Իսլամը հայ մատենագրութեան մէջ

Դ. Չորրորդ մոլորութիւն Այլազգեաց ։
       Որք զՔրիստոս՝ Աստուած ոչ խոստովանին, այլ մարդ եւ փեղամբար. այսինքն՝ մարգարէ։ Որք, ընդդէմ լուսոյն ճշմարտութեան զակն հաւատոյ խցեալ, ի խաւարի մնան եւ ի յաւիտենից փրկաւէտ կենացն զրկին, ըստ որում վկայեաց ճշմարտութիւնն Քրիստոս, որ ուրանանյ զիս առաջի մարդկան, ուրացայց եւ զնա առաջի Հօր եւ Հրեշտակաց։ Եւ Յոհաննէս ասէ, որ ոչ հնազանդէ Որդոյ, բարկութիւն Աստուծոյ մնայ ի վերայ նորա։ Որոյ պատճառ է զի հաւատացեալքն փրկին. ապա յիրաւի անհաւատքն կորնչին։ Զոր յայտնապէս հին եւ Նոր Կտակարանքն զՔրիստոս՝ աստուած ցուցանեն. այլ նոքա ո՛չ հնազանդին Սուրբ Գրոց ։
       Եւ թէ ասիցեն, որպէս մեր բանս մարդ չէ, նոյնպէս՝ Աստուծոյ Բանն։
       * եւ եղծանելի. վասն որոյ ոչ է մարդ։ Իսկ Աստուծոյ Բանն կատարեալ է եւ անեղ եւ անեղծ. վասն որոյ Աստուած է։
       Դարձեալ ասեմք, թէ Բանն Աստուծոյ՝ աստուած ոչ է, եւ Հոգին Աստուծոյ՝ աստուած ոչ է, եւ զօրութիւն Աստուծոյ՝ աստուած ոչ է, որպէս դուք ասէք, ապա ո՛չ գոյ Աստուած . զի զմասունքն բառնալով, բառնի եւ բոլորն։
       * , թէ լոյս ասէք զՔրիստոս, որպէս ասէքդ. Յիսէ նուր ի նուրդան . այսինքն՝ լոյս ի լուսոյ։ Արդ հարցանեմ. լոյսն այն եղակա՞ն է թէ անեղ։ Զի թէ անեղ, ապա ուրեմն՝ Աստուա՛ծ եւ արարիչ։ Իսկ թէ ասէք՝ եղական . ասեմք եթէ որո՞յ լուսոյ է. ի հրեշտակա՞ց լուսոյն թէ ի լուսաւորացդ, թէ տարրական. ահա սոքա ո՛չ ասին լոյս Աստուծոյ։ Իսկ թէ ասէք, նոր ստեղծուած է. ասեմք, թէ իր ինչ ստեղծական ի յԱստուած ոչ է. զի բոլորն պարզ էութիւն է եւ անեղ։ Այլ արդ՝ թէ զլոյսն Աստուծոյ ստեղծուած ասէք, լինի մասն ինչ եղական Աստուծոյ , այլեւ պատահումն լինի յԱստուած, որ է յայտնապէս սուտ։
       * ունի զէութիւն միայն , նոյնպէս եւ որդի զհօր էութիւն ։ Եւ որպէս լոյս ճրագի ոչ է յետոյ, նոյնպէս եւ որդի ընդ Հօր է յաւիտենից։
       Դարձեալ. լոյսն այն անեղ եւ արարիչ ծագեաց ի կոյսն Մարիամ, եւ առեալ զբնութիւն մեր, զհոգի եւ զմարմին եւ զմիտս, միաւորեաց ընդ իւրում աստուածութեան . ապա ուրեմն միացեալն ընդ Աստուծոյ՝ Աստուած է։ Որպէս մոմն վառեալ լոյս է, եւ որպէս փայտն հրացեալ կայծ է, եւ որպէս երկաթ հրացեալ հուր է, այսպէս մարմինն ընդ Աստուծոյ միացեալ՝ Աստուա՛ծ է։ Եւ զոր օրինակ ամենայն մարդոյ հոգի յԱստուծոյ է ստեղծեալ, եւ ի ծնօղէն միայն մարմինն է , եւ կոչի Մարիամ մայր Աստուծոյ եւ Աստուածածին. զի զանմարմին լոյսն Աստուծոյ մարմնացեալ ծնաւ. ապա ուրեմն Աստուած է Քրիստոս։ Եւ զոր օրինակ ի հոգոյ եւ ի մարմնոյ մի անձն է մարդ , եւ մի դէմ եւ մի բնութիւն է մարդոյն, այսպէս Բանն Աստուած մարդացեալ՝ մի անձն է, եւ մի դէմ, եւ մի բնութիւն Աստուծոյ մարդացե լոյ եւ մարմնացելոյ. ապա ուրեմն Աստուած է Քրիստոս։
       Դարձեալ. ամենայն մարդ ի հօրէ եւ ի մօրէ ծնանի. արդ՝ Քրիստոս ի կուսական արգանդէ անսերմն յղացաւ եւ անապական ծնաւ, որպէս եւ դուք ասէք, թէ ի կուսէն ծնաւ. ապա ուրեմն Աստուած է Քրիստոս։
       * , Եւա յԱդամայ եւ Ադամ ի հողոյն առանց սերման ծնաւ . ասեմք եթէ եւ այսոքիկ Աստուծոյ են գործք եւ ո՛չ մարդոյ։ Եւ թէ օրինակիդ հաւատաս, ճշմարտութեանն ընդէ՞ր ոչ հաւատաս։ Զի որպէս Բանն Աստուած զԱդամ ի հողոյ մարդ արար, այսպէս եւ նոյն Բանն ի կուսէ մարդ եղեւ. ապա ուրեմն Աստուած է Քրիստոս ։
       * . եւ մարգարէքն սքանչելիք գործէին, որպէս առաջի Փարաւոնի արար Մովսէս։ Իսկ Եղիա եւ Եղիսէէ զմեռեալս յարուցին։ Նոյնպէս եւ Քրիստոս արար սքանչելիս ։ Ասեմք, եթէ մարգարէքն այլոց զօրութեամբ գործէին. այսինքն Աստուծոյ։ Իսկ Քրիստոս ինքնիշխան հրամանաւ , եւ իշխանքն գործեն թագաւորին հրամանաւ։ Եւ յայտնի , որպէս մարգարէքն գործէին Աստուծոյ անուամբն. այսպէս եւ Առաքեալքն՝ Քրիստոսի անուամբն զամենայն սքանչելիս կատարէին. որպէս զմեռեալս յարոյց Պօղոս, եւ զկաղս գնացոյց Պետրոս՝ անուամբն Քրիստոսի։ Ապա ուրեմն Աստուա՛ծ է Քրիստոս։
       Դարձեալ. թողուլ զմեղս միայն Աստուծո՛յ է, որպէս եւ դուք այսմ վկայէք։ Այլ արդ՝ Քրիստոս զմեղս թողոյր, ոյք գային առ նա. եւ մեզ ետ իշխանութիւն, յեկեղեցիս թողուլ զմեղս. ապա ուրեմն Աստուած է Քրիստոս։
       Դարձեալ. զխորհուրդս մարդկան գիտել եւ զառաջիկայն ասել, Աստուծո՛յ միայն է։ Այլ արդ՝ Քրիստոս գիտէր զխորհուրդս մարդկան, զինչ կրէր ի նոսա , եւ զլինելոցն ասէր, որպէս եւ դուք Փեղամբար ասէք. այսինքն՝ մարգարէ. եւ մարգարէն տեսող թարգմանի։ Եւ թէ ասեն . եւ մարգարէքն զինելոցն ասէին. ասեմք, եթէ լինելոցն յայտնի միայն Աստուծոյ է եւ կամ որոց Աստուած յայտնեսցէ, որպէս հրեշտակաց եւ մարդկան։ Իսկ դեւք սուր եւ նուրբ են մտօք, փութանակի տեսանեն քան զմարդն, եւ թուին զառաջիկայն ասել։ Իսկ ճարտարք՝ ի սովորութենէ նշանաց եւ շարժմանց։ Իսկ վիճակք՝ կարծեօք եւ թէականութեամբ ։ Այլ ճշմարտութեամբ, միայն Աստուծոյ. զի զանցեալն եւ հանդերձեալն ներկայ է նմա։
       * . այսպէս եւ Քրիստոս գիտէր որպէս մարգարէքն։ Ասեմք, եթէ մարգարէքն ի յայտնութենէ Բանին Աստուծոյ եւ Հոգոյն Սրբոյ գիտէին, եւ երբեմն՝ յորժամ կամէր Աստուած։ Իսկ Քրիստոս միշտ եւ յինքենէ. զի Աստուծոյ Բա՛ն է եւ իմաստութիւն եւ լոյս . ապա ուրեմն Աստուա՛ծ է Քրիստոս։
       Եւ թէ ասեն. Աւետարանն ձեր ասէ. Մարգարէ յիւրում գաւառի պատիւ ոչ ունի։
       Եւ թէ ասեն. Աւետարանն ձեր ասէ. Մարգարէ յիւրում գաւառի պատիւ ոչ ունի։ Ասեմք, եթէ մարգարէ զՔրիստոս ո՛չ վասն պատուելոյ կոչեն, այլ վասն փոքրկութեան. զի յորժամ Բանն մարդ եղեւ, յայնժամ կոչեցաւ մարգարէ կամ առաքեալ կամ քահանայ եւ այլն։ Այլ զի ոմանք մարգարէ կարծէին զնա, ըստ նոցա մտացն ասէ։ Ուստի յայտ է որ ասէ . Զի՞ ոք ասեն զինէն մարդիկն։ Ասեն ոմանք զԵղիա, կէսք զԵրեմիա կամ զմի ոք ի մարգարէիցն. եւ ցաշակերտսն ասէ. Դուք զո՞ոք ասէք։ Ասէ Պետրոս, դո՛ւ ես Քրիստոս որդի Աստուծոյ կենդանոյ. ապա ուրեմն Աստուա՛ծ է Քրիստոս. եւ որդի Աստուծոյ հաւատամք զնա, եւ երանիմք։
       Դարձեալ. ստեղծանելն գործ Աստուծոյ է. զի անհուն զօրութիւն պիտոյ է զոչ գոյն ի գոյ ածել։ Արդ՝ որպէս դուք ասէք թէ Քրիստոս ի տղայութեանն ընդ խաղս առեալ զհողն ի ձեռս եւ ստեղծանէր թռչունս, որպէս ջղջիկան եւ կամ այլ ինչ։ Այլեւ [ի] ծնէ կուրին աչքն եբաց, որ տեսանէր։ Արդ՝ եթէ Քրիստոս ստեղծանէ թռչուն եւ [ի] ծնէ կուրին աչք, ապա ուրեմն Աստուած է Քրիստոս։ Եւ թէ ասեն եւ կախարդք ոմանք զկերպարանս մարդոյ կամ զթռչնոյ [առնեն], ասեմք եթէ նոցայն առ աչօք է եւ ոչ իսկութեամբ։ Այլ որ արար զկերպարանս, դարձեալ նա՛ կարէ փոխել։
       Դարձեալ. միշտ անմահ մնալն Աստուծո՛յ է։ Արդ՝ դուք ասէք եթէ Քրիստոս ո՛չ խաչեցաւ եւ ո՛չ մեռաւ, այլ ե՛ւ յերկինս եւ կենդանի է միշտ. եւ մեք ասեմք թէ խաչեցաւ եւ թաղեցաւ եւ յարեաւ եւ համբարձաւ յերկինս, եւ միշտ կենդանի է . ապա ուրեմն Աստուած է Քրիստոս։ եւ թէ ասեն ամենայն մարգարէից հոգիքն են ի յերկինս . ասեմք եթէ ամենայն մարգարէից հոգիք են առանց մարմնոյ. այլ եւ յետ մահու ելին յերկինս։ Իսկ Քրիստոս հոգով եւ մարմնով, այլեւ անմահ կենդանութեամբ ել յերկինս. ապա ուրեմն Աստուած է Քրիստոս։
       Եւ թէ ասեն. Խտր եւ Ելիաս, որք են Ենովք եւ Եղիա յերկինս ելին նոյնպէս եւ Քրիստոս ։ Ասեմք, թէ սոքա ո՛չ են յերկինս, այլ ի դրախտն, որ է միջակ վայր մահու եւ կենաց. եւ կենդանի են մինչ ի կատարած, եւ յետոյ մեռանին ի ձեռս Նեռինն, որ է Մահդի էլ զամանն։ Իսկ Քրիստոս ել յերկինս եւ ո՛չ ի դրախտն. որոյ պատճառ է, զի ոչ ի դրախտէն էջ, այլ յԱստուծոյ Բանն իւր էջ յերկիր եւ ել դարձեալ յերկինս առ Աստուած. ապա ուրեմն Աստուա՛ծ է Քրիստոս։
       Եւ թէ ասեն. եւ Քրիստոս գալոց է ի կատարածի. գայ եւ մեռանիցի։ Ասեմք առ այս, եթէ այն որ ի կատարածի գայ եւ մեռանի, ո՛չ է Քրիստոս, այլ Նեռն եւ որդի՛ Սատանայի։ Այն է, զոր դուք դաճալ կոչէք . զի թէ Քրիստոսն էր նա՛, զի՞արդ զքրիստոնեայքն դարձուցանէր ի հաւատոյն, որ յառաջ ի նա հաւատացին։ Եւ թէ ասեն. ապա Եղիա եւ Ենովք վասն է՞ր մեռանին, զի վկայեսցեն վասն ճշմարտութեանն Քրիստոսի։ Իսկ Քրիստոս որո՞յ վկայութեան մեռանի։ Եւ թէ ասեն. դուք ասէք, եթէ Քրիստոս մեռաւ յառաջագոյն վասն կենաց աշխարհի, զի փրկեսցին հաւատացեալք։ Այլ յայնժամ ո՛չ է փրկութիւն, զի անցեալ է ժամանակ մարդկան եւ հասեալ են ի դատաստան։ Դարձեալ. դատաւոր ամենեցուն Աստուա՛ծ է, որ արար զամենայն։ Այլ արդ՝ յայտնի է յամենայն մարգարէս խօսեցեալ թէ Քրիստոս նստի դատաւոր։ Որոյ պատճառ է զի նա մարմին էառ եւ չարչարեցաւ, նա՛ դատապարտէ զանհաւատսն եւ փրկէ զհաւատացեալս իւր։ Որ եւ դուք ասէք եթէ Ղիամաթի ղատի յիսէն է նստելոց. ապա ուրեմն Աստուա՛ծ է Քրիստոս։
       Եւ թէ ասեն ցմեզ. դու ասացիր այժմ թէ Քրիստոս ոչ է գալոց։ Ասեմք, եթէ նախ եկն Քրիստոս քարոզել եւ դարձուցանել, եւ յետոյ եկեսցէ դատել եւ փրկել։ Առաջին գալուստն էր գծուծ կերպիւ. եւ երկրորդ[ն] հայրական փառօք։ ԵՒ մեռանել ոչ կարէ վասն կրկին պատճառի։ Նախ՝ զի ամենայն մեռեալք յառնեն. յայնժամ կենդանին վասն է՞ր մեռանի։ Երկրորդ՝ զի թէ մեռանի, յայնժամ զվճիռ դատաստանին ո՞վ հատուցանէ , եւ մեռեալն զյաւիտենից կեանքն ո՞րպէս շնորհէ։ Ապա ուրեմն Աստուած է Քրիստոս եւ դատաւոր ամենեցուն եւ կեանք յաւիտենական։ Այսքան առ այս ։