Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

Յայսմ կողմանէ այսպէս ստորագրէ Խորենացին յաշխարհագր ութեան իւրում, Մեծ Հայք, ասէ, «ըստ հարաւոյ սահմանի Ասորեստան իւ, եւ դառնայ առ Ատրպատականաւ ընդ Մարս, մինչեւ 'ի մուտս Երասխայ 'ի Կասբից ծով։ Բայց բաժանիչ ընդ սոցա եւ Մեծին Հայոց ոչ յիշատակի ինչ. վասն զի եւ չիք գետ ինչ կամ գօտիք լերանց բաժանող 'ի հարաւոյ, միայն վասն Միջագետաց յիշատակէ 'ի ստորագրելն զՄեծ Հայս, թէ կայ «առ Եփրատ գետով մերձ 'ի Տօրոս լեառն որ բաժանէ զնա 'ի Միջագետաց»։ Այսպէս զՏօրոս դնեն աշխարհագիրք օտար ազգաց բաժանիչ ընդ մէջ Հայոց եւ Միջագետաց, որ 'ի հարաւոյ սահմանակից է աշխարհիս Հայոց, զորմէ ուրոյն խօսել ունիմք 'ի Միջագետս։ Այլ գօտի նոյն Տօրոս լերին յետ անջատելոյ զՄիջագետս՝ մտանէ եւ 'ի Հայաստան, որպէս ունիս տեսանել 'ի ստորագրութեան նոյն լերին։
       Համաձայն Խորենացւոյն է եւ ստորագրութիւն Պտղոմեայ վասն այսր կողման Մեծին Հայոց. որ սահմանի ասէ, «'ի հարաւոյ Միջագետաւ, առ գծիւն լերինն Տօրոսի, որ առ Եփրատ գետ յարակցի… նաեւ Ասորեստանիւ առ գծիւն Նպատ լերին ձգեալ… մինչեւ առ նախադրեալ եզր Կասպից լերին»։ Իսկ Ստրաբոն ասէ. «Մասունք Հայաստանեաց որք 'ի հարաւ կոյս դառնան՝ առաջի իւրեանց ունին զլեառն Տօրոս՝ որ անջատէ զնոսա 'ի համօրէն աշխարհէ անտի՝ որ 'ի մէջ գետոցն Եփրատայ եւ Տիգրիսի անկեալ, յայնմանէ ընկալաւ զանունն Միջագետաց»։ Իսկ 'ի ստորագրելն զԱսորեստան ասէ. «Բաբիլոնացւոց աշխարհ (իմա վասն Ասորեստանեաց, սահմանի)… յարեւմտից 'ի յարաբացւոց Սդէնիդից մինչեւ ցԱտիավինի եւ 'ի Կորտիէա 'ի հիւսիսոյ Հայովք եւ Մարօք մինչեւ ցլեառն Զաղրոն, եւ ցազգս շրջաբնակս»։ Որով Հայաստան 'ի հարաւոյ սահման ունի, ասէ, զԱսորեստան եւ զՄարս։ Իսկ 'ի թղթ. 745 գրէ. «Մեծ մասն Ատիավինոյ (որ է գաւառ Ասորեստան եաց) դիւր է, յաւէտ այն մասն որ առ Բաբիլոն հայի, թէպէտ ունի իշխան սեփական, 'ի տեղիս սահմանակից է Հայաստանեաց»։ Պլինիոս 'ի ստորագրելն զՄարս, 'ի հիւսիսոյ նորա դնէ զՀայաստան. յորմէ զհետ գայ 'ի հարաւոյ Հայաստան եաց լինել Մարաց՝ համաձայն Ստրաբոնի իսկ զԱտիապէնէն Պլինիոս դնէ անդէն յարեւմտից կողմանէ Մարաց, եւ 'ի հարաւոյ Հայոց. որպէս եւ 'ի գրելն զ. 13 «Ատիապենաց առ երի կան որք երբեմն Քարտուքք կոչէին, եւ այժմ Կորդուք»։ Ուր Կորդուաց գաւառաւ իմա առհասարակ զԿորճէնս, արդ՝ զԱտիապէնս դնելով սահմանակից Կորճէից նահանգին Մեծին Հայոց զԱսորեստան դնէ սահմանակից, զի որպէս ասացաք 'ի վերոյ Ատիապէնք է մի 'ի գաւառաց Ասորեստան եաց։
       Սահմանակից նահանգք վերոգրեալ աշխարհացս են՝ չորրորդ Հայք կամ Ծոփք որ սահմանակից է Միջագետաց. իսկ Աղձնիք, Տուրուբերան, Մոկք, Կորճէք կամ Կորդուաք եւ Պարսկահայք, սոքա ամենեքին սահմանակից են Ասորեստանեաց եւ Մարաց։