Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

ԶԲԱԶՄԱՄԱՐԴՈՒԹԻՒՆ համօրէն աշխարհիս ինքնին ընթերցողն իմաստասիրէ 'ի նախագրելոց 'ի Հայաստան եղեալ։ Այլ 'ի պատճառս ցրուելոյ 'ի Սենաար, որպէս յիշեցաք 'ի վերայ վաղվաղակի նուազեցաւ առաջինս այս բազմամարդ ութիւն Հայաստան եայց. Իսկ յետ դառնալոյ մերոյն Հայկայ անդրէն 'ի Հայաստան, թէ երբ սկիզբն էառ բազմամարդ ութիւն աշխարհիս մերոյ։ Խորենացին ա. 12. զծննդաբան ութիւն ազգիս հասուցեալ մինչեւ 'ի Հարմայ նահապետ մեր յետ այնորիկ ասէ բազմանալ ազգիս, այսպէս գրելով. «Այս Հայկ որդի Թորգոմայ, որդւոյ Թիրասայ, որդւոյ Դամերայ որդւոց Յաբեթի նախնի Հայաստանեայց. եւ այս ազգք նորա, եւ ծնունդք եւ աշխարհ բնակութեան։ Եւ յայսմհետէ (այսինքն զկնի Հարմայ հօր Արամայ) սկսան ասէ (Մարիբաս) բազմանալ եւ լնուլ զերկիրն» սերնդովք տանց եւ ժողովրդոց իւրեանց։
       Բայց որ նախ բազմամարդացոյց զաշխարհ մեր յայլուստ ածելով ժողովուրդս, եղեւ Արամա նահապետ որդի Հարմայ զորմէ գրէ Խորենացին ա. 14 թէ յետ խաղալոյ յարեւմուտս եւ 'ի կղզի ինչ վանելոյ զՊայապիս Քաղեայ, որ բռնացեալ ունէր զմիջոց երկուց ծովուց, որ է ասել փոքր Ասիա, «Ի տեղեացն այնոցիկ, ասէ մինչեւ ցբուն իւր սահմանսն՝ զբազում անբնակ երկիր ելից բնակչօք, որք երկրորդ եւ երրորդ անուանեցան Հայք, այլ եւ չորրորդ», Սովաւ կամի նշանակել զՓոքր Հայս, նաեւ զայլ ամենայն երկիրս զորս առեալ էր ընդ իւրեւ՝ հալածելով զՊայապիս։ Նաեւ զմեծէն Տիգրանայ պատմէ ա. 30 բնակեցուցեալ զմարդիկ 'ի շրջակայս Մասիս լերին. բայց ոչ առ բազմամարդացուցանելոյ զՀայաստան, զի զգերեաց են անդէն բանքն՝ զորս կալաւ 'ի պատերազմին Աժդահակայ. որոյ նման եղեւ եւ յաւուրս բ. Տիգրանայ, զորս ունիմք յիշատակել ստորեւ։
       Այլ այսպիսի փոյթ բազմամարդացուցանելոյ զաշխարհ մեր յաւուրս Արշակունեաց գտանեմք. յորս առաջին եղեւ Վաղարշակ, որ այսպէս յամենայնի զշին ութիւն եւ զբարեկարգ ութիւն աշխարհիս տնօրինէր, նոյնպէս եւ յայսմ մասին ձեռներէց եղեւ. ըստ գրելոյ Խորենացւոյն բ. 8. «Հրաման տայ… եւ յայլ բազում տեղիս շինել քաղաքս բազմաբնակս, եւ շէնս գլխաւորս եւ մարդախիտս»։ Երկրորդն եղեւ Արտաշէս բ. որ բազմօք գերազանց գտաւ յայսմիկ. յոյր սակս ուրոյն գլուխ կարգեալ Խորենացին բ. 56 դնէ խորագիր. «Թէ որպէս բազմամարդացոյց Արտաշէս զաշխարհս»։ Ապա 'ի բնագրին ասէ. «Հրամայէ զսահմանս գիւղից եւ ագարակաց որոշել. քանզի բազմամարդացոյց զաշխարհս Հայոց՝ եկամուտ բազում ածելով յազգս (մեր) եւ բնակեցուցանելով 'ի լերինս եւ 'ի հովիտս եւ 'ի դաշտս։ Ոչ ուրուք 'ի թագաւորաց մերոց այսպիսի ինչ շին ութիւն արարեալ երբէք ընթեռնումք։
       Յաւուրս Բագրատունեաց միայն վասն ժամանակի ա. Աշոտոյ եւ ա. Սմպատայ յաջորդի նորա այսչափ ինչ գտանեմք առ Ասողկայ գ. 3. «Յաւուրս սորա (ա. Սմպատայ) եւ իշխան ութեան հօր իւրոյ (ա. Աշոտոյ) էր շինութիւն եւ խաղաղ ութիւն աշխարհիս Հայոց ըստ մարգարէութեցն հանգչիլ իւրաքանչիւր ուրոք ընդ որթով իւրով եւ ընդ թզենեաւ. եւ այսպէս ագարակաց աւանացեալ, եւ աւանաց քաղաքացեալ բազմամարդութեամբ եւ ընչեղութեամբ, մինչեւ հովուաց եւ անդէորդաց մետաքսեացս զգենուլ պատմուճան»։ Այլ զայս պարտ է իմանալ վասն վերջին ամաց ա. Աշոտոյ եւ առաջին ամաց ա. Սմպատայ զի սկսեալ 'ի վերջին ամաց ա. Սմպատայ թէ զինչ աղէտք թշուառութեց յաճախեցին 'ի Հայս, եւ քանի կոտորած մարդկան, հետզհետէ ունիս տեսանել ստորեւ։
       Բաց 'ի յառաջ բերելոցս աստի՝ այլ ինչ երեւելի յիշատակ ութիւն ոչ գտանեմք 'ի գիրս վասն բազմամարդ ութեան աշխարհիս. այլ քանզի ընդ ժամանակս ժամանակս եկք օտարք սակաւք կամ բազումք, գերեալք կամ ինքնակամք, 'ի հեռաւոր աշխարհաց եւ յայլոց ազգաց հատուածեալք եկին բնակեցան 'ի Հայաստան, որով եւ բազմամարդ ութեան աշխարհիս պատճառք եղեն, վասն որոյ յայս յօդուած մի ըստ միոջէ յիշատակեսցուք ըստ կարգի ժամանակագր ութեան Գաղթականս կոչելով զգալուստ նոցին. մանաւանդ զի բազումք 'ի նոցունց եկելոց գաղթականաց ամբարձան 'ի գահ նախարարուե, եւ սերնդեամբ բարգաւաճեալ բազմացեալ շքեղացուցին զաշխարհ մեր։
       Այլ նախ քան զսկիզբն արարեալ պատմել զնոցանէ՝ յառաջ բերցուք աստանօր զբանս երկուց յոյն պատմագրաց, որք յիշեն ինչ ինչ վասն գաղթականաց, բայց շփոթ եւ ըստ օրինակի առասպելեացն Յունաց, զի Երոդոտոս գիրք է. գլ. 73. գրէ՝ թէ 'ի զօրս Քսերքսի «Հայք ըստ օրինակի փռիւգացւոց էին զինեալք, գոլով արդարեւ նոցին գաղթական»։ Այլ այդ ամենեւին օտար է 'ի ճշմարտուէ. զի ոչ եթէ Հայք էին գաղթական փռիւգացւոց, այլ ըստ սուրբ գրոց 'ի Հայաստան եայց գաղթեալ են ամենեքին. ուստի եւ փռիւգացիք։ Սոյնպէս 'ի կարգս յունական առասպելեաց գրեսցես եւ զոր ասէ Ստրաբոն ժա. 551. 'ի դիմաց այլոց բերելով. «Պատմեն զոմանս թրակացիս մականուանեալս Սարաբարա, որ է գլխատօղ, 'ի վերոյ Հայաստանեայց բնակեալ, մերձ 'ի Կուրանիա եւ 'ի Մարս□ Աստի յայսմանէ կարծեն զՀայս եւ զՄարս իւիք իրօք ազգակցեալս թեսսաղացւոց՝ որ 'ի Յասոնէ եւ 'ի Մեդեայ սերեալ»։ Սմին նման եւ այլուր ժզ. 750. յիշէ Ստրաբոն, աւանդեն ասելով՝ արդիւացւոց ոմանց եկեալ զՏարսոն շինել, այլոց առ Որոնդիս գետով բնակել, եւ այլոց ոմանց գաղթական գնալ 'ի Կորտիէա, որ է Կորդիք։
       Ա. Գաղթականք արտաքուստ եկեալք 'ի Հայս։
      
       Ի ՔԱՆԱՆԱՑՒՈՑ
       Յօտարազգի գաղթականաց եկելոց հնագոյն գտանին եկեալքն 'ի քանանացւոց յաւուրս Յեսուայ. զոր Յոհաննէս կաթողիկոս դնէ յաւուրս Սուր անուն նահապետին մերոյ ասելով. «Սուր (նահապետ). առ սովաւ Յեսու ժառանգեցուցանէր Իսրայէլի զերկիրն աւետեաց»։ Զսոսա մարթ էր կոչել եւ Գաղթականս փիւնիկեցւոց. զի որպէս ցուցանէ Պօշար 'ի չորրորդ գիրս. գլ. 34. թղթ. 300. փիւնիկեցիք սերեալ են 'ի քանանացւոց. որոց անուանք խառն 'ի գործ ածին 'ի սուրբ գիրս։ Յորժամ Յեսու գրաւեաց զերկիրն քանանացւոց՝ փիւնիկեցիք մեկնեցան 'ի ծովակողմն, ուր արդէն կառուցեալ կայր Սիդոն քաղաք. իսկ ոմանք 'ի նոցանէ անցին յԱփրիկէ, որպէս հին արձանագրութիւնն որ 'ի Դանճէր, վկայէ, նախ առաջին բերեալ 'ի մերոյ Խորենացւոյն ա. 19. ապա 'ի Պրոկոպիոսէ 'ի բ. գիրս Վանդալաց։ Իսկ պատուականագոյնն 'ի նոսա Քանանիդաս անուն էանց 'ի մեր Հայաստան. ուր եւ սերեալ բազմացաւ, մինչեւ ցեղ կացուցեալ ամբարձաւ ապա 'ի նախարար ութիւն Գնթունիք անուանեալ, զորմէ տեսցես 'ի գլուխն կառավար ութեան, ուր խօսելոց եմք զնախարարութեանց։
      
       ՅԱՍՈՐԵՍՏԱՆԵԱՅՑ
       Երկրորդ կարեմք դասել ըստ հնութեան զեկեալսն յԱսորեստանեայց, թէպէտ եւ սակաւք ոմանք՝ այլ արքայազունք հանդերձ արամբք իւրեանց Ադրամելէլ եւ Սանասար, զորոց գրեն սուրբ գիրք։ Եւ Խորենացին ա. 25. յիշատակելով ասէ. «Ութսուն ամօք աւելի կամ պակաս յառաջ քան զթագաւորութիւն Նարուգոդոնոսորայ էր եւ Սենեքերիմս կացեալ արքայ Ասորեստան ի, որ զԵրուսաղէմ պաշարեաց առ Եզեկիայիւ Հրէից առաջնորդաւ. զոր սպանեալ որդւոց նորա Ադրամէլայ եւ Սանասարայ՝ եկին փախստական առ մեզ։ Յորոց զմինն յարեւմտից հարաւոյ աշխարհիս մերոյ մերձ 'ի սահմանս նորին Ասորեստան ի բնակեցուցանէ Սկայորդին մեր քաջ նախնին՝ այսինքն զՍանասարն. եւ 'ի սմանէ սերեալ լցին զՍմին ասացեալ լեառն». որք կոչեցան Սասունք ժողովուրդ հզօր. զորոց տես 'ի Մեծ Հայս 69. իսկ 'ի միւս որդւոյ սերեցան Արծրունիք եւ Գնունիք, զորոց տեսցես 'ի նախարար ութիւնս նոցա 'ի գլուխն Կառավարութե։
      
       Ի ՀՐԷԻՑ
       Յետ Ասորեստանեայց Շամբաթ անուն ոմն եկն գաղթական 'ի Հրէից յաւուրս երկրորդ թագաւորին մերոյ որ կոչէր Հրաչեայ, որպէս գրէ Խորենացին ա. 22 «Առ սովաւ ասեն կեցեալ զՆաբուգոդոնոսոր արքայ բաբիլացւոց որ գերեաց զՀրեայս, եւ սորա ասեն զմի 'ի գլխաւորաց եբրայեցւոցն գերելոց խնդրեալ 'ի Նաբուգոդոնոսորայ Շամբաթ անուն՝ ածեալ բնակեցոյց մեծաւ պատուով, եւ 'ի սմանէ ասէ պատմագիրն (Մարիբաս) լինել զազգն Բագրատունի»։ Թէ յինչ աստիճան պատուոյ ամբարձաւ սերունդ այսր գաղթականին Հրէից՝ տես 'ի նախարար ութիւնս Բագրատունեաց։ Բայց հետզհետէ նաեւ այլ եկք 'ի Հրէից գերելոյ յաւելեալ՝ բազմագոյն գտան Հրեայք քան զամենայն եկեալսն արտաքուստ 'ի Հայս։ Զի նախ միջինն Տիգրան, ասէ Խորենացին բ. 14 'ի դիմելն 'ի Պաղեստին առեալ գերի բազում եւ 'ի Հրէիցն նստի շուրջ զՊտղոմայ իդ քաղաքաւ»։ Զայսոսիկ առեալ գերիսն բերեալ յԱյրարատ նահանգ բնակեցոյց, որպէս գրէ 'ի գլ. 16. Իսկ թագաւորն Հայոց Տիգրան զգեր ութիւն Հրէիցն նըստուցեալ յԱրմաւիր, եւ 'ի յաւանին Վարդգէսի». որ է Վաղարշապատ քաղաք յԱյրարատ, որպէս բացատրէ կրկնելով 'ի գլ. 65. Բնակեալ գերիքն յԱրմաւիր՝ զկնի փոխադրեալ եղեն 'ի քաղաքն Երուանդայ, ապա յԱրտաշատ, որպէս պատմէ նա ինքն բ. 49. յասելն վասն բ. Արտաշէսի «Յարուցանէ 'ի քաղաքէն Երուանդայ զգեր ութիւն Հրէիցն՝ որ փոխեալ էին անդ յԱրմաւրաց. եւ նստուցանէ զնոսա յԱրտաշատ»։ Յաւել ածել եւ զայլ գերիս Բարզափրան ռշտունի սպարապետ նորին Տիգրանայ 'ի մարիսացւոց քաղաքէն. «Եւ Տիգրան, ասէ Խորենացին բ. 19 հրաման տայ Բարզափրանայ նստուցանել զգերին Հրէից որ 'ի մարիսացւոց 'ի քաղաքն Շամիրամայ». այն է՝ 'ի Վան քաղաք։
       Բնակեալ Հրեայքն 'ի Վան՝ մնացին յիւրեանց հրէուե, բայց բնակեալքն 'ի Վաղարշապատ եւ յԱրտաշատ՝ միանգամայն ընդ Հայս ընկալան զքրիստոնէ ութիւն, յորմէ երեւի խառնեալ նոցա ազգականութեամբ ընդ Հայս. այլ բ. Շապուհ Պարսից արքայ յաւուրս բ. Արշակայ մերոյ արքայի զՀրեայսն խաղացոյց յերկիրն Պարսից. «Եհաս հրաման Շապհոյ, ասէ Խորենացին բ. 35 զի… զՀրեայսն խաղացուցին 'ի գերուի, եւ զայն Հրեայսն որ նոյն հրէ ութեան օրինօքն կային 'ի Վանն Տոսպայ՝ զոր ածեալ էր Բարզափրանայ ռշտունւոյ յաւուրս Տիգրանայ, զորս բնակեցոյց Շապուհ յԱսպահան։ Գերեցին եւ զայն Հրեայսն որքյԱրտաշատ եւ 'ի Վաղարշապատ, զորսածեալ էր նոյն Տիգրանայ արքայի՝ որ յաւուրս սրբոյն Գրիգորի եւ Տըրդատայ հաւատացեալ էին 'ի Քրիստոս»։ Զայս յիշելով նաեւ Բուզանդ գ. 55. դնէ եւ զթիւ գերելոյն յԱրտաշատայ ասելով. «Խաղացուցին 'ի յԱրտաշատ 'ի քաղաքէ ինն հազար տուն երգ Հրեայս, զոր ածեալն էր գերի Տիգրանայ արքայի արշակունւոյ յերկրէն պաղեստինացոց»։ Ընդ նմին յիշէ եւ զայլ Հրեայս յայլեւայլ քաղաքս բնակեալս զոր նոյն ինքն Տիգրան էր գերեալ, զսոսա ոչ յիշէ Խորենացին։ Յերուանդաշատայ տարան ասէ Պարսիկք երգս երեսուն հազար Հրեայ. 'ի Զարեհաւանայ՝ որ 'ի Բագրեւանդ, ութ հազար երգ Հրեայ, 'ի Զարիշատայ՝ որ յԱղոյ հովտի, չորեքտասան հազար երգ Հրեայ. 'ի Վանայ տասն հազար երգ Հրեայ։ Ընդ ամենայն 71 հազար տու Հրեայ։ Բայց Թոմա Արծրունի զգերեալսն 'ի Վանաց յայնժամ հինգ հազար Հրեայ ասէ լինել, եւ ութեւտասն հազար քրիստոնեայ։
       Ընդ գաղթականս Հրէից պարտ է թուել եւ զտոհմն նախարար ութեան Ամատունեաց. զի թեպետ սոքա 'ի կողմանց Արեաց աշխարհին եկին 'ի հայս յաւուրս բ. Արտաշէսի սակայն 'ի Հրէից եկեալ էին անդր, զորմէ լիով կարես իմանալ ուրանոր ունիմք խօսել զնախարար ութեան նոցա։
      
       Ի ՄԱՐԱՑ
       Գալուստ սոցա եղեւ յաւուրս մեծին Տիգրանայ, զորմէ գրէ Խորենացին ա. 30. «Իսկ զԱնոյշ զառաջին կինն Աժդահակայ, եւ զբազումս 'ի սերմանէ Աժդահակայ աղջկուն». հանդերձ պատանեկօք եւ այլ բազում գերեօք, որչափ թէ աւելի քան զբիւր մի, բնակեցուցանէ յարեւելեայ ուսոց մեծի լերինն (իմա զՄասիս լեառն) մինչեւ 'ի սահմանս Գողթանն, որ են Տամբատ, Ոսկիողայ, Դաժգոյնք եւ որ այլք առ եզերբ գետոյն (Երասխայ) դաստակերտք յորոց մինն է Վրանջունիք, մինչեւ հանդէպ ամրոցին Նախջաւանու. եւ զերիս աւանսն զԽրամ եւ զՋուղայ եւ զԽոշակունիս. իսկ 'ի միւս կողմանէ գետոյն զբոլոր դաշտն, որոյ գլուխն Աժդահական, մինչեւ ցնոյն ինքն ամուրն Նախճաւանայ։ Բայց զնախասացեալ կինն Անոյշ բնակեցուցանէ որդւովքն իւրովք յանդորր ութեան սպառուածի փլածի մեծի լերինն (Մասեաց)… իսկ պաշտօնեայս տայ Անուշայ 'ի նոյն Մարաց որ առ ոտամք լերինն բնակեցան»։ Այս ամենայն տեղիք յորս բնակեցանն՝ այնչափ սեփականեալ գտաւ սոցա՝ զի Ղեւոնդ 'ի պատմելն 'ի գլ. բ. զառաջին արշաւանս արաբացւոց 'ի Հայս յայսոսիկ աւանս յեօթներորդ դարուն, յանուն Մարաց կոչէ. «Մեծ մասն, ասէ, զօրուն (արաբացւոց) հատեալ ասպատակէին յաշխարհս Հայոց ընդ կողմն Պարսից, եւ առնուին 'ի գեր ութիւն զաւանս Մարաց եւ զգաւառն Գողթան, եւ զդաստակերտ Նախջաւանու… անցուցանէին ընդ գետն Երասխ ընդ հունն Ջուղայու»։ Նոյնպէս եւ 'ի գլուխն դ. «Գունդ մի ասպատակ ութեամբ յորդւոցն Իսմայէլի յարձակեալ 'ի վերայ աշխարհիս Հայոց, որք էին որդիք յանցանաց եւ զաւակք անօրէնուե, գործէին զանօրէնութիւն յաւանս Մարաց 'ի Խրամ, 'ի Ջուղայ եւ 'ի Խոշակունիս»։ Այս բանք յայտ առնեն թէ նաեւ մինչեւ 'ի ժամանակս Ղեւոնդայ յանուն Մարաց կոչէին, թէպէտ եւ ոչ գոյր անդ ոք 'ի Մարաց. զի որպէս ունիս տեսանել 'ի գլուխն Կառավար ութեան 'ի նախարար ութեան Մուրացան, յաւուրս բ. Արտաշէսի կոտորեցաւ այս գաղթական։
      
       Ի ՀՆԴԿԱՑ
       Յաւուրս ա. Վաղարշակայ արքայի եղեւ գալուստ սոցա ըստ գրելոյ Զենոբայ թղթ. 35. «Դեմետր եւ Գիսանէ իշխանք էին Հնդկաց եւ եղբարք ցեղովք, դաւ իմն խորհեալ նոցա Դինասքեայ արքային իւրեանց. զոր իրազեկ եղեալ արքային՝ առաքէ զօր զհետ նոցա, կամ սպանանել կամ յերկրէն հալածական առնել. իսկ նոցա լեալ մազապուր՝ անկան առ թագաւորն Վաղարշակ, եւ նա ետ նոցա զերկիրն Տարօնոյ իշխանութեամբ. զոր ինքեանք շինեցին քաղաք, եւ կոչեցին Վիշապ»։ Եւ յետ հնգետասան ամի սպանեալ ասէ զնոսա թագաւորին Վաղարշակայ, բայց զտեղիսն տուեալ որդւոց նոցա Կուառայ, Մեղտեայ եւ Հոռենայ, որոց երեցունց եւս համանուն աւանս ասէ շինեալ եւ բազմացեալ մինչեւ կոչել Ազգ. որք եւ յաւուրս Լուսաւորչին բազմութեամբ պատերազմ ետուն ընդ իշխանս Հայոց, ոչ կամելով զքանդումն մեհենից՝ զոր յանուն նախահարց իւրեանց Դեմետրեայ եւ Գիսանեայ կանգնեալ էին, եւ որ զարմանալին է՝ մինչեւ ցայնժամ մնացեալ կայր 'ի նոսա սեւ ութիւն հնդկային. «Այլեւ յոյժ զարմանալի էր, ասէ անդէն նոյն մատենագիրն, տեսիլ նոցա, քանզի սեւք էին գիսաւորք եւ զազրատեսակք, զի ցեղոս 'ի Հնդկաց էին»։ Այնչափ բազմացեալ էին, զի յորժամ արք քրմաց ժողովեցան 'ի պատերազմել ընդ իշխանս Հայոց, միայն թիւ ժողովեալ արանցս եղեւ 6946 ըստ Զենոբայ թղթ. 29։ Նաեւ Պարսից ոմանց բնակացեալ ցուցանէ անդէն այս բան Լուսաւորչին 'ի ա. թուղթ իւր առ Ղեւոնդ 'ի գիրս Զենոբայ. «Զոր Իննակնեան կոչեն տեղւոյն Հընդիկք եւ Պարսիկք. յոր պանծային յոյժ բնակիչք երկրին»։ Բայց յաղագս այսր գաղթականի ոչ գտանեմք ինչ յիշատակութի։
      
       Ի ԲՈՒԼՂԱՐԱՑ ԱՍԻՈՅ
       Սոքա եկին յաւուրս ա. Արշակայ թագաւորի, որպէս գրէ Խորենացին բ. 9. «Ի սորա աւուրս աղմուկ մեծ լեալ 'ի գօտիս մեծի լերինն Կաւկասու յաշխարհին Բուլղարայ, եւ բազումք 'ի նոցանէ հատուածեալք եկին յաշխարհս մեր, եւ բնակեցան ներքոյ Կողայ՝ յարգաւանդ եւ 'ի հացաւէտ տեղիս բազում ժամանակս»։ Ասելովն բազում ժամանակս», տայ իմանալ թէ զկնի փոխադրեցան այլուր. եւ քանզի 'ի բ. 6. գրէ զԲուլղարաց 'ի Վանանդ բնակեալ, յայտ է թէ սոքա նախ ներքոյ Կողայ, ապա 'ի բնիկ Վանանդ փոխադրեալ բնակեցան. զի ասէ անդ, թէ այն տեղին՝ «զոր հինքն Անփայտ եւ վերին Բասեան կոչէին, իսկ յետոյ վասն հատուածին Վղընդուր Բուզկարայ Վնդայ բնակելոյ 'ի տեղիս, յանուն նորա անուանեցաւ Վանանդ, եւ անուանք շինիցն յանուն եղբարց եւ զարմից նորա անուանեալ կոչին մինչեւ ցայժմ»։ Այս գաղթական էանց ապա 'ի կարգս նախարարութեց Վանանդացիք անուանեալ, զորմէ տես անդ. բայց ոչ թողին զընդաբոյս զաւազակասէր բարս իւրեանց, տես 'ի Մեծ Հայս 432։
      
       ՅԱԼԱՆԱՑ
       Յորժամ յաշխարհին Ալանաց յարեաւ խռով ութիւն 'ի բռնաւորէ ուեմեմնէ յայնժամ բ. Արտաշէս արքայ առաքեաց անդր զՍմբատ քաջ սպարապետ իւր. որոյ վանեալ զբռնաւորն՝ ասէ Խորենացին բ. 2 «զերկիր հակառակորդացն աւերէ. զամենայն միահամուռ ածէ գերի սաստիկ յԱրտաշատ, եւ հրամայեալ Արտաշիսի բնակեցուցանել զնոսա 'ի հարաւոյ յարեւելից կուսէ Մասեաց, որ կոչէր Շաւարշական գաւառ, 'ի վերայ պահելով զբնիկ անունն Արտազ. քանզի եւ աշխարհն ուստի գերեցանն՝ Արտազ կոչի մինչեւ ցայսօր ժամանակի»։ Ասելովն «գերի սաստիկ», ծանուցանէ զբազմ ութիւն նոցա. եւ թէպէտ Արտազ անուն աշխարհի նոցա մնաց 'ի Հայս, այլ յիշատակութիւն իւրեանց ոչ մնաց բնաւ, ոչ 'ի նախարարս եւ ոչ 'ի հասարակ ժողովուրդս զոր օրինակ մնաց միւս հատուածոյն Ալանաց. որք թէպէտ ոչ որպէս զսոսա բազմաթիւք, բայց գոլով մերձաւորք Սաթինկայ տիկնոջ բ. Արտաշիսի. «Կարգեցան, ասէ Խորենացին բ. 58 յազգ եւ 'ի նախարար ութիւն աշխարհիս Հայոց, որպէս հարազատաք թագուհւոյն մեծի»։ Զորոց տես 'ի գլուխն Կառավարութեան ուր խօսելոց եմք զնախարարութեց։
      
       Ի ԿԱՍԲԵԱՆՑ
       Յաւուրս բ. Արտաշիսի երկրին Կասբից ապստամբեցաւ 'ի նմանէ. վասն որոյ Արտաշէս զՍմբատ զսպարապետ իւր ամենայն զօրօք առաքեաց 'ի վերա նոցա, որոյ երթեալ, ասէ Խորենացին բ. 53. «Զերկիրն Կասբից աւերեալ, առաւել քան զարտազեան գերին ածէ 'ի Հայս, ընդ որս եւ զԶարդմանոս անուն թագաւոր նոցին»։ Արտազեանն՝ նախայիշատակեալ գերիք Ալանաց են։ Զայս ամենայն գերիս Կասբից բնակեցոյց Սմբատ 'ի բերդն Ալկի որ 'ի Տմորիս կամ 'ի Կորդիք գաւառ Կորճէից. բայց վասն սերնդոց սոցա չիք ինչ ամենեւին յիշատակ ութիւն։
      
       Ի ԲԱՍՂԱՑ
       Զայս 'ի հարեւանցի իմն յիշէ Խորենացին բ. 58. յասելն վասն Առուեղինից տոհմին. «Ի ժամանակս Խոսրովու հօրն Տրդատայ խնամացեալ ընդ ումեմն քաջի Բասղացն եկեալ հատուածի». այսինքն ընդ ումեմն քաջի՝ որ էր 'ի հատուածոյ կամ 'ի գաղթականէ եկելոյ 'ի Բասղաց։ Այլ վասն այսր չունիմք այլ ինչ ծանօթութիւն։
       Մարթ է եւ վասն միոյ անձին եւեթ իմանալ աստէն զհատուածն։
      
       Ի ՃԵՆԱՅ
       Յաւուրս Տրդատայ եկն 'ի Հայս Մամգուն իշխան յաշխարհէն Ճենաց, որոյ սերունդ եղեւ մի 'ի յերեւելի նախարարութեց Հայաստանեայց՝ անուանեալ Մամիկոնեան. զորմէ ունիմք լիով ճառել 'ի գրելն զնախարարութեց. տես անդ։ Եկին եւ այլ թագաւորազունք 'ի Ճենաց սոքա թէպէտ 'ի սկզբան անդ 'ի Վիրս եկին, եւ կոչեցան Օրպէլեանք բայց զկնի 'ի Հայս բազմացեալ՝ բնակեցան առաւել 'ի Սիւնիս, զորոց Ճոխագոյն ունիս գտանել 'ի բանն որ զնախարարութեանց։
      
       Ի ՔՐԴԱՑ
       Գրէ Վարդան. «Յաւուրս ժամանակացս այսոցիկ (այսինքն իբր 'ի ոլե. եւ ոխ. 1186 եւ 1191) էին փառաւոր իշխանքն Զաքարէ եւ Իւանէ որդիք Սարգսի. որդւոյ Վահրամայ, որդւոյ Զաքարի, որդւոյ Սարգսի, 'ի Քուրդ ազգէ հատուած եղեալ առ թագաւորսն Ձորոգետոյ (Անւոյն) որ 'ի Բագրատունեացն ազգ է, հաւատացին 'ի Քրիստոս եւ պատուեցան։ Եւ տուաւ նոցա տուն բնակ ութեան Խոշոռնի. եւ զի արիագոյնք էին՝ յառաջեցին օր ըստ օրէ 'ի բարձ եւ 'ի պատիւ. եւ յաւուրս Թամարին (թագուհւոյն Վրաց) առաւել փառաւորեցան, եւ ետ նոցա զԼոռէ (որ էր 'ի Տաշիր գաւառ Գուգարաց) եւ ինքեանք քաջ ութեամբ իւրեանց թափեցին 'ի Թուրքաց յոլով բերդս եւ գաւառըս»։ Իսկ Կիրակոս հատուածեալ ասէ զսոսա 'ի Բաբիրական Խելէն, որպէս գրեալ կայ յօրինակին զոր ունիմք։ Բայց անուանք ազգաբան ութեան հարց եւ հաւուց նոցա յայտ առնեն թէ էին ազգաւ հայկազունք բնակեալք 'ի մէջ Քրդաց։
       Բ. Օտար ժողովուրդք ինչ 'ի Հայաստան, իբր ազգ յիշատակեալք։
       Գաղթականք են եւ սոքա իբրեւ զառաջինսն. այլ զի բազմութեամբն զանազանին 'ի նոցունց քանզի Ազգ անուամբ յիշատակին 'ի գիրս, նմին նրն ուրոյն 'ի նոցանէ կարգեմք զսոսա։
      
       ԳԱԲԱՒՈՆԱՑԻՔ
       Յիշէ զսոսա Յոհաննէս կաթողիկոս յաւուրս ա. Սմպատայ արքայի, բնակեալս ասելով 'ի տեղւոջ ուրեք 'ի Հայաստան, յասելն վասն Աշոտոյ իշխանին Արծրունեաց. «Հասեալ 'ի ձորակ մի զոր Փորակ Լմբա անուանեն, երեկօթս անդ առնէին յագարակի միոջ յորում բնակէին Գաբաւոնացիք»։ Բայց այլուր նաեւ յԱտրպատական բնակեալ ասէ զսոսա. «Աստ ապա հրաման հասեալ առ Նոր 'ի Յուսփայ ոստիկանէն մեծէ չուել գնալ յԱտրպատական աշխարհ. եւ զապստամբեալ Գաբաւոնացիսն կողմանցն այնոցիկ կամ 'ի հնազանդ ութիւն նոցա համոզել…»։ Յորոց բանց յայտնի է սոցա լինել 'ի Տաճկաց կամ յԱյլազգեաց. եւ մարթ է սակս աւազակ ութեան եւ ապստամբ ութեան նոցա նման ութեամբ կոչել զնոսա Գաբաւոնացիս։ Իսկ այլ ուրեք ընդ զօրս Հայոց յիշէ. զի յորժամ Սմպատ իշխանն սիսական ել պատերազմաւ 'ի վերայ Գողթան բռնակալին՝ առ 'ի գրաւել 'ի ձեռաց նորա զԳողթն՝ «Անդ ապա ասէ, զօր Գաբաւոնացի իշխանին Սմպատայ՝ որ 'ի թիկանց կուսէ կային Վասակայ եղբոր նորին… 'ի վերայ յարուցեալք դիաթաւալ զքաջն եւ զկորովին Վասակ արկանէին եւ ինքեանք թիկունս առ 'ի գնալ դարձուցեալ չուէին 'ի Նախջուան քաղաք»։
      
       ԿԱՅՍԻԿՔ
       Ազգ անուամբ յիշատակէ զսոսա Թոմա Արծրունի ե. 2. յերկրորդելն զպատմուին. «Զայսու ժամանակաւ գայ հասանէ Սմբատ թագաւորն Հայոց 'ի գաւառն Ապահունիս. հարկս պահանջել 'ի գլխոց Կայսիկն կոչեցեալ ազգէ»։
       Սոքա բազում ուրեք յիշատակին 'ի գիրս նորա իբր այլ ժողովուրդ որպէս 'ի դ. 2. «Յայտ եղեալ հաստատեցաւ 'ի վերայ Կայսիկն Ապլբառայ… եւ հեծելագունդ զօրացն Կայսկին… զկնի այսորիկ յառաջ խաղացեալ Ահմատ, եւ որ ընդ նմա Կայսկազէնիցն գունդք, երթեալ մտանեն 'ի քաղաքն Դուին»։ Զորոց 'ի դ. 10 յայտնի ծանուցանէ լինել Տաճիկս, դնելով խորագիր գլխոյն, «Վասն ապստամբ ութեան Տաճկացն որ Կայսիկքն կոչին»։ Ապա ստորեւ գրէ վասն ա. Սմպատայ թագաւորին մերոյ յառաջ խաղացեալ «ի վերայ Ապահունեաց աշխարհին, զի որդիքն Աբդռահմանի որ Կայսիկքն անուանին՝ ապստամբեալ էին 'ի պետուէ թագաւորին»։ Ուր եւ Կայսիկ անուամբ միայն յիշէ ապա զսոսա. «Գրէ Կայսիկն առ թագաւորն (ա. Սմպատ) խնդրէ զխաղաղուի… իսկ Կայսիկքն, եւ որք ընդ նոսա՝ եւ զորքն Պարսից՝ զմարտն 'ի գաղտնիս գրգռէին»։ Եւ այսպէս թէպէտ ազգ անուամբ յիշեաց՝ այլ յայտ է լինել մականուն երեւելի ցեղի ինչ Տաճկաց, որպէս յայտ է եւ 'ի բանէ աստի դ. 1. «Եւ Ապլբառ Կայսիկ Ապահունեաց բռնաւոր»։ Առաւել յայտնի կացուցանէ այս բան Յոհաննու կաթողիկոսի. «Սեւադայ ոմն անուն 'ի Կայսիկ տոհմէ՝ որ առաւել էր իւր կին զԱրուսեակ 'ի Բագրատունի տանէ, եւ 'ի ձեռն այնորիկ զմեծ մասն երկրիս բռնակալեալ սեպհականաբար իմն տիրէր». Սեւադայս այս զորմէ խօսի Յոհաննէս կաթողիկոս, էր յաւուրս Հոլ ոստիկանին 'ի սկիզբն իններորդ դարուն։
      
       ՈՒԹՄԱՆԻԿՔ
       Ազգ անուամբ յիշէ եւ զսոսա Թոմա Արծրունի յասելն 'ի ե. 3. «Մինչեւ առցեն զԱմիւկ, եւ խնդրեսցեն զքէն արեան ազգին Ութմանաց»։ Զորոց զբնակ ութիւն դ. 12. դնէ 'ի Բերկրի. «Յայն ժամանակս գայ ոմն Բուտէլ անուն 'ի զօրացն արքունի հրամանաւ Բուհայի հասանել 'ի վերայ Գուրգենի, եւ ընդ նմա քաղաքացիքն Բերկրոյ որ Ութմանիկքն կոչին»։ Նաեւ յայլ ծովեզերեայս Բզնունեաց ծովուն բնակէին, յոյր սակս գ. 17. կոչէ զսոսա Ծովեզրեցիս. եւ յայտնի նշանագրէ լինել Տաճիկս. «Բայց Աշոտ (Արծրունի) գնացեալ տալ պատերազմ ընդ Ծովեզրեցիսն որ Ութմանիկքն կոչին, որք ամրանային յԱմիւկ անկասկածելի քարանձաւին. վասն զի□ 'ի Վասպուրական գաւառացն համար թուեալ է գաւառն այն. զի 100 ամօք յառաջ հանեալ էր բռնակալուեն Տաճկաց 'ի Վասպուրական պետուէ»։
      
       ՋՈՒՐԱՐԻԿ
       Նոյնպէս Ազգ անուամբ յիշէ զսոսա Թոմա Արծրուն ի ե. 8. ասելով. «Տեսեալ (Գագիկ արքայ Արծրուն ի) մերձ 'ի դրունս Ասորեստանի ամրոց մի յիշխանատանն Աղձնեաց 'ի գեօղն Կոտոմ կոչեցեալ՝ լինելով սեփականաբար Զուրարիկն կոչեցեալ ազգն՝ սպառսպուռ□ ջնջէ զազգն»։
      
       ՇԱՏԱՏԻԿՔ
       Յիշատակեալ առ Վարդանայ ասելով. «Ի շլէ թուին (1088) Պուղան ամիրայն հրամանաւ Մէլիք շահին առ զԳանձակ 'ի Փատլեանցն՝ որ Շատատիկքն կոչէին»։ Փատլուն էին ամիրայք որք նստէին 'ի Գանձակ, 'ի Դուին եւ յԱնի. իսկ Շատատիկ մարթ է լինել մականուն ցեղի սոցա, կամ միոյն 'ի նոցանէ։
      
       ՀԱՄՏՈՒՆ
       Յիշատակեալ առ Ասողկայ գ. 16. ասելով թէ յաւուրս բ. Սմպատայ արքայի՝ յամիրայէն Բաղտատայ որ կոչէր Իպնիւլ Խոսրով, «Զարհուրեալ մեծ ազգն Համտունայ, որ էին բնակեալ 'ի դաշտին Ասորւոց, թողին զամուր քաղաքս իւրեանց զՆփրկերտ, զԱմիթ, զԱզրունն եւ զայլն ամենայն, փախստեայ գնացին յաշխարհն Յունաց. եւ հրամանաւ Վասիլ (կայսեր) դարձեալ բնակեցան 'ի Հայպ, մինչեւ սպառեալ վճարեցան մահուամբ»։ Դաշտ Ասորւոց կոչեն մերքն զմասն ինչ Միջագետաց նաեւ զՀայաստան եայց՝ որ անկանի՝ 'ի մէջ երկուց գետոց, որպէս յայտ է յանուանէ յիշատակեալ տեղեացն որք էին 'ի Հայաստան։ Մարթ էր աստանօր այլ գլուխ կարգել դնելով խորագիր. Օտար ազգք 'ի վաղուց հետէ բնակեալք 'ի Հայաստան, եւ մինչեւ ցայժմ մնացեալք։ Եւ դնել 'ի նմա զՔուրդս, զԹիւրքս, զԹիւրքմէնս, զՔէլտանիս եւ զայլս որք բնակին 'ի Հայս, եւ բազմացուցանեն զթիւ բնակչաց աշխարհիս։ Բայց սոքա քանզի ըստ մեծի մասին այժմեան բնակիչք են, արտաքոյ են բանիս, ուր ճառեմք զհին Հայաստան եայց. այլ զնոցանէ կարես տեսանել 'ի նոր Հայաստան։ Իսկ եթէ գտցին ոմանք 'ի նոցանէ հինք՝ այլուր յիշատակեալ է մեր զնոցանէ. զոր օրինակ զԹիւրքմէնից գտանես բան յութերորդ գլուխն. յօդուած բ. 'ի խօսելն զԹորգոմայ. նոյնպէս եւ զՔուրդաց՝ 'ի Մեծ Հայս, 'ի գաւառին Կորդուաց եւ այլուր, ծանուցանելով թէ են հին հայկազուն ժողովուրդք խառնեալք ընդ Մարս, եւ կոչեցեալք այսպէս յանուն գաւառին Կորդուաց. միայն առ Կիրակոսի ցեղ ինչ նոցա յիշատակի յերկոտասաներորդ դարու տիրապետօղ, զոր աստանօր յառաջ բերցուք. «Իսկ ոլզ. թուին (1187, ասէ) յարեաւ բռնակալ ոմն Քուրդ ազգաւ Սալահատին անուն 'ի Մասանց յոտնէ, ծառայ լեալ սուլտանին Մէրտինայ□ եւ տիրեցին սալահատեանք Պաղեստինոյ եւ Եգիպտոսի եւ Միջագետաց եւ մեծ մասին աշխարհին Հայոց, ինքեանք եւ թոռունք իւրեանց որք կոչին Ելղինք, յորոց էին Մէլիք Գէլմ, եւ Մէլիք Աշրափն, եւ այլ սուլթանք, որք տիրեցին բազում աշխարհաց»։
      
       Գ. Քաղաքք բազմամարդք յիշատակեալք 'ի գիրս, որոց ոմանց բնակիչք էին նաեւ յարտաքուստ եկելոց։
       Զթիւ բնակչաց քաղաքացս այսոցիկ թէպէտ ոչ ճշդութեամբ աւանդեն մատենագիրք, բայց քանզի յիշատակեն զգերեալսն եւ զսպանեալսն 'ի նոսա, անտի մարթ է իմաստասիրել զբազմամարդ ութիւն քաղաքացն այնոցիկ, զորս յառաջ բերցուք առ տեղեաւս մի առ մի ըստ տանց եւ ըստ անձանց։
      
       ՏՈՒՆՔ կամ ԵՐԴՔ
       ԶԱՐԵՀԱՒԱՆ քաղաք Բագրեւանդայ. ուստի զօրք Պարսից յաւուրս բ. Շապհոյ Պարսից արքայի եւ բ. Արշակայ մերոյ արքայի «Խաղացուցանէին անտի հինգ հազար երդ Հայ, եւ ութ հազար երդ Հրեայ», ասէ Բուզանդ 'ի դ. 55։
       ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏ. «Խաղացուցանէին յայնմ եւս քաղաքէ իննեւտասն երդս հազար»։
       ՎԱՆ. «Խաղացուցանէին անտի երդս հինգ հազար Հայ, եւ ութեւտասն հազար երդս Հրեայս»։
       ԶԱՐԻՇԱՏ. «Առնուին եւ զքաղաքն մեծ Զարիշատ՝ որ էր 'ի գաւառին Աղոյհովտի, չորեքտասան հազար երդ Հրեայ, եւ տասն հազար երդ Հայս»։
       ՏԻԳՐԱՆԱԿԵՐՏ. «Աւերեցին զմեծ քաղաքն Տիգրանակերտ… քառասուն հազար երդ… 'ի գեր ութիւն խաղացուցին». դ. 24։ Իսկ ընդարձակողի Սամուէլի ութսուն հազապ ոգիս ասէ զթիւ սպանելոցն 'ի նմա յորժամ էառ զայն Կաւատ։
       ԱՐՏԱՇԱՐ. Զօրք Շապհոյ «գերեցին զամենայն քաղաքն. եւ խաղացուցին□ ինն հազար տուն երդ Հրեայս□ եւ քառասուն երդ Հայ». Բուզանդ դ. 55։
       ԵՐՈՒԱՆԴԱՇԱՏ. «Առնուին եւ զմեծ քաղաքն զԵրուանդաշատ, եւ խաղացուցանէին անտի երդս քսան հազար Հայ, եւ երդս երեսուն հազար Հրեայ»։
       ՈԳԻՔ
       ԴՈՒԻՆ. Յորժամ յաւուրս Ապուպէքրի յաջորդին Մահմէտի արշաւեցին 'ի սմա արաբացիք՝ թափուր գտին զԴուին յարանց պատերազմողաց, զի երթեալ էին զհետ իշխանին Հայոց Թէոդորոսի ռշտունւոյ. վասն որոյ անաշխատ առեալ զքաղաքն՝ կոտորեցին եւ գերեցին, յորս միայն թիւ գերելոցն կանանց եւ մանկանց եւեթ՝ եղեւ 35 հազար. զայսմանէ յիշատակէ Ղեւոնդ 'ի բ. «Զգտեալ արսն 'ի նմա կոտորեցին, եւ զկանայս եւ զմանկտին վարեցին 'ի գեր ութիւն ոգիս երեսուն եւ հինգ հազար»։ Սամուէլ 'ի թուին ոխը. այսպէս պատմէ զայս դիպուած. «Արդ յաւուրս Կոստանդի որդւոյ Հերակլեայ առաւ Դուին 'ի Տաճկաց ասէ պատմագիրն. եւ սպանին յաւուր Յայտնութեանն 'ի սուրբ վկայարանի սրբոյն Սարգսի երկոտասան հազար. եւ արեամբ կոտորելոցն ծածկեցաւ սուրբ սեղանն եւ աւազանն. եւ զայլն գերեցին աւելի քան զերեսուն եւ հինգ հազար»։ Ուր զթիւ կոտորելոցն պարտ է իմանալ միայն վասն նոցա որք էին յեկեղեցւոջ 'ի ներքս եւ արտաքոյ 'ի գաւթին։ Նոյնն 'ի թուին ոժա (1162) գրէ վասն Գորգեայ թագաւորին Վրաց. «Առ զԴուին քաղաք. եւ վաթսուն հազար գերեաց»։ Յերկրաշարժ ութեան անդ քաղաքիս եղելոյ յերրորդ ամի ա. Սմպատայ արքայի, զԴուին կոչեն մարդախիտ, եւ զթիւ սպանելոցն միայն 'ի շարժմանէն՝ ասեն լինել առաւել քան զեօթանասուն հազարաց։
       ՈԿՈՄԻ. Լաստիվերտցի 'ի գլ. ժը. դնէ 'ի սմա ոգիս երեսուն հազար։
       ԱՐԾՆ. Մատթէոս դնէ 'ի սմա երկոտասան բիւր, որ առնէ 120 հազար. Կեդրենոս դնէ 140 հազար. իսկ մի օրինակ Մատթէի 'ի թիւն ճա, դնէ բիւրս հնգետասան, որ առնէ 150 հազար։
       ԱՆԻ. Յետ ընդարձակելոյ զայս քաղաք բ. Սմպատայ արքայի մերձ յելս տասներորդ դարուն՝ յոյժ առաւելաւ բազմամարդ ութիւն սորա քան զամենայն քաղաքաց Հայաստանեայց. զի յայնմհետէ առ բազմանալոյ ասպատակաւոր թշնամեաց՝ ժողովուրդք յամենայն կողմանց գունդագունդ յԱնի դիմէին, եւ 'ի նմա հաւաքէին իբր յապահովագոյն քաղաք. զոր եւ յիշէ Լաստիվերտցի 'ի գլ. ժէ. ասելով. «Յորոց հինէ մարդաբնակ տեղիքն փախուցեալ 'ի քաղաքն Անի ժողովեցան»։ Մինչեւ ըստ ասելոյ Մատթէոսի, «Կարծեալ զօրացն բազմաց՝ եթէ մեծ մասն աշխարհիս Հայոց (անդ) իցէ»։ Ինձ թուի զանցանել յայնժամ մարդաշատ ութեան նորա քան զմի միլիոն, 'ի միտ ածեալ զբազմ ութիւն թուոյ եկեղեցեաց նորա, զմեծատարած աւերակս նորա որ կայ մինչեւ ցայժմ, որպէս լսեմք յականատես ճանապարհորդաց, եւ զբազմաթիւ բնակիչս նորա զցրուեալսն 'ի զանազան կողմանս զորս ստորեւ ունիմք յիշատակել։ Զբազմամարդ ութիւն Անւոյ ցուցանէ եւ այն՝ զի Յոհաննէս թագաւոր 'ի մետասաներորդ դարուն միայն 'ի քաղաքէն եհան յանկարծ 40 հազար հետեւակ, եւ 20 հազար հեծեալ։ Նոյնպէս բազմամարդ քաղաքք էին եւ Գանձակ յԱրցախ նահանգի, Լոռի 'ի Տաշիր գաւառ Գուգարաց եւ Մանազկերտ 'ի Հարք գաւառի, զոր լի բազմութեամբ բնակչաց ասէ Լաստիվերտցի. Երիզա 'ի բարձր Հայս, ուր յետ մեռանելոյ 32 հազար անձանց յերկրաշարժութենէն յամին 1458. զկնի 24 ամաց թիւ մեռելոցն միայն՝ եղեն 30 հազար ոգիք։ Բաղաց թագաւորութին էր իշխան ութիւն ինչ փոքրիկ, տարածեալ միայն 'ի Սիւնիս եւ յԱրցախ. այլ ըստ գրելոյ Ստեփաննոսի օրպելեան կա, «Ունէր ընդ ձեռամբ բերդս քառասուն եւ երիս. եւ անուանիքն 'ի նոցանէ երկոտասան, եւ վանորայս քսան եւ ութ եւ գեօղս հազար չորս հարիւր եւ մայրաքաղաք զԿապանն»։ Սասուն էր գաւառ ինչ Աղձնեաց, այլ Թոռնիկ իշխան նորա 'ի տասներորդ դարուն եհան միայն 'ի Սասնոյ յիսուն հազար հետեւակ, եւ վեց հազար հեծեալ ըստ Մատթէոսի։ Այսոքիկ են յիշատակ ութիւնք առ 'ի նախնեաց մերոց աւանդեալք, որք ցուցանեն 'ի հարեւանցի զբազմամարդութիւն Մեծին Հայ ոց։ Իսկ 'ի Փոքր Հայս յիշատակին Մելտենի եւ Կոմանա իբր քաղաքք բազմամարդք։