Գիրք պատմութեանց

Հեղինակ
ՊՕՂՈՍ ԿԱՂԶՈՒԱՆՑԻ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
Ո՜հ՝ աւա՜ղ եւ եղուկ անձինս իմոյ թշուառականի եւ եղկելւոյ. որ տեսի զայսպիսի մեծագոյն հրկիզութիւն պատահեալ ամենաչքնաղ, ամենագովելի եւ ամենեցուն ցանկալի քաղաքիս Կոստանդնուպօլսի. որ եղեւ ի ՌՄԼԱ թուականի մերս տումարի. եւ յօգոստոսի տասներորդի. յաւուր վերափոխման սուրբ Աստուածածնի պահոց դշ□ի երեկոյեան երկրորդ ժամուն սկսեալ. եւ մինչեւ ցշաբաթ առաւօտու ութերորդ ժամն տեւեաց. որոյ բովանդակ միջոցն երկարեաց ժամս Կ եւ Զ զոր տեսաք մեք աչօք մերովք. վասն որոյ աղեկիզեալ սրտիւ եւ լալագին դիմօք ցաւակցաբար ծրել կամեցաք. եւ զեկուցանել յարգելի հարցդ. եւ սիրելի նազելեացդ մերոց կարճ ի կարճոյ, թէ ուստի սակաւ, ու՞ր դադարեալ եղեւ. եւ թէ զո՞րքան վնասս գործեաց եւ կամ զո՞րքան շէնս այրեաց։ Քանզի ի Ճիպալի կոչեցեալ թաղէն սկսաւ, եւ այրելով մինչեւ ցկշռագործացն շուկայ, աճիւնացուցեալ զայն՝ ձգեցաւ դէպ ի յաղայի դուռնն՝ եւ անտի դէմ յուղիղ ել ի Կօսկայն, եւ այնպէս մինչ բոլորեալ՝ եւ հրդեհեալ բոցափայլէր. եւ մեք ակն յառեալ դիտէաք, ել այլ իմն հուր ի Վլանկայու իբրեւ ի չգոյէ գոյաւորեալ, եւ ի մէջ սակաւ ժամու զՎլանկայ իւրն շրջակայիւք եւ զնոր դուռնն միանգամայն լափեաց աճիւնացոյց՝ մինչեւ ցաւերակ Րաղիպ փաշային. եւ ձգեցաւ միացաւ ընդ վերին հուր Կօսկային. եւ այնպէս պարսպել գրեթէ զբոլոր քաղաքն՝ վազս առնէր դէպ ի Սամաթիայ. այնքան սաստկացեալ բորբոքեցաւ՝ մինչ զի զօրութիւն Տէրութեանն՝ տկարացաւ ի շիջուցանել զնա. այլ ամենեքեան լքան թուլացան ի զօրութենէ, թողին գնալ, ըստ կամս իւր. ուստի գնաց այրելով՝ այրելով, մինչեւ ցեօթն կըլայն. յորոց զոմանս այրեաց, եւ զմնացեալս յառաջին յայրմանէն ի Սամաթիայ, հանդերձ սուրբ Գէորգ եկեղեցեաւն աղարտեաց։ Զի յաղայի դրանէն եւ ի Կօսկայէն դէպ ուղիղ ընթացեալ մինչեւ յարտաքս քան զպարիսպն Սիլիվրի դրանն ելանէր. եւ զայնքան միջոցսն աւերակ եւ անշէն արարեալ ապականէր. եւ գրեթէ աւելի քան զերիս բիւր տունս եւ շինուածս պատուականս յոչինչ դարձոյց եւ անապատ արար։
       Ո՜հ թէ՝ ո՞րպիսի գեղեցկագոյն պալատք՝ եւ մեծամեծ ապարանք այրեցան։ Ո՜հ թէ՝ ո՞րպիսի՝ եւ որքան շուկայք, եւ բաղանիք այրեցան. ո՜հ թէ որրպիսի աղօթարանք այրեցան. զի տաճկացն աւելի քան զհազար, յունաց ութն. իսկ մերս երկու. ի Սամաթիայ՝ սուրբ Գէորգ, եւ սուրբ Երրորդութիւն, ուր հարիւր յիսուն Հայրապետք գումարեցան ի վանումնաղանդոյն Մակեդոնի չարափառի։ Ո՜հ թէ՝ որքան անձինք այրեցան, եթէ յարացն եւ եթէ ի կանանց. թող զմատաղ մանկունս՝ որք ոչ եղեն ծանուծեալք. զի միայն հազար հազիւ եղեն գտեալք, եւ յայտնեցեալք։ Ո՜հ թէ ո՜րքան ապրանք եւ ինչք ապականեալ կորեան։
       Ո՜հ թէ՝ ո՜րքան մեծամեծք աղքատացան. եւ աղքատք փարթամացան։ Ո՜հ թէ որքան մարդիկ խելագարեալ եղեն վասն դառնակսկիծ ցաւոց սրտին, ի կորուստ ընչիցն ասեմ եւ զաւակացն կամ ամուսնեացն իւրեանց. եւ բազումք եւս իջուածոց պատահեալք մեռան, եւ կէսք ցաւալիցք եղեն. որք եւ ոչ ի գործ ինչ պիտանացու. եւ ո՜հ թէ՝ որքան աղօրիք այրեցան լի ցորենով եւ ալերբ. զորս ի յասացելոցս անհնար է ընդ գրով արկանել զաղէտ տագնապին։ Քանզի ամենայն քաղաքաց մայրն՝ եւ ամենեցուն գովելին՝ ամենեցուն թագն եւ պսակն. ամենաայն ի չքնաղն՝ շքեղն, եւ պանծալին, ամենեւին մեծացեալն եւ համբաւեալն. ամենայնի անհամեմատն. եւ ի հիացումն կարգեալն. փարթամանցեալ եւ ամենեւին գեղեցկացեալն, հակառակօքն եղեւ լցեալ. զի ամենայն քաղաքացն՝ եւ գլուխ ակն անկաւ եւ խոնարհեցաւ. եւ ի լուսոյ փառացն նւազեցաւ. եւ յամենայնի այլայլեալ գտաւ. զի ամենայն վաճառականք ի սուգ վարակեցան. եւ վաճառք նոցա ոչ յումեքէ լինէր խնդրելի. վասն զի վնասեալք էին ամենեքեան զի էին ոմանց տուն հրձիգ լեալ, ոմանց ինչք. ոմանց խանութք, ոմանց հարք, ոմանց մարք, ոմանց եղբարք, ոմանց քորք, ոմանց ուստերք, եւ ոմանց դստերք, ոմանց ազգականք, եւ ոմանց բարեկամք եւ սիրելիք. եւ արդարեւ զաւուրս այնոսիկ ոչ գոյր սիրտ՝ որ ոչ իցէր միով իւիք վնասու վիրաւորեալ. զի յայնպիսի յաղէտ տագնապի էին ամենեքեան ըմբռնեալ. եւ բազմաց մերկ ի հանդերձից փողոցէ ի փողոց արշաւէին. ոչ գիտելով առն յկին թէ՝ ընդ որ վարեցաւ. եւ ոյ կին զայր իւր. ոչ հայր զորդի, եւ ոչ որդի զհայր. եւ զայլսն ըստ այսմ իմացէք. այլ միայն ամենայն ոք անձին իւրոյ փրկութեան ջանայր. զի գրեթէ զպատկեր վերջին աւուր յանդիման կացոյց մեզ, ըստ աւետարանական պատմաբանութեանն. եւ գեր ի վերոյ քան զբաբելականն գտանէր հուր. եւ զորս գտանէր՝ այրէր զամենայն. եւ ոչ ոք կարէր շիջուցանել. ոչ Թագաւոր, ոչ Եպարքոս, եւ ոչ այլք ի մեծամեծաց նոցա. եւ ոչ ոք այլ ամենայն բազմութիւն մարդկանաց. քանզի բարկութիւն Աստուածային էր կանխեալ ի վերայ բնակչաց քաղաքին. զի աղաղակ չարութեան մերոյ ել յերկինս՝ ըստ Սոդոմայ, եւ անդուստ յարուցեալ տեղեաց զբարկութիւն Տեառն ամենակալի ի վերայ մեր անօրինելոցս ըստ ոգելոյ Աստուածարեալ Հայրապետին Տեառն Սիմէօնի Սրբազնակատար Կաթողիկոսի՝ որ ասէ.
       Զի գիտացեալ մեք հաւաստեաւ.
       Որ չափ մեղաց մերոց լըցաւ.
       Ուստի Տէրդ մեր բարկացաւ.
       Առ ի խրատել ըզմեզ զեթեաւ։
       Վասնորոյ պարտիմք եւ մեք այսուհետեւ դառնալ ի չարեաց մերոց եւ յանօրէնութեանց, զի մի՛ քան զայս մեծագունիցն պատահեսցուք. ըսը Տեառն բանի՝ որ առ կոյրն թէ՝ բժշկեցար՝ այսուհետեւ մի՛ մեղանչեր. զի մի եւս չար պատահեսցի քեզ. վասն զի քաղաքս այս թէպէտ բազում հրկիզութիւնս էր տեսեալ՝ բայց ոչ այսքան մեծագոյն. քանզի՝ գրեթէ՝ երեք մասն քաղաքիս աւերակ դարձաւ. եւ մինն միայն մնաց։ Աւաղ աղետիս՝ վիշտ վտանգիս՝ զի բարձաւ յառաջին սորա պատւականութիւնն եւ շքեղութիւնն. բարձաւ յառաջին գեղեցկութիւնն. եւ վայելչութիւնն. գնաց միանգամայն զօրութիւնն եւ հարստութիւնն, խոնարհեցաւ բարձրութիւն համբաւոյ անուան սորայ ըստ այնմ թէ՝ յանկարծ եկեսցէ ի վերայ քո կործանումն մեծ յոյժ. զի արդարեւ էր յաւուր յայնմիկ ամենայն սիրտ ի տրտմութիւն. եւ ամենայն գլուխ ի ցաւս՝ ըստ ասացելումն։
       Եւ արդ՝ ով սիրելիք իմ եւ պատուելիք, որովհետեւ այսպէս դիպեցաւ վասն մեղաց մերոց. եկայք ողբասցուք եւ կոծեսցուք ի վերայ մեծահռչակ եւ ամենագովելի քաղաքիս Կոստանդնուպօլսի՝ որ եկեալ հեսեալ յայս աստիճան անզարդութեան՝ տեսաք զնա. արդ՝ ո՞ր ապառաժ սիրտ ոչ հալեսցի ի վերայ այսպիսի դառն դիպուածոյ. մանաւանդ ի վերայ այնոցիկ՝ որ անբնակ եղեալ՝ զօրէն վայրենի կենդանեաց, եւ գազանաց. զրկեալ ի սիրելեաց, բաժանեալ ի զաւակաց եւ յընչից միանգամայն. բնակէին ի բացեայ յաւերակս. ի փողոցս, ի մոխրանոցս բաղանեաց. ողբալով զթշուառութիւն կենաց իւրեանց. եւ զկորուստն չարաչար այրելոցն. եւ ահա այսպէս դեգերեալ աստ եւ անդ՝ մերկ կողոպուտ յամենայնէ, ի սով եւ ի ծարաւ, յաղքատութեան, եւ ի քաղցութեան։
       Եւ եղեւ այս յաւուրս արքային օսմանցւոց սուլթան Համիդի. որ յաղագս պատահման հրկիզութեանս այսորիկ՝ փոխեաց զեպարքոսն իւր, զԻզզեթ Մեհմէտ փաշայն. զկնի անցանելոյ աւուր միոյ. եւ եդ ի տեղի նորա զԵէկէն Ահմէդ փաշայն. եւ ոչ միայն զեպարքոսն, այլ եւ զամենայն մեծամեծ գործակալսն իւր։
       Եւ ի ժամանակս Հովուապետութեան լուսանըկար Աթոռոյն սրբոյ մօրս մերոյ Էջմիածնի՝ Տեառն Ղուկասու սրբազան Կաթողիկոսի Արամեանս գրոհի։ Եւ ի Պատրիարքութեան սրբոյն Սաղիմայ Տեառն Յովակիմայ գերերջանիկ վարդապետի։
       Իսկ եւ ի Պատրիարքութեան Քաղաքիս այսմիկ, Տեառն Զաքարիա ազգասէր կարդացեալ յարարթուն եւ արհիապանծ դիտի. որոց Տէր տացէ կեանս երկարս, ամէն։
       Եւ արդ՝ իբրեւ ետես վերոգրեալ ազգասէր Դէտն, թէ՝ մնացին այնքան ողորմելի խղճալիքն մերկ եւ կողոպուտ ի հրապարակս, ի փողոցս եւ յայլ տեղիս. ապա ըստ գթածագոյն բարուցն իւրոց ոչ կարացեալ հանդուրժել աղետիցն նոցա. արար խորհուրդ ընդ իշխանաց, եւ ընդ իշխանապետաց. եւ ժողովել բազում դրամս յամենից էսնաֆից. եւ բաշխեաց իւրաքանչիւրոցն ելելոցն ի հրկիզութենէն. որով փոքր մի թեթեւացոյց զտառապանս նոցա. եւ մանաւանդ, զկտաւեայ վրանս ետ շինել վասն նոցա, զի ապահով լինիցին ի տօթոյ եւ յանձրեւոյ՝ մինչեւ Տէր այց արասցէ ըստ մեծի ողորմութեան իւրում. ուստի եւ գրեաց յորդորական գիրս ամենայն էսնաֆից. որ ունէր օրինակ զայս։
      
       Ի Տէր Զաքարիայ արհի եպիսկոպոսէ եւ Պատրիարքէ Կոստանդնուպօլսոյ. ծաներու՛ք յԱստուծոյ օրհնեալ (այս անուն էսնաֆի) վարպետայք, եւ սիրելի որդիք մեր ի Տէր. եւ առատաձեռն աղքատասէրք, զի որովհետեւ բազումք աղքատացան յազգէ մերմէ ի հրայրեցութենէ. յորս են այրի կանայք, որք այրիք են եւ որդւոց տէր. եւ են՝ որք յաւուրն ստանային, եւ յաւուրն զծախոյս առնէին. եւ ըստ կարի իւրեանց դրամանէին զորդիս եւ զընտանիս իւրեանց. եւ զողորմութիւն եւս շնորհէին աղքատաց. բայց այժմ վասն ծովացեալ մեղաց մերոց, ելեալ ի հրոյ իբրու մերկ ի մօրէ՝ եւ կարօտ մաշկեղէն ներքանոցի, կամ խոշորագործ սփիաթի միոյ. նօթիք եւ նքթեալք. ի յանձրեւոյ, եւ ի ցեխոյ տոգորեալք, սպասեն նախ Աստուծոյ՝ եւ ապա ձերումդ աստուածասիրութեանն ողորմութեան. զի բնաւին չեն մուրացեալք՝ եւ եւս՝ ոչ կարեն մուրանալ. որոց եւ գործանոցն եւս այրեալ։ Ուրեմն եւ ձեր վերահասու լեալ տառապանաց խղճալեացն՝ պարտիք իւրաքանչիւրդ մէկ մէկ գլխաւոր ողորմութիւն յօժար կամօքզուարթ սրտիւ եւ առատաձեռն բարուք, զոր ինչ անցանի եւ զոր ինչ բղդի ի բարի սրտից ձերոց շնորհել. եւ զհաւաքեալ ողորմութիւնն ի սուրբ աթոռս բերել. որպէս զի՝ եւ մեր ընկալեալ ի ձեռն ՀԲ էսնաֆացն փոխանորդաց ընտրեցեալ ԺԶ անձանց բարեպաշտից՝ ցրուեսցուք ըստ արժանւոյն առ կարօտեալս. որպէս զողորմութիւնս միւս էսնաֆացն ցրուեցաք. որ եւ Տէր Աաստուածն ամենայնի զձեզ ի հոգեւոր եւ ի մարմանւոր հրկիզութեանց փրկեսցէ. զտունս եւ զգործարանս ձեր հաստատ պահեսցէ ամէն։
       ի ՌՄԼԱ ի սեպտեմբերի 14.
      
       Այլ եւ ոչ է պարտ զանց առնել զայնց երկուց հրկիզութեանց՝ որք յառաջ քան զայս եղեն. մինն ի Սամաթիայ, յունիսի ԻԸ ին, Վարդավառի պահոց ԳՇ գիշերեան հինգերորդ ժամուն սակաւ եւ տեւեաց ԺԵ ժամ։
       Եւ միւսն ի Պալատ յուլիսի ԺԲ. ԳՇ ցերեկեան Ժ ժամուն սկսաւ եւ տեւեաց ժամս Ի և Ե բայց ողորմութեամբն Աստուծոյ զերծաւ սուրբ Հրեշտակապետ եկեղեցին մեր. բայց դու մտածեա ո՞վ սիրելի իմ, թէ այս երկու հրկիզութիւնքս, եւ թէ յետին մեծագոյնն՝ որոց բոլորն եղեւ ՃԸ ժամ. եւ յայս ՃԸըն ժամուս թէ որքան տեղիք այրեցեալք եղեն սաստկագոյն հողմով՝ ոչ կարեմ պատմել. եւ կամ ի գիր արձանացուցանել, զի գրեթէ տասն քաղաքի չափ տեղի այրեցաւ, եւ աւերակ դարձաւ, ապա իմա թէ զի՞նչ մնաց շէն ի Պօլիսս, եւ բաւ է այսքանս մտաւորացդ առ այս։
      
       Դարձեալ պատմեցից եւ զհրաշագործութիւնս Աստուծոյ՝ որ եղեւ ի ժամանակս սոյն հովուապետիս մերոյ Տեառն Զաքարիայ. որ գնացեալ ըստ նախնի սովորութեանց ի Ղալաթիայու եկեղեցին՝ որ կառուցեալ է յանուն սուրբ Լուսաւորչին առ ի մատուցանել զԱստուածային Պատարագն։ Բայց ի գնալն զմոմխանայ զծովափնէիւ, այս է զԻսկէլէիւն. որում մերձ էր տունն Խանմ օղլու յորջորջելոյն, յորմէ բազում անպատեհ բանս խօսեցեալ էին վասն Հօր մերոյ գաղտաբար. զոր լուեալ ոմանց՝ եւ ոչ կարացեալ տանել, եկեալ պատմեցին Տեառնս մերոյ, եւ նա բանիւք բազմօք մխիթարեալ զնոսա ասէ. որդեակք՝ ոչ գիտեն այնպիսիքն զինչ խօսին. եւ ոչ վասն որոյ պնտեալն են, ըստ սրբազան առաքելոյ. ։ Տէր տացէ նոցա զգաստութիւն։ բայց կանխագէտն ըստ Դաւթայ, սակս ամբարշտութեան նոցա՝ զոր ամբարշտեցան՝ արասցէ վաղվաղակի զվրէժս հեստելոցն այնոցիկ՝ նման Սոդոմայ եւԳոմորայ, եւ այրեսցէ զտունս անիծելոյն այնորիկառ ի խրատ այլոցն. ըստ այնմ թէ՝ սաստեա՛ միոյն՝ զի եւ այլքն երկիցեն. ոչ ապաքէն գրեալ է թէ զիշխան ժողովրդեան քո մի՛ հայհոյեսցես։ Իսկ ըստ որում հայհոյեաց ընկալաւ յիրաւի ինքն միայն զպատիժն յԱստուածուստ. այսինքն զայրումն տան իւրոյ. ահա արդարեւ հրաշ որ եղեւ ի գիշերին այնմիկ. ուստի՝ եւ բազմաց լուեալ փառս մատուցին ամենարդար Տեառն Աստուծոյ ամենակալի. որ երբեմն զայնպիսի ամբարիշտս խրատէ առ ի ածել յուղղութիւն, քանզի ոչ զմահ մեղաւորին այլ զդառնալն նորա եւ զկեալն. եւ մանաւանդ ծանիցէ թէ՝ գոյ Աստուած իրաւանդատ յերկինս, զի գրեթէ՝ ոչ ոք վնասեցաւ բաց ի նմանէ։ Այս եւս լիցի բաւ առ այս։
      
       Դարձեալ այլ հրաշ, որ եղեւ յաւուրս նոյնոյ սրբազանի ազգասիրի. զի գոլով ի միջագեղջն՝ դարապխանայ ելեալ Գալուստ անուամբ ոմն՝ որ էր ի հեստելոցն. նա կամեցաւ զորդին իւր ամուսնացուցանել՝ առնլով զդուստր նմանոյն իւրոյ Տիւզ օղլու կոչեցելոյ։ Բայց Սրբազան վեհն մեր արգել՝ եւ ոչ ետ զհրամանագիրն պսակելոյ նորա. որպէս զի դրձցեն եւ եկեսցեն յուղղութիւն. եւ ծանիցեն զմայրն իւրեանց Հայաստանեայցս սուրբ եկեղեցի, որ ծնաւ զնոսա հոգեւոր երկամբ այլ անիծեալքն այնոոքիկ՝ ոչ հնազանդեցան, եւ ոչ լուան բանից նորա, եւ մանաւանդ այլ առաւել յանդըգնեցան ընդ դէմ Տեառն հրամանի որ ասէ. թէ որ ձեզ լըսէ, եւ որ զձեզ անարգէ՝ զիս անարգէ. վասն որոյ՝ անկան ի դրունս արքունական մեծամեծացն. եւ յարուցին զնոսա ի վերայ Տեառն մերոյ խնդրել զգիր հրամանի հարսանեաց նոցա. առաքելով զմէհտէր պաշին արքայի. որ եկեալ բռնութեամբխնդրեաց զայն գիր. իսկ վեհն մեր ետ նմա պատասխանի ասելով, թէ ձերդ թագաւորի հրաման է ի վերայ իմ, զի զայնպիսիսն խրատեցից եւ յանդիմանեցից առ ի ուղղութիւն ածել զնոսա. եւ դուք ընդ դէմ հրամանի նորա գործէք. եւ բռնութեամբ կամիք առնուլ յինէն զայն՝ զոր չէ իմ կամք տալ նոցա, մինչեւ գայցեն յուղղութիւն եւ ի հնազանդութիւն կամաց թագաւորին. եւ մերս ծիսի. եւ զայլ բազում բանս խօսեցաւ առ նա. իսկ այրն գոլով անագորոյն ոմն, ասաց ցհայրն մեր. ո՛չ ապաքէն ասացի թէ՝ տուր զայն գիր հրամանի ամուսնութեան՝ զոր օրէն է՛ ի ձեզ, զի եթէ ոչ տացես՝ ոչ բարի դիպեսցի քեզ. վասն որոյ եւ հայրն մեր մնալով ի մէջ երկուց վարանմանց, ապա ակամայ կամօք ետ զգիրն ասելով՝ Աստուած լիցի նոցա վըրէժխնդիր. որպէս իւրն է գործ՝ ուղղել զթիւրեալսն։ Բայց դու տես ինձ զկատարած բանին. թէ որպէս վաղվաղակի դատեաց Աստուած եւ հատոյց զվրէժս ըստ չարութեան նոցա։ Քանզի ի սկսանիլ հարսանեացն եւ առնելն զխրախութիւնս հանդերձ բազմութեամբ մարդկան հաւաքելոց՝ ել հուր յանկարծ յԱստուածուստ եւ յարեացզտունն ամբարշտելոցն. յորում էին ժողովեալ. եւ ամենաեքեան ցրուեցան՝ եւ հարսանիքն նոցա խափանեցաւ եւ մնաց անկատար. եւ սիրտ ամենեցուն լցաւ տրտմութեամբ։ Ահա տեսեր՝ թէ զիա՞րդ արդարութիւնն Աստւոծոյ դատեաց զնոսա յաղագս չլսելոյ զխրատ առաջնորդին իւրեանց եւ հովուին. ըստ Աստուածային պատգամին՝ եթէ ոչ լսիցէք ինձ՝ սուր կերիցէ զձեզ։ Դարձեալ՝ թէ որ զխրատ ծերոց կամ իմաստնոց անարգէ՝ նախ քան զամէն անարգելիսն՝ անարգ է։ Ուրեմն լսելով մեր եւ տեսանելով զայսպիսին, լիցուք հլու եւ հպատակ առաջնորդաց՝ եւ հարցն մերոց փոխանորդացն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի. զի մի եւ մեք կրեսցուք զայսպիսի պատիժս. եւ բաւ է։
      
       Արդ՝ թէպէտ այսպիսի դիպուածք բազումք գոյին՝ սակայն ոչ եգաք եւ գրեցաք. զի մի՛ տացուք ձանձրութիւն ձեզ սիրելի ուկնդրացդ. ըստ որում յառաջաբանութեան անդ խոստացաք զպատմութիւնս մեր զայս՝ համառօս առնել. ուստի՝ եւ եզերումն առցէ բան մեր աստէն, ըստ առասպելին թէ. ց
       Միտս ունողին մոծակն է զերթ երգարան
       Իսկ անմտին՝ սակաւ շեփորն եւ ապարան։
       Պիլէնէ սիվրի սինէք սազ տըր.
       պիլմէյէնէ՝ տաւուլ զուրնա ազտըր։
      
       Դարձեալ զայս մի ինչ եւս՝ կամ է՛ ինձ պատմել. որ եղեւ ի թուականութեանս մերում, 1233ին եւ ի յամի Տեառն 1784ին ի սեպտեմբերի վեցերորդին յաւուր ուրբաթու։ Քանզի Եփրեմ կաթուղիկոսն Աթոռոյսն Սըսայ փոխելով առ Տէր. որոյ զհոգին հանգուսցէ Տէր ընդ սրբոց Հայրապետացն, եւ նոցին պսակակիցս արասցէ, իսկ ի տեղի նորին ձեռնադրեցին կաթուղիկոս նոյն աթոռոյ զՏէր Թէոդորոս համեստակենցաղ եպիսկոպոսն՝ շնորհիւ Տեառն եւ համահաւանութեամբ բոլոր Կիլիկիոյ թեմի համայն քահանայից ժողովրդոց. այլ եւ այլասեռիցն գլխաւորաց. ոորյ ձեռնադրութիւնն եղեւ աստ ի քաղաքիս այսմիկ՝ ի սուրբ Աստուածածին եկեղեցին. ձեռամբ Տեառն Զաքարիայ ազգասիրի՝ Պատրիարքի Պօլսոյս. եւ այլ գլխաւոր եպիսկոպոսաց՝ որոց անուանքն են այսոքիկ. նախ՝սուրբ Էջմիածնի նուիրակ Տէր Սահակ մեծիմաստ եպիսկոպոսն։ Երկրորդ սրբոյն Սաղիմայ Տէր Աւետիս եպիսկոպոսն։ Երրորդ Սեբաստացի Յօհաննէս եպիսկոպոսն։ Չորրորդ՝ Գէորգ եպիսկոպոս Կիլիկեցի։ Հինգերորդ՝ Օհաննէս եպիսկոպոսն Տրապիզոնցի։ Այլ եւ եօթն վարդապետք, եւ երկոտասան քահանայք։ Ամենեքեան զգեստաւորեալք. զի թէպէտ՝ նա ոչ առնոյր յանձն՝ սակայն հոգեւոր ծնօղն մեր՝ եւ ամենայն իշխանքն ազգին ասեն ցնա՝ թէ ըստ որում իշխանք վիճակին այնորիկ՝ հանդերձ քահանայիւք եւ ժողովրդովք, այլ եւ այլ ազգ Պէկէրն եւս՝ պատկան համարին զքեզ այդմ աստիճանի, դու մի՛ զանձն քո խնայեր. քանզի ձայն բազմաց՝ ձայն Աստուծոյ ասէ. վասն որոյ՝ եւ նա հնազանդեալ յանձն էառ ասելով եղիցի ըստ բանիԱստուածասիրացդ։ Արդ՝ յիրաւի ստուգութեամբ ասեմ ըստ Պօղօսի՝ եւ ոչ ստեմ, քանզի սուտն ի հօրէն սատանայէ է, ըստ Տեառն բանի. բայց ես զճշմարիտն ասեմ. ըստ այնմ թէ խօսեցարուք զճշմարտութիւն՝ եւ ճշմարտութիւնն ազատեսցէ զձեզ. որում քաղաքի եւ ժողովրդեանն երանի տամ, որք այնպիսի սրբազնասուրբ եւ բարեբարոյ առն ցանկալւոյ եւ հովուի եղեն արժանացեալք. որում որդիք եւ հետեւօղք գրեցեալք. զի այս յոյժ հաւաստին է, թէ հետեեւօղքն՝ ի նպատակ յառեալ հային. . ի բանն։ Եւ Տէրն՝ կնուխ արձանացոյց, թէ զոր ինչ հայր գործէ, եւ որդին նմին նման գործէ. բայց թէ իցէր այր հեշտասէր՝ եւ կամ մանուկ տիօք. յայնժամ վա՜յ ասէի այնոցիկ. ըստ մարգարէին թէ՝ վայ քեզ քաղաք՝ որոյ Թագաւոր քո մանուկ է. ահա սակս այնորիկ՝ երանի ետու նոցա. զի չէ ըստ յետին ասելոյ մարգարէին։ Բայց թէ ընդէ՞ր յաւուր ուրբաթու ձեռնադրեցին զնա կաթուղիկոս՝ եւ ոչ ի կիւրակէի, եւ կամ ընդ է՞ր ոչ զգացուցին ժողովրդեանն, առ այս ասեմ, թէ գոյր քանի մի պատճառ այսպիսի յանկարծ առնելոյ։ Առաջինն էր այս՝ զի տուն՝ եւ Աթոռն այն էր առանց վերակացուի. եւ առանցհովուի. զի որպէս նաւ մի՝ առանց ղեկաւարի ոչ ընթանայ, նոյնպէս՝ եւ ոչխարք առանց հովուի ոչ լինին. որպէս յայտ է ձերումդ խոհեմութեան։ Եւ երկրորդն՝ վասն ոչ իմանալոյ ամենեցուն, եւ լսելի լինելոյ, մի՛ գուցէ վնաս ինչ ծնանիցի յեկեղեցւոջ եւ յազգի մերում. քանզի՝ եթէ յիրաւի լսէին բնակիչք քաղաքիս քրիստոնեայք, ամենաքեան արք եւ կանայք, ծերք եւ տղայք գրոհ տուեալ ընթանային յեկեղեցին՝ սակս նորատես գործոյ ձեռնադրութեանն զինչ ոչ լինէր յայնքան բազմութեան եկելոցն միջի ի տեսանել զայն. ահա այսպիսի դիպուածոյ կասկածով այնպէս զանխուլ վճարեցին զայն գործ ձեռնադրութեանն, եւ այս երկու պատճառաւս բաւականացեալ, ողջ լերունք ի Տէր. Ամէն։
      
       Դարձեալ՝ զայս երկու բանս եւս պատշաճ վարկայ ատանօր գրել ի զգուշութիւն մերազնէից. եւ սակս լինելոյ հայելի եւ նպատակ ողջամիտ եւ բանեղէն եղբարցն մերոց. զի մի՛ պատրիցին յայնցանէ որոց ձեւ կերպարանն միայն իցէ ըստ ընտրելոցն Աստուծոյ։ Քանզի ի թուականութեանս մերում ՌՄԻԸին ի Տօնի սուրբ Հրեշտակապետաց, Տէր Զաքարիա Պատրիարքն ըստ սովորութեան հրաւիրեալ եղեւ յիշխանացն եւ ի քահանայից Պալատու, գնալ ի սուրբ Հրեշտակապետ եկեղեցին նոցա. որպէս եւ յայլ եկեղեցիս է՜ սովորութիւն գնալ ի տօնի նոցա, առ առ ի մատուցանել զաստուածային Պատարագ։ Արդ՝ մինչ նա այսինքն, Պատրիարքն կայր անդ, պատահեցաւ, զի Աստուածատուր անուն կարգազուրկ ոմն՝ որ եկեալ էր ի Հռօմայ ի Ղալաթիայ. եւ էր յաւուրս յայնոսիկ ի տան քեռառն իւրում ի Պալատ. առաքէ զքեռ որդին իւր առ Սրբազանն մեր՝ ունելով ի ձեռին զգիր մի մեղայական. որ ունէր օրին ակ զայս։
       Տէր իմ՝ ես ի մանկութեան իմում առաքեցայ ի Հռօմ. ոչ իմ կամաւ. այլ ի ծնողացն իմոց. եւ յարելով ի նոսա, անգիտութեամբ հետեւեցայ նոցին շաւղաց. ըստ ասելոյ սրբազան Առաքելոյն Թէ՝ մինչ տղայն էի՝ իբրեւ զտղայ համարեցայ. այլ իբրեւ եղէ այր՝ ծանեայ զճշմարիտ եւ զամբիծ հաւատն իմ նախնական հայաստանեայց սուրբ Եկեղեցւոյն. վասնորոյ՝ աղաչեմ եւ խնդրեմ ի գորովագութ Հօրէդ՝ զի ներեսցես ինձ եւ ընկալեալ զսարտուցեալս ընդ հովանեաւ թեւոց քոց պահեսցես. եւ իբրեւ առեալ սրբազան Հայրն մեր ընթեցաւ զայն մեղայական գիրն նորա ասաց ցքեռ որդին նորա. թէ երթ եւ ասա ցնա, մնասցէ՝ մինչեւ ես գնացից ի պատրիարքարանն. ապա եկեսցէ անդր. եւ գիտացից թէ՝ ո՞րպիսի ինչ իցէ այդ։ Ուստի՝ յորժամ եկն Վեհն մեր ի սուրբ Աթոռն՝ եկն եւ նա, անկաւ առ ոտս Տեառն մերոյ ասելով, Տէ՜ր՝ մեղա՜յ յերկինս եւ առաջի քոյ, ապաւինիմ արդ՝ անձամբ բեկելով ի սուրբ հաւատն քո. հրաժարիմ ի բոլոր սրտէ ի նոցանէ, եւ իհաւատոցն նոցա. եւ այսպէս ձեւացուցանէր զինքն արտաքուստ ոչխար. բայց ի ներքուստ լեալ գայլ. ըստ Տէրունական բանին. պարտէ ուրեմն զգուշանալ յայնպիսեացն. իսկ Հայրն մեր հաւատացեալ կեղծուպատիր բանից նորա, մանաւանդ յօժարական զղջմանն. եւ կամաւոր գալստեանն մեծարեաց զնա. եւ սիրով ընկալեալ՝ արար իւրն սեղանակից. եւ զգեցոյց նմա հանդերձս պատուականս յոտից ցգլւոխ նորա. եւ պատուէր ետ բոլոր միաբանիցն. սիրով վարիլ ընդ նմա. եւ իբրեւ զեղբայր եւ զհայր պատուեալ զնա. ապա առաքեաց ի Սամաթիա՝ առ ի ուսանիլ գեղեցկական արարողութիւնս մեր. այս է՜, ընթեռնուլն սուրբ Աւետարանն. եւ զՊատարագ մատուցանելն ի Յովակիմ վարդապետէ Գեղամացւոյ. որ էր անդ յայն ժամանակս քարոզիչ. եւ զի՞նչ երկարութիւն բանիս արարից. ուսաւ զոր ինչ պարտն էր, եւ եկն մատոյց զպատարագն ի սուրբ Աստուածածնի եկեղեցին Պատրիարքարանի. ապա այնուհետեւ սիրեցաւ յազգէ մերմէ. եւ զբազում ընծայս, եւ զպարգեւս ընկալաւ։
       Արդ՝ յետ այսքան բարերարութեանց ընկալելոց՝ խաբէութեամբ զփախուստ առեալ չուեաց յուստի եկեալն էր. պատճառելով զ՚ի բաղանիս գնալն, եւ ի տեսութիւն քեռն։ Բայց ո՛վ դու Աստուածուրաստ այր՝ ո՞ զքեզ հրաւիրեաց գալ առ մեզ. այլ դու քեզէն քո կամաւ երկիր՝ ապա զիա՞րդ գնացեր. սակայն նա ոչ խաբեաց զվեհն մեր, եւ զազգս, այլ զԱստուած. որպէս Անանիայն ոչ զՊետրոս խաբեաց, այլ զԱստուած։ Վասն որոյ ընկալաւ զպատիժ պատուհասին կնաւ իւրով։ Այլայս որպէս ինձ թուի՝ ոչ վասն ուղղութեան եկն առ մեզ, այլ վասն գաւելոյ զծնօղն մեր. որպէս Անակն զԽոսրով արքայ հայոց. քանզի յայն ժամանկս կարի խիստ կշտամբէր զհեստեալսն. բայց իբրեւ ետես թէ՝ ոչ է կար՝ զիւրն չարութիւն յոստայնանկել, խոյս ետ՝ եւ յաներեւոյթս կորեաւ. ահա ուրեմն միշտ այս է գործ որդւոցն սատանայի. եւ այս պտուղ գործոց նոցա. զգույշ լերունք եւ խորշիջիք ի նոցանէ, զի մի անկանիցէք ի ցանցս վարմի նոցա զի ամենեքեանքն նոքա արբանեակք են հօրն չարեաց, մի՛ հաւատայք բանից նոցա եւ մի՛ խաբիք, եւ բաւ է։
      
       Ըստ սըմին օրինակի, Սարգիս անուն կարգաւեր մի եւս՝ եեկալ յաւուր միում ընդ կարգաւեր մի եւս՝ եկեալ յաւուր միում ընդ Չպուխճի Գրիգորին. սա որ երբեմն էր Սաւուղ՝ եւ այժմ եղեւ Պօղոս. անկաւ առ ոտս վեհին մերոյ տալով զմեղայն յոյժ սարսափելի երդմամբ հանդերձ՝ զոր ոչ կարեմ առնուլ ի բերան. ասէ ես ուղիղ մտօք եկեալ եմ ո՛վ հայր իմ պատուական. վասնորոյ՝ եւ հայրն մեր պատուիրեաց մեզ, թէ տարայք եւ պատուեցէք զսա. զի էր յերեկոյեան ժամուն, եւ մեր տարեալ նստուցաք ի սեղան, եւ մեծաւ պատուով պատուեցաք ըստ հրամանի հօր մերոյ։ Բայց զկնի ճաշուն՝ առաջի մեր՝ եւ առաջի Բերդումեան Պետրոս վարդապետին՝ եւ այլ վարդապետաց յանուն ամենասուրբ Երրորդութեան, եւ ի սուրբ Խաչ Տեառն մերոյ երդուաւ թէ՝ յառաւօտուն երթամ, եւ քանի մի ղուրուշ աստ եւ անդ տալիք ունիմ տամ, եւ ապա եկեալ մնացից առ ձեզ. եւ ի ծանուցանելն մեր զայս վեհին մերոյ. եւ նա ետ հրաման գնալոյ նմա ի կատարումն գործոյն իւրոյ։ Ուստի եւ ընդ լուսանալ առաւօտուն ի Գրիգորէն որ ընդ նմա եկեալն էր՝ առնու քանի մի ղուրուշ փոխ, վասն հատուցման պարտուցն ասելով տարեալ տաց զպարտս իմ. եւ եկեալ միամտաբար հանգեայց աստէն. եւ նա եւս հաւատացեալ բանից նորա՝ տայ նմա զխնդրեալ փորն՝ զոր առեալ գնաց. եւ ոչ եւս դարձաւ յետս. եւ ոչ ել յերեւան. եւ յետ քանի մի աւուր ըսկըսաւ Գրիգորն որոնել զնա վասն տուեալ փողոյն, եւ իբրեւ եգիտ զխաբեբայն զայն, եւ խնդրեաց ի նմանէ զտուեալ դրամն իւր, իսկոյն ուրացաւ անիրաւ այն՝ զգալն եւ զառնուլն զփողսն միանգամայն. ապա յետ բազում վիճման՝ տակաւին ոչ կարաց առնուլ ինչ ի նմանէ. կալեալ զան՝ ածէ առ գլխաւորսն նոցա, եւ պատմեաց նոցա զարարսն խաբեբային, եւ նա անդ եւս ուրացաւ առաջի նոցա։
       (Տեսէ՛ք եղբարք՝ եթէ սոքա որ փոքունքն են այսքան չարութիւնս առնել կարօղ են, ապա մեծագոյնքն՝ զի՛նչ ոչ կարողանան առնել. յորոց պարտ է՜ զգուշանալ եւ խորշիլ)։ Բայց նոքա այսինքն մեծքն այնոքիկ՝ առ որս ածեալ եղեւ չիքն այն, եթէ վասն երկիւղին. եւ եթէ վասն կեղծաւորութեանն եւ կամ թէ վասն ուղղելոյ զնա, բազում յանդիմանական բանիւ կշտամբեալ վասն այսպիսի գոծոց նորա. եւ ապա տան զփողն առն այնմիկ Գրիգորի. եւ համոզական բանիւք զփոփեալ զսիրտ նորա՝ առաքեն. եւ ոչ եւս ծանեաք, թէ զիզնչ արդեօք արարին զարբանեակն բանսարկուին՝ բայց այրն այն չպուխճի Գրիգորն՝ որ պատրեալ ի բանից նորա եղեւ նմա առաջնորդ բերելն առ Վեհն մեր, եկն յետոյ պատմեաց մեզ զոր ինչ անցք անցեալ եղեւ զկնի գնալոյն ի մէնջ. զոր լուեալ մեր յապուշ կրթեցաք ընդ արարս նորա. եւ զարհուրեցաք ընդ մեծամեծ երդմունս նորա զոր երդուաւ. զորոյ յիշելն աստանօր անդէպ վարկանիմ, մի՛ գուցէ ողջմտութեան ձերոյ գայթակղութիւն, վասն որոյ՝ կարեմ ասել՝ թէ երկինք եւ երկիր դողան՝ եւ սարսին ի յերդմանց նոցա. այլ պարտ է փախչիլ այնպիսեացն, եւ ոչ երբէք հաւատալ բանից նոցա. զի յայս երկուց անիծելոց՝ եւ զայլսն կարէմք իմանալ՝ թէ որոյ հոգւոյ ծառայք են. եւ բաւ է։