ այլ ինչ էին, եթէ ոչ որոգայթ եւ թնկնրթ. զոր լարեցին հեստեալքն ի ձեռն էլչոցն կաշառելով զնոսա առ ի ընկենուլ զՀայրն մեր ի Պատրիարքութենէ. քանզի ի բազում ժամանակաց հետէ ցանկային հանել զնա ի Պատրիարքութենէ իւրմէ. վասն որոյ՝ զայս չարութիւն նիւթեցին նմա ի ձեռն Դեսպանացն գործակցութեամբ Վէզիր քեահասուն։
       Բայց եկեսցուք այժմ ասել վասն փայեկին ի բանտ արկանելոյն. եւ դեսպանացն ի վրէժխնդիր լինելոյ յաղագս գրեաց. տալով զգիր գանկատանաց Եպարքոսին թէ՝ Պատրիարքն Հայոց կալաւ զսային մեր եւ զթուղթսն մեր առեալ ի ձեռանէ նորա ետ բանալ եւ ընթեռնուլ եւ իմանալ զխորհուրդս ընդ դէմ պայմանին՝ որ կայ ի մէջ մեր եւ ձեր տէրութեանց. այս է չբանալն գրեանցն. որք առաքին առ միմեանս. եթէ ի վաճառականաց՝ առ վաճառականս։ եւ թէ ի դեսպանաց եռ թագաւորս իւրեանց եւ անդրադարձեալ. բայց նա հակառակ այնմ արարեալ աներկիւղաբար առ եւ եբաց. եւ ընթերցեալ ծանեաւ զխորհուրդս. ուրեմն եւ մեք խնդրեմք՝ զի փոխեսցես զնա. իսկ եպարքոսն այն է Իզզէթ Մէհմէտ փաշայն՝ գոլով այր խոհական եւ իմաստուն՝ եղեւ հետաքրքիր այսմ բանի, առ ի ճանաչել է ստո՞յգ իցէ թէ սուտ. ուստի կոչեալ զփոխանորդն իւր եհարց ցնա. թէ ո՞րպիսի ինչ իցէ այս բան. եւ նա չքմեղս եղեալ ասէ՝ ես ոչ գիտեմ՝ հարցից ցչավուշ պաշին՝ զի կերեալ էր երեք հարիւր քսակ. առ որ ասէ եպարքոսն՝ հարցջիր տեղեկացեալ ծանո՛ ինձ. եւ նա հարցանէ ցՉավուշ պաշին՝ եւ ասէ՝ վերահասու լե՛ր՝ այս բանիս, եւ զգացո՛ ինձ. քանզի կամէր արդարացուցանել զինքն առաջի նոցա. բայց ճշմարտութիւնն ոչ եթող նմա. այլ խայտառակեաց զնա ընդ Տեառն թէ՝ չիք ի ծածուկ՝ որ ոչ յայտնեսցի՝ եւ ոչ գաղտնի՝ որ ոչ եկեսցէ ի յայտ. որպէս եւ կատարեցաւ ի վերայ այս անօրենութեան որդւոյն բանս այս. զի որով պատճառաւ ընկեցաւ Սրբազան ծնօղն մեր. նովին եւ նա կործանեցաւ. քանզի՝ զայն գրեանս դնելով պատճառ՝ հանին զհայրն մեր ի Պատրիարքութենէ. ոնյնպէս փոխանորդն եպարքոսին այն պատճառաւ ուտելով զկաշառս՝ պարտաւորեալ անկաւ ի փոխանորդութինէ։ Եւ արդ՝ իբրեւ լուաւ Չավուշ պաշին ի բերանոյ վէզիր քեհեասուն զայս բան. թէ հարցեալ տեղեկացիր զթղթոցն զիարդութենէ, յայնժամ չավուշ պաշին զմին ի ծառայից իւրոց հանդերձ որդւով ատենաթարգմանին՝ այն է տիվան տէրճիւմանին՝ առաքէ առ Հայրն մեր. թէ իմացա զի այր մի ըմբռնեալ ես եւ ի ձեռանէ նորին զգտեալ գրեանսն ամենայն առեալ. վասն որոյ՝ յղեսջիր զայնոսիկ առ մեզ. զորս տացուք ցտեարս իւրեանց. զի այն թուղթքն էլչոցն՝ եւ նոցայոցն է եղեալ. իսկ Հայրն մեր՝ ետ պատասխանի եկելոցն ի Չավուշ պաշի աղայէն. եւ ասաց. յիրաւի բերին ինձ զայդպիսի գրեանս. սակայն՝ ես ոչ ընկալայ. այլ իսկոյն առաքեցի անդրէն առ նա որ յղեալն էր ինձ. քանզի՝ ոչ էին ինձ պիտոյք. եւ թէպէտ Ղափուճի պաշի Մէհմէտ աղայն՝ առեալ եւ յղեալ էր ինձ. ձեռամբ Միքայէլ ամիրային. այլ ես յետ դարձուցի առ նա ասելով, թէ յումմէ առեալն է տացէ նմա։ Արդ՝ եթէ կամիք՝ զխօճայ Միքայէլն տաց բերել աստ. եւ ի նմանէ լուիջիք ըստ եղելոյն եւ զխնդրեալ ձեր թուղթսն առէք ի նմանէ. զի տակաւին առ նմա է. եւ տարայք տուք Չավուշ պաշի աղային. որոց պատասխանի տուեալ ասեն՝ բարւոք ասացեր. եւ նոյն ժամայնետ բերել Սրբազան ծնօղն մեր զխօճայ Միքայէլն. եւ նա սկըսաւ պատմել որպէս եղեալն էր. ոչ աւելի՝ եւ ոչ պակաս. քանզի՝ ոչ տեղեակ ասէ այսմ բանի Պատրիարք հայրն մեր, այլ ես մինչ կայի ի յԻւսկիւտար առընթեր Ղափուճի պաշւոյն ի ըսպաս, նա կալաւ զսային զայն՝ եւ զգրեանքն էառ ի ձեռաց նորա՝ եւ ետ ինձ եւ ասաց՝ տար զայս տուր Պատրիարքին ձեր՝ հանդերձ փայեկիւս. զի արգելցէ զսա՝ մինչ ես քանի աւուպս ճանապարհ հեռանայցեմ. քանզի՝ կարծիք եմուտ ի սիրտ իմ, վասն առնս այսորիկ՝ որ կամի գնալ՝ ուր եսն եմ գնալոց. վասն որոյ՝ եւ իմ առեալ եւ բերեալ յԸստամպօլ եւ յղեցի առ աս՝ եւ սա ոչ ընկալաւ, եւ ոչ էառ ի ձեռս իւր. այլ յետս դարձուցեալ էր առիս՝ ասելով թէ՝ տարայք եւ տուք այնմ՝ յումմէ առեալն է. ահա կայ առիս, եթէ խնդրէք տաց ձեզ, եւ ետ նոցա. եւ եթէ ինձ ոչ հաւատայք՝ կային անդ քանի մի անուանի տաճիկք եւս, բերեալ զնոսա հարցջիլ ցնոսա. եթէ չիցէ ըստ ասացելոյս՝ համարեսջիք զիս սուտ. եւ եթէ ստոյգ իցէ՝ այնուծանրուք զիմս ճշմարտութիւն բանի. եւ ապա առեալ զթուղթսն գնացին եւ ետուն Չավուշ պաշոյն. եւ պատմեցին մի ըստ միոջէ՝ զոր ինչ խօսեցաւ խօճս Միքայէլն։ Իսկ Չավուշ պաշին իբրեւ լուաւ եւ տեղեկացաւ ծանոյց Եպարքոսին զամենայն. եւ նա ասաց Չավուշ պաշոյն թէ՝ բարւոք հետաքրքիր լեր այդմ բանի, զի ոչ փոքր ինչ է այս բան. այլ գնալով մեծանալոց է կարծեմ թէ. եւ զսոաին զայն բերեալ դիցես ի բանդ՝ եւ տացես զուղիղն խօսիլ նմա. եւ զհաւաստին լսել ի նմանէ. յայնժամ ըստ հարմանի Եպարքոսին ետ բերել զսային. եւ էհարց ցնա. եւ նա խօսեցաւ զհաւատին որպէս եղեալն էր. բերեալ զխօճայ Միքայէլն եւս՝ եւ նմա եւս ետ պատմել եւ եգիտ զերկոցունց զրոյցսն մի եւ նոյն. եթէ փայեկին, եւ եթէ խօճա Միքայէլին, վասն ըմբռնման փայեկին, եւ առման գրեանցն ի Ղափուճի պաշիէն եւ զայլ ամենայն. որպէս լուաւ Չավուշ պաշին յերկոցունցն այնպէս ծանոյց Եպարքոսին. զի իսկն այս է ասաց Չավուշ պաշին. եւ ոչ այլ եւ այլ. իսկ Եպարքոսն եւ Չավուշ պաշին ի միասին մտախոհք եղեն եւ ասեն՝ ո՞րպիսի ինչ իցէ բանս այս. զի եթէ դեսպանացն իցեն այս թուղթք, ընդէ՞ր այդպիսւոյ մարդոյ տուեալ լինի. եւ ոչ յատկապէս փայեկիւ միով առաքել. եւ բաց յայսմանէ՝ ոչ իւրեանց ձեռամբ տուեալ՝ այլ օտարաց. զի յայտնապէս երեւի շինուածոյ լինիլն այս իրի. եւ մի թէ ոչ էին կարօղք յատկապէս սայի մի բռնել՝ եւ համարձակ ուղարկել, ո՞վ էր նոցա արգելօղ. ուրեմն այս ոչ է առանց պատճառի. զի երեւոյթ իրին յայտնի ցուցանէ։ Ապա թէ ոչ՝ չէր պարտ տալ այսպիսի գողունի գնացօղ առն. եւ սուտ ձեւացեալ սայոյն. եւ զայն եւս ոչ իւրեանց ձեռօք. այլ Զօֆճի խանի խանճոյն եւ համալի միոյ. որք ի Զօֆճի խանի եղեալքն բոլորքն Գաղատացի են եւ կաթօլիկ. ապա չարութիւն իմն գոյ ի մէջ թղթոցն այնոցիկ՝ վասն որոյ՝ ոչ վայրապար ի կասկածի եղեալ Ղափուճի պաշին եւ առեալ է զգրեանսն ի ձեռանէ սուտ փայեկին. զի նա յայտնապէս փախուցանել զգնացօղսն ի յաքսորս ծպտեալ եւ յարեցեալ է նոցա. եւ խօսք Խօճայ Միքայէլին ոչ է սուտ. թէ Պատրիարքն ոչ է տեղեակ այսմ. ապա ասէ Եպարքոսն ցՉավուշ պաշին. թէ՝ զսային զայն ի դիր ի կոճեղս, մինչեւ իմասցուք զկատարեալն. եւ արար այնպէս Չավուշ պաշին. եւ բազում անգամ հանեալ ի բանտէն հարցանէ. եւ նա ըստ առաջին ասութեան ասէ՝ եւ ոչայլ եւ այլ։
       Ապա իբրեւ ծանեան դեսպանքն՝ թէ զսային եդին ի բանտ ի կոճեղս՝ եւ համարեցան զայն վերաբերիլ իւրեանց. եւ չէ հնար զինքեանս անկեղտ երեւեցուցանել. սկսան չարանալ յոյժ՝ եւ լինիլ արբանեակ չարին սատանայի. եւ մանաւանդ դեսպանն ֆըռասըզաց՝ եղեւ կատաղեալ. եւ զատամունս սրեալիբրեւ զսուր երկսայրի. եւ սակաւ խածատել զծնօղն մեր հոգեւոր. զի առեալ էր ի հերձուածողացն զուդայեան արծաթն. Ռ քսակ ասեմ. թէ ինքն՝ եւ թէ միւսքն։ Նաեւ օսմանցւոց արքունի դրան մարդիկքն. վասն որոյ տան թուղթ գանկատաց սուլթան Համիտ թագաւորին. դնելով սուտ բարուրանս՝ եւ բանս զրպարտութեան բարդեալ ի վերայ Հօրս մերոյ ասելով թէ՝ Հայոց Պատրիարքն զմեր սային կալեալ՝ եւ զխորհրդական գրեանս ի ձեռանէ նորին առեալ բացեալ եւ ընթերցեալ է. որ է ամենեւին կանոնացն մերոց ընդդէմ եւ պակասութիւն պատուոյ մերոյ Թագաւորականի. ապաթէ զպատիւն եւ զկանոնն որ ի մէջ մեր եւձեր կայ՝ ոչ կամիք յարհամարհումն արկանել. եւ ընդ ոտիւք Հայոց Պատրիարքին ձգել. խնդրեմք ի մեծութենէ քումմէ՝ փոխել զայս Պատրիարքն՝ եւ ի տեղի նորա զայլս կացուցանել. որով վերականգնի անդրէն մեր պատիւ, եւ կանոն մեր առնու զհաստատութիւն, եւ զայլ ինչ գրեցին ոչ գիտեմք. բայցամենեքեան էին սուտ եւ զրպարտութիւն. զի յարեան ի վերայ իմ, ասէ սաղմոսերգուն, վկայք չարեաց, եւ զոր ինչ ոչ գիտէի հարցանէին ցիս։ Կամ թէ՝ բան անօրէնութեան ի վերայ իմ։ Արդ՝ եթէ եմք ճշմարտութեան աշակերտք, զճշմարիտն պարտիմք խօսինլ. ըստ այնմ թէ՝ խօսեցարուք զճշմարտութիւն, եւ ճշմարտութիւնն ազատեսցէ զձեզ, ասէ Տէրն մեր Յիսուս Քրիստոս։ Արդ՝ ոչ զԹագաւորնխաբեսցին նոքա, այլ Աստուած. ըստ ասելոյն Սրբազան առաքելոյն Պետրոսի ցԱնանիայ. ո՛չ ստեցեր մարդկան այլ Աստուծոյ։ Այլ զի՞նչ երկարութիւն բանի. քանզի տեսեալ թագաւորին զգիր գանկատանաց նոցա՝ ո՛չ կարացեալ զերծանիլ ի խնդրանաց նոցա, հրամայեաց փոխել զՊատրիարքն Հայոց զհոգեւոր ծնօղն մեր. եւ թէպէտ Եպարքոսն յոյժ ջանացաւ զոչ փոխումն նորա հնարել. սակայն՝ ոչ եղեւ ճար. զի ըստ որում անվառանլի է հրաման թագաւորին՝ վասն այնորիկ ոյ կարացին յետս նահանջել։ Բայց ազգն մեր աւուրբ յառաջ իմացեալ էին զփոխումն ծնողին իւրեանց. վասն որոյ՝ գրոհ տուեալ գումարեցան յեկեղեցին Աստուածածնի սրբոյ՝ հազարք հազարաց՝ եւ բիւրք բիւրուց. որք աղաղակէին եւ ասէին՝ մեք հաճեմք Պատրիարքին մերոյ. եւ ոչ կարեմք բաժանիլ ի նմանէ. եւ սկսան տալ գրի ծանուցման Թագաւորին, եւ Եպարքոսին. ընդ ծով, եւ ընդ ցամաք, բողոքելով՝ թէ Պատրիարքն մեր հաճելի է մեզ. խնդրեմք եւ աղերսեմք՝ մի՛ փոխեսցես՝ այլ մեզ շնորհեսցես. այլ նոքա սակս ցրելոյ զբազմութիւնն համոզեցին զնոսա ասելով՝ ոչ ոք փոխէ զՊատրիարքն ձեր, երթայք ի խաղաղութիւն, եւ աղօթս արարէք Թագաւորին. եւ նոյն բազմութիւնն դարձեալ անտի եկին՝ եւ լցան ի Պատրիարքարանն եւ մինչեւ ցաքսորումն նորա կային անդ. լային եւ աշխարէին ի սուգ անհնարին վարակեալ ամենեքեան. եւ մինչդեռ այնպէս կային եւ մորմոքէին՝ տեսին զի եկն ի յարքունական դրանէ տուաճի Իսմայիլ էֆէնտին. հանդերձ բազում զինուորօք՝ հրամանագրովն աքսորման՝ եւ բացեալ ընթերցաւ առաջի Վեհին մերոյ. քանզի գրեալ էր թէ՝ երթ նիստ ի Պպրուսոյ. բայց նախ քան զգալ Իսմայիլ էֆէնտին՝ իբր երեք ժամ յառաջ՝ եկն գիր մի ի Գաղատիոյ յաղագս առման եկեղեցեացն չորեցունց, եւ աքսորման արանցն՝ որք յանուանէ գրեցան յառաջագոյն, եւ այլ ամենայն գրելոցն ի ֆէրմանին կատարմանն. զոր ոչ աստէն գրեցաք սակս չձանձրացուցանելոյ զսիրելիսդ. թէ կամիք իմանալ՝ ի յառաջ գնացեալ իմանալոց էք. վասն որոյ՝ ուրախացեալ փառս վերառաքեաց ամենազօր բարւոյն Աստուծոյ։ Եւ ապա ակն նոյն վերոյ ասացեալ էֆէնտին՝ որ էր թուականն փրկչին 1781։ Եւ Հայոցն ՌՄԼ մայիսի Ի եւ Թ յաււոր շաբաթու ի տասներորդ ժամուն։
       Եւ յորժամ ընթեցաւ զհրամանագին աքսորմանն իսկոյն խոնարհեալ՝ յանձն էառ խնդութեամբ, սակս անպարտ աքսորմանն յաթոռոյ իւրմէ. յիշելով զբան Տեառն թէ՝ երանի է ձեզ՝ յորժամ նախատիցեն զձեզ՝ եւ ասիցեն զձէնջ սուտ վասն անուան իմոյ. ծնծացէք եւ ուրախ լերունք, զի վարձք ձեր բազում են յերկինս, եւ այլն Եւ ապա ելեալ ի Պատրիարգարանէն՝ կամէինգ նալ ընդ տուաճի էֆէնտիին. ոչ կարէին անցանել ի բազմութենէ խուռն ամբոխին. քանզի ամենեքեան՝ փարէին զնովաւ, եւ գրեթէ կամէին ի ձեռաց նորա խլել. եթէ ոչ զինուորացն զգուշացեալ էր զնովաւ. քանզի անբուժելի վէրս ընկալան ի սիրտ եւ յոգի բաժանմանէ նորա. ամենայն ժողովուրդն՝ եւ ի սուգ անմխիթար լային եւ մորմոքէին ի վերայ նորա, բայց քանզի հրաման Թագաւորի էր, ոչ կարէին հակառակս գործել. եւ զի՞նչ յերկարութիւն բանի է ձգիլ ինձ, հանեալ ի յեկեղեցւոյն տարաւ արքունական վերակացուն մինչեւ ի Ղումխափու, եւ ամենայն բազմութիւն ընդ նմա, յառաջոյ եւ զկնի, եւ մտին ի նաւն. եւ ի նաւի անդ կանգնեցաւ յոտին. եւ սակաւ օրհնել զազգն ամենայն, քաղաքն, եւ զթագաւորն. եւ ժողովուրդն դարձաւ՝ յետս. բայց օրն այն՝ եղեւ արդարեւ օր սգոյ եւ տրտմութեան. ըստ մարգարէին թէ՝ Յաւուր այնմիկ կոծեսցի կոծ մեծ Երուսաղէմ. իբրեւ զկոծ նռնենեաց. եւ իբրեւ դաշտս խնկոց. քանզի՝ յիրաւի գոյր պատճառ լալոյ, զի բազում երախտիս ուէր ի վերայ ազգին. այնքան՝ մինչ զի զնձն իւր եդ փոխանակ նորա, ըստ Տեառն բանի թէ՝ Հովիւ քաջ՝ զնաձն իւր դնէ ի վերայ ոչխարաց. իսկ վարձկանն որոյ ոչ են իւր ոչխարքն իբրեւ տեսանէ զգայլն՝ թողու զնոսա եւ փախչի. քանզի վարձկան է, եւ չէ փոյթ նմա վասն ոչխարացն։ Եւ արդ՝ ստուգութեամբ ասեմ՝ եւ ոչ ստեմ. զի յօրէ յայնմանէ յորում նստաւ յաթոռ Պատրիարգութեան՝ այս երջանիկ հայրս մեր ոչ գտաւ հանգիստ մարմնոյ իւրոյ. այլ միշտ՝ վասն ազգին իւրոյ պահպանութեան ջանացեալ տառապէր. զի մի՛ լինիցի կերակուր արաբացի գայլոց. այն է՝ անիծեալ ախտարմայից, որք առ ի մէնջ ելին. բայց ոչ էին ի մէնջ. զի թէ ի մէնջ էին՝ ապա առ մեզ մնային ըստ սրբազան աւերտարանչին. զի ըստ Յուդայի Իսկարիովտացւոյ որոշեալ գտան ի սուրբ գնտէն. այս է ի սուրբ եկեղեցւոյս Հայաստանի ուղղափառութենէն։ Բայց անդ՝ իբրեւ դարձաւ անդրէն ժողովուրդն որպէս ասացի ի վերոյ՝ որք մինչեւ ի նաւահանգիսն զհետ եղեն նորա. որոց ո՛չ գոյր թիւ. մնացին ի նաւին. որով գնացին՝ միայն տուվաճի էֆէնտին՝ եւ ծնօղն մեր՝ երեք ծառայիւք. եւ էր ժամն տասներորդ. եւ մնացեալ անդ՝ մինչեւ ցերկոտասան ժամն, առ ի տանիլ զինչսն նորա ի նաւն. եւ իբրեւ կատարեցաւ այն ամենայն. ապա եկացկանգուն ի վերայ ոտից, եւ սկսաւ օրհնել զքաղաքն եւ զԹագաւորն եւ զժողովուրդն վերստին ապա մեկնեալ ի Պօլսոյ գնացք. որք էաք ի նաւին անձինք Ժ բաց ի նաւավարացն. Առաջինն՝ սրբազան ծնօղն մեր. եւ մնացեալքն էին ձեռնասուն աշակերտքն իւր. այսինքն Թովմաս վարդապետն. Յակօբոս սարկաւագն, Պօղոս վարդապետն. եւ տիրացու Մեսրօպն. եւս տուվաճի էֆէնտին. եւ երեք ծառայք նորին, հուսկ յետոյ՝ տասներորդն՝ մեղսաներկ Պօղօս եւ եթ դպիրս Կաղզունացի եղբօր որդի վերոյ սրբաազնին որ զպատմութիւնս զայս գրեցի։
       Իսկ արդ՝ թէպէտ յաքսոր եւ յաթոոյն իւրմէ վտարանջութիւն. թէպէն եւ ի ձեռն արքունական վերակացուի. որք թէ որպէս սպառնալեօք եւ տագնգպաւ տանին՝ զոր տանինն, բայց մեզ՝ ոչ այնպիսի ինչ եցոյց տագնապ, կամ նեղութիւն՝ կամ սպառնացումն. այլ պատուով եւ խնամով տարաւ եւ բազում մխիթարական բանիւք սփոփէր եւս զսիրտ սրբազան ծնողին մերոյ. քանզի պատուէր ընկալեալ էր յԵպարքոսէն չնեղել զնա ի ճանապարհին. եւ չվշտացուցանել երբէք. զոր ինքն վերակացուն բերանովն իւրով պատմեաց Վեհին մերոյ. թէեպարքոսն պատուէր ետ ինձ՝ պատուով տարցես զնա ի տեղին՝ ուր գնալոց է. զի այր հաւատարիմ գտաւ Տէրութեանս մերում. որ զթշնամին մեր՝ ծանոյց մեզ. յորոյ եւ պարտ է զգուշանալ եւ ճանաչել զայնպիսիսն՝ որք կարօղ են ի ձախորդ ժամանակի դարան գործել իշխանութեանս այսմիկ։ Եւ արդ՝ զսոյն ասութիւն եւ բան Տեառն մերոյ ազգասիրի՝ ըստ պատմութեանն եպարքոսի եղեւ կատարեալ ի ՌՄԽԷ թուականիս մերոյ. որք թշնամութեամբ եւ խորամանկութեամբ առին զեգիպտոս այս է զՄըսըր. եւ այն բարեկամ ձեւանալով։ Ուրեմն՝ բարերարութիւն նորա մեծ երեւեցաւ յայսմ ժամանակի. որ նախազեկոյց եղեւ մեզ. եւ հարազատաբար ծառայեաց Տէրութեանս մերում. յիրաւի վասն այնորիկ պատուէր իմ այս եղիցի քեզ՝ զի քաղցրութեամբ տարցես՝ եւ մի՛ նեղեսցես զնա. զի այս նմա ի զուր պատահումն եղեւ բարւոք ծանեաք. բայց սակայն չարքն այնոքիկ՝ դեսպանքն թշնամութեամբ վարեցան ընդդէմ նորա մինչեւ ետուն ասել թագաւորին թէ՝ փոխեսցի Պատրիարքն Հայոց. ուստի ոչ եղեւ հնար զբան թագաւորին յետս նահանաջել վասն այնորիկ՝ այնպէս եղեւ. ապա ոչ՝ անհնար էր փոխիլն նորա՝ զի մանաւանդ փոխարէներախտեաց նորա պարտ էր նմա մեծ շնորհս առնել եւ երախտահատոյց լինիլ մեզ. եւ ոչ թէ յաքսորս առաքել. բայց եթէ ոչ գնայր նա յաքսոր՝ վրդովումն մեծ լինելոց էր ի մէջ դեսպանացն եւ թագաւորաց նոցա եւ մեր. քանզի՝ ոխաթափ եղեն ի վերայ նորա՝ մինչեւ ետուն փոխել զնա. եւ արքայն եւս՝ երկուց չարեաց զփոքրագոյնն ընտրեաց. զի չարքն այնոքիկ՝ քան զայս մեծագոյն չարիս եւպատիժս եդեալ էին ի մտի հասուցանել նմա. իսկ. իսկ մեք այսու խափանեցաք զայնս. բարութիւն նմա փոխանակ լաւութեանն հատուցանելով։Արդ՝ զայս պատմութիւնս արար տուվաճի էֆէնտին ի մէջ նաւին, եւ մեք գոլով անդ՝ եղաք ականջալւոր, յաղագս այնորիկ ոչ դանդաղեցաք աստ յիշատակել. եւ մնացեալ ի նաւին՝ իբր ժամս տասն եւ հինգ. եւ յետ Ժ եւ Ե ժամուն յաջողմամբն Աստուծոյ, ելաք ի նաւահանգիստն Մուտանեայու. անդ եւս մնացեալք՝ Ժամս Բ եւ յետ երկուց ժամուց՝ ելեալ դիմեցաք ի Պրուսայ, եւ օգնականութեամբ Տեառն՝ ժամանեցաք ի մետասան ժամուն անդ ի կիւրակէի աւուրն. եւ իբրեւ մտաք ի տիրախամ քաղաքն. դէմ ընդ առաջ ամենայն քաղաքն Տեառն մերոյ. եւ մեծաւ փառօք մուծին զնա ի Պատրիարքարանն, ասելով՝ երանի այաց մերոց՝ որք արժանի եղեն տեսանել զՀայրդ ազգասէր. եւ զերկրոկրդ Լուսաւորիչդ. զի յամաց բազմաց հետէ ըղձանային սիրտք մեր տեսութեան ցանկալի դիմացդ. ահա այժմ հասաք ում ցանկանցեալն էաք, Տեառն կամօք. որում փառս եւ երկրպագութիւնս մատուսցուք յար եւ միշտ. եւ ապա իբրեւ էջի ձիոյն՝ օրհնեաց զժողովուրդն ամենայն. որք ուրախութեամբ եւ ցնծութեամբ գնացին յօթեւանս իւրեանց. օրհնելով եւ գովելով զՏէրն ամենից։
       Արդ՝ ի ժամանակս այսմիկ՝ առաջնորդ քաղաքին այսմիկ էր համատանցի Յօհաննէս վարդապետն. զոր փոխանակ հօր մերոյ բերեալ նստուցին յաթոռ Պատրիարքութեան Կոստանդնուպօլիս, ի ձեռն ոյն վերակացուին՝ որ տարաւ զհայրն մեր. բայց զկնի լինելոյ նորա Պատրիարք. եւ ժամանակ ինչ անցնելոյ՝ էհաս լուր աւետեաց իգաղատիոյ առ Վեհն մեր. թէ ահա եղեւ կատարեալ հրաման թագաւորին. եւ առան չորս եկեղեցիքն ի ձեռաց հեստելոցն եւ տուան մեզ. ի ձեռն Վեհէդ առաքեալ ղափուճի պաշիին. եւ յերկոտասան աարնցն՝ տասն իյաքսոր առաքեացն. եւ երկունքն այսինքն. Ղըլճի օղլի Օհաննէսն. եւ էմիրզէ օղլի Մաղաքիայն՝ մեղայ ասացին. եւ հիւճճէթ տուեալք զերծան. եւ ընդ նոսա՝ ինն հարիւր քսան եւ չորք տունք մեղայ ասացեալք դարձան իբր ի յառաջին թիւր ընթացիցն. եւ յամենեցուն բերանոյ հիւճճէթ առեալ նէզիր կապեցին. վասն այնուհետեւ անհոգ լեր զի ոչ կարեն այլ եւս զայսպիսի առնել. եւ եթէ առնել յօժարիցին՝ վերստին ունին հատուցանել զայն կապեալ նէզիրսն. որոյ տալն է յոյժ դժուարին. զայն լուր իբրեւ լուաւ սրբազան հայրն մեր՝ յոյժ ուրախացաւ, եւ ցնծացեալ բերկրեցաւ։ զի զոր վաստակեցաւն, զարդիւնսն ետես անյապաղ եւ իբրեւ ի վերայ գիւտի մոլորելոյն խնդաց ասելով՝ փառք եւ գոհութիւն ամենակալ Տեառն՝ որ ոչ ի բերի ելին տառապանք իմ. յաղագս ոորց տառապեցայ. այսուհետեւ ոչ ունիմ զայլ ցաւ, զի այս միայն էր իմ պարտականութիւն. զի՛ դարձցին ի մոլորութեաէ իւրեանց. եւ ես անպարտ գտայց առաջի պահանջողին զարիւն նոցա յիմոց ձեռաց. ուստի խնդրեմ յամենազօր բարերար Տեառնէ մերմէ Յիսուսէ Քրիստոսէ. զի տացէ նոցա հոգի զգաստութեան. առ ի ընթանալ զհետ ճշմարտութեան, եւ լուսով ուղղափառ հաւատոյ լուսաւորիլ. ամէն։