Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Բ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

Թագաւորութիւն Արծրունեաց կամ Վասպուրականի։
       Ի մէջ զանազան թագաւոր ութեանց որք յարեան յաւուրս Բագրատունեաց՝ առաջին այն է, զոր կանգնեաց Գագիկ իշխան Արծրունի 'ի սկիզբն տասներորդ դարու 'ի Վասպուրական, մինչդեռ թագաւորէր 'ի վերայ համօրէն Հայոց ա. Սմբատ արքայ, որոյ էր քեռորդի։ Տես զայսմանէ եւ 'ի պատմ ութեան տոհմին Արծրունեաց։ Թէպէտ միտք Գագկայ էր թագաւորել 'ի վերայ համօրէն Հայոց, որպէս ցուցանեն բանք Յոհաննու կաթողիկոսի, բայց 'ի Վասպուրական միայն թագաւորեաց. ուր եւ յաջորդ ութիւն կալեալ՝ մի զկնի միոյ պայազատեցին սովին կարգաւ.
       Ա. Գագիկ։
       Բ. Դերենիկ Աշոտ որդի Գագկայ։
       Գ. Աբուսահլ Համազասպ՝ որդի Գագկայ՝ եղբայր Դերենկան։
       Դ. Աշոտ Սահակ՝ որդի Աբուսահլի։
       Ե. Գուրգեն Խաչիկ՝ եղբայր Աշոտոյ՝ որդի Աբուսահլի։
       Զ. Սենեքերիմ Յոհաննէս եղբայր Գուրգէնի, որ յերկիր իւր տուեալ 'ի Յոյնս՝ փոխադրեցաւ 'ի Սեբաստիա 'ի 1021. զորմէ տես 'ի Մեծ Հայս 'ի Վասպուրական։ Իսկ 'ի Սեբաստիա նստան մականուամբ թագաւորք՝ Դաւիթ Արծրունի որդի Սենեքերիմայ, Ատոմ Արծրունի եւ Աբուսահլ եղբարք Դաւթի։
       Երկրորդ թագաւորութիւնն եղեւ Աշոտոյ որդւոյ Շապհոյ. սա յառաջ միայն սպարապետ էր, եւ էր հօրեղբօրորդի բ. Աշոտոյ հարազատ թագաւորի Հայոց։ Զկռուոյ որ 'ի մէջ երկոցունց Աշոտոցս եւ զհաշտութեանց՝ ճոխագոյն ճառէ Յոհաննէս կաթողիկոս, որպէս եւ յիշեցաք 'ի վերոյ. այլ Ասողիկ գ. 5. այնպէս ցուցանէ՝ թէ միտք Յուսփայ էր կացուցանել զսոյն զայս Աշոտ իբր յաջորդ Սմբատայ թագաւորի, եւ ոչ յաւելեալ իմն թագաւոր. «Այլ եւ եղբօրորդին Սմբատայ, ասէ, Աշոտ՝ խորհրդակից եղեւ նոյն չարախորհ վիշապին (Յուսփայ ոստիկանին ), թագակապի 'ի նմանէ 'ի տեղի հօրեղբօր իւրոյ » Սմբատայ։ Այլ սորայս ոչ կալաւ՝ ոչ յաջորդ ութիւն ինչ եւ ոչ անուն, այլ յանձն իւր վերջացաւ։

       Թագաւորութիւն Կարուց կամ Վանանդայ։
       Երրորդս այս թագաւոր ութիւն սկիզբն կալաւ 'ի մէջն անդ տասներորդ դարուն 'ի Մուշեղայ, որ էր եղբայր Աշոտոյ ողորմածի, եւ նստէր 'ի Վանանդ. «Զկնի Աբասայ, գրէ Ասողիկ գ. 7. թագաւորեաց Աշոտ որդի նորա, որ եւ Շահնշահ կոչիւր, ամս քսան եւ հինգ . եւ Մուշեղ եղբայր նորա առ նովաւ թագաւորեաց 'ի Կարս »։ Զի քանի մի նախարարս առ ինքն ժողովեալ՝ նոքօք նստաւ թագաւոր 'ի Կարս քաղաք Վանանդ գաւառի. վասն որոյ երբեմն կոչի թագաւոր Կարուց, եւ երբեմն թագաւոր Վանանդայ. զոր օրինակ յասելն Ասողկայ գ. 43. «Եւ սակաւ ինչ յառաջ խաղացեալ թագաւորն Վասիլ, եկն առ նա թագաւորն Վանանդայ մանուկն Աբաս »։ Այլ ոչինչ գժտ ութիւն եղեւ յայնմանէ 'ի մէջ երկուց եղբարց եւ երկուց թագաւորաց։ Երկրորդ՝ Աբաս որդի Մուշեղայ նստաւ զկնի նորա. «Յայնմ ժամանակի (ասէ Մատթէոս լէ. այսինքն 'ի ժամանակին յորժամ հաշտեցուցին զԱշոտ ընդ եղբօր իւրում Յոհաննու թագաւորին Անւոյ ) նստաւ Աբաս 'ի Կարս թագաւորական իշխանութեամբ, հրամանաւ ազգապետին իւրոյ Գագկայ Հայոց արքային (Անւոյ ), եւ Գուրգէն յԱղուանից աշխարհն »։ Երրորդ՝ Գասիկ որդի Աբասայ, զորմէ գրէ Վարդան. «Իսկ թագաւորն Կարուց Գագիկ□ նեղեալ յեղկիւղէ Թուրքացն, տայ զհայրենիս իւր 'ի Յոյնս. եւ առնու զԾամնդաւ եւ զԼառիսա եւ զԱմասիա եւ զԿոմանա եւ պռաստինս ճ. որ է գեւղան »։ Սա գնաց առ կայսրն Միքայէլ որդի Տուկիծայ, որ նստաւ կայսր 'ի 1071։ Ըստ այսմ եւ Մատթէոս 'ի թիւն ճժզ. ասէ, թէ 'ի գալն Ալփասլանայ 'ի վերայ Անւոյ, թագաւորն Կարուց Գագիկ հնարիւք իմն զերծաւ 'ի նմանէ. «Եւ եղեւ զկնի աւուրցս այսոցիկ թողեալ Գագիկ զԽարս՝ եւ գնաց 'ի Հոռոմս. եւ թագաւորն Տուկիծ տայր նմա զԾամնդաւ, եւ անդ եդեալ Գագիկ ազատօք իւրովք, եւ թողեալ զտունն հայրենեաց իւրոց»։

       Թագաւորութիւն Բաղաց, Կապանի, Սիւնեաց կամ Սիսական, եւ Փառիսոսոյ։
       Չորրորդ թագաւոր ութիւն կանգնեցաւ նոյնպէս 'ի մէջն անդ տասներորդ դարուն 'ի Բաղք գաւառին Սիւնեաց ըստ Ստեփաննոսի օրպելեան, եւ յանուն զանազան տեղեաց զանազան անուամբք կոչեցաւ. ըստ այսմ Վարդան յանուն Սիւնեաց կոչէ յասելն. «Կոչեն զհալածեալն Գագիկ, եւ տան նմա զթագն. եւ ածեն նմա 'ի կն ութիւն զԿատրամիտէ դուստր Սահակայ Սիւնեաց թագաւորի »։ Նոյնպէս կոչէ եւ պատմութին Օրպելեան գլուխ է. «Եւ էր ածեալ զբռամբ (Բաչու գլխաւորն Թաթարաց ) զփոքր թագաւորն Սիւնեաց զԴաւիթ. եւ կայր նա 'ի մէջ բանակի նոցա 'ի կալանս »։ Մատթէոս յանուն Կապանին կոչէ զայս թագաւորութի, յասելն 'ի ձբ. թէ յորժամ յաւուրս Յոհաննու Հայոց թագաւորի Ապուսուար մեծ ամիրայն Պարսից եկն 'ի վերայ Դաւթի Անհողինի, Դաւիթ օգն ութիւն խնդրեաց 'ի շրջակայ թագաւորաց. «Նոյնպէս եւ յուղարկեալ 'ի Կապանին թագաւորն, զի եւ նա տայր նմա արս երկու հազար »։ Եւ 'ի թիւն խբ. յորժամ Չմշկիկ կայսր խաղաց ասէ 'ի վերայ Տաճկաց, նախ 'ի Հայս եմուտ. «Յայնժամ ամենայն թագաւորազունքն Հայոց, ազատքն եւ իշխանք, մեծամեծք յաշխարհաց տանն յարեւելից ժողով արարին առ թագաւորն Հայոց Աշոտ Բագրատունի, թագաւորն Կապանին Փիլիպէ, եւ թագաւորն Աղուանից Գուրգէն, Աբաս Կարուց տէրն, եւ Սենեքերիմ Վասպուրականաց տէրն, եւ Գուրգէն Անձեւացեաց տէրն, եւ բովանդակ ամենայն տունն Սասունու »։ Յայս բան Մատթէոս գրեթէ զամենայն թագաւորս հայկազեանս յիշէ. եւ միայն զթագաւորն Բաղաց կամ Սիւնեաց ոչ յիշէ. զի զոր աստ Կարուց, Վասպուրականաց, եւ Անձեւացեաց տեարս կոչէ, այլուր թագաւոր անուամբ նշանակէ. որպէս գրեցաք 'ի վերոյ։
       Արդ զարմանք մեծ լինէին՝ եթէ յայպսիսի մեծ ժողով ամենայն թագաւորաց Հայոց՝ ոդ գտանէր երեւելի թագաւորն Բաղաց, որ առաւել ծաղկեալն էր 'ի ժամանակին. ապա յայտ է թէ Կապանի թագաւորաւն իմանայ զԲաղաց կամ զՍիւնեաց թագաւորութիւն. զոր եւ իբր երեւելի յառաջ քան զամենեսին յիշէ, որոյ մայրաքաղաք զկնի արդարեւ եղեւ Կապան։ Իսկ թէ 'ի կարգս թագաւորացն Բաղաց յիշատակելոց 'ի Ստեփաննոսէ՝ զորս եդեալ ունիմք 'ի մեծ Հայս 237. ոչ յիշատակի Փիլիպէ անուամբ թագաւոր, մարթ է լինել եղբայր թագաւորի, կամ այլ ոք թագաւորազուն, զոր Մատթէոս ըստ իւրում սովոր ութեան կոչէ թագաւոր։ Յանուն Փառիսոսոյ կոչէ զայս թագաւոր ութիւն Ասողիկ գ. 17. զի զմայր թագաւորին Կարուց Աբասայ՝ կոչէ «քոյր թագաւորին Փառիսոսոյ Սենեքերիմայ եւ Գրիգորոյ»։ Եւ զի Փառնէս գաւառ, ուստի ելանէ անունս Փառիսոս, է յԱրցախ նահանգի, յայտ է թէ այս տէր ութիւն ձգեալ էր եւ 'ի սահմանս Արցախոյ՝ յաւէտ խնամու թեամբ, զի որպէս պատմէ Ստեփաննոս Օրպելեան՝ Գրիգոր որդի Սենեքերիմայ ունէր մի միայն դուստր՝ զոր ետ 'ի կն ութիւն Հասանոյ կոչեալ զնա 'ի Խաչենոյ, եւ կացուցեալ ժառանգ թագաւորութեան. իսկ Հասան գաղտ փախուցեալ 'ի Բաղաբերդէն ընտանեօք հանդերձ գնաց 'ի Խաչեն։ Եւ քանզի Արցախ զկնի կոչեցաւ եւ Խաչենք, իշխանքն Խաչենոյ յետ այնորիկ գտան անուանիք իբր ժառանգք այնր թագաւորուե։ Ոստան կամ մայրաքաղաք թագաւոր ութեան Բաղաց եղեւ Բաղք եւ Կապան. իսկ ոստան խաչենացոց երեւելի լինել Հայթերք, 'ի բանից աստի Մխիթարայ Գօշի 'ի յիշատակարանի դատաստանագրոց. «Ի թուականուես Հայոց ոլգ□ 'ի ժամանակի մնացելոց սակաւ իշխանաց 'ի կողմանս Խաչենոյ ընդ ժամանակս□ Վախթանգայ 'ի դղեկին որ անուանի Հայթերք՝ գլխաւորի այլոց իշխանաց »։ Իսկ թէ զիարդ սկիզբն կալաւ թագաւորութիւնս այս Սիւնեաց կամ Բաղաց՝ չունիմ ասել պակասելոյ ծե. գլխոյ պատմ ութեան Ստեփաննոսի Օրպելեան, բայց որչափ ինչ գտանեմք 'ի գլ. ծթ. այս է. Սմբատ թագաւորէ, ասէ, արին եւ բարեպաշտն՝ «որդին Սահակայ եղբօրն Սմբատայ, որք էին որդիք բարեպաշտին Աշոտի՝ եղբօր մեծին Սահակայ որ Իշխանիկ կոչիւր. եւ սոքա որդիք երանելոյն Փիլիպպէի, եղբօր Սահակայ որ 'ի Դուին սպանաւ 'ի պատերազմին Հօլայ ամիրային, որդիք Վասակայ մեծ նահապետին Սիւնեաց. իսկ յետ Սմբատայ թագաւորէ որդի նորուն Վասակ, այր քաղցր եւ աստուածասէր, եւ յաջողած յամենայն գործս. որ տուեալ էր զքոյր իւր կին Աշոտի 'ի նոյն Սիսական տոհմէ, որ էր իշխանաց իշխան յամենայն թագաւորութիւնս. եւ ունէր երկուս որդիս, Սմբատ եւ Գրիգոր »։ Վասակ քանզի անզաւակ մեռաւ, վասն որոյ թագաւորեցուցանեն, ասէ, «զՍմբատ որդի ազատի ». որ էր քեռորդի Վասակայ եւ որդի վերոյիշեալ Աշոտոյ. զայս յայտ առնէ յետագայ բանն՝ որ ասէ. «Առնու զթագաւոր ութիւն նորա (Սմբատայ ) եղբայր իւր Գրիգոր. եւ սոքա երկոքեան որդիք մեծին Աշոտոյ, որ Աւագ աշոտեանք կոչին. իսկ Գրիգոր առեալ իւր կին զամէնօրհնեալ եւ մեծահաւատ բարեպաշտուհին Շահանդուխտ 'ի տանէն Աղուանից, դուստր նոցին թագաւորազինն մեծին Սեւադայի »։ Բայց քանզի եւ սա եւս անորդի մնաց, «Ապա խորհեալ, ասէ, 'ի միասին ընդ իշխանսն՝ ածին յԱղուանից զՍենեքերիմ եղբայր նորին Շահանդխտոյ, թագաւորազն մանուկ, յոյժ գեղեցիկ տեսլեամբ եւ առոյգ հասակաւ, հանճարեղ եւ իմաստուն եւ երկիւղած յԱստուծոյ. եւ ստանան զսա ժառանգ իւրեանց թագաւոր ութեան ամս ինչ »։ Վասն զի յաւուրս սորա յոյժ զօրացեալ էր ասէ տէր ութիւն Տաճկաց, «Եւ յոլով գաւառս շորթեալ հանին 'ի Սիսական աշխարհիս 'ի ձեռաց բնիկ տերանցն »։ Այլ յորժամ Մէլիք շահ եղեւ սուլտան՝ գոլով այր բարեբարոյ՝ յոյժ մեծարեալ եղեւ 'ի նմանէ Սենեքերիմ, եւ մինչեւ 'ի մահ Մէլիք շահին՝ որ մեռաւ 'ի շխա. 1092. «Յոյժ երեւելի փառօք թագաւորեաց, ասէ, 'ի տանս Բաղաց. եւ ընդարձակեաց զամենայն սահման տէր ութեան իւրոյ »։ Սմա եղեն երեք որդիք, Գրիգոր, Սմբատ, Սեւադայ եւ դուստր մի. եւ քանզի զկնի Մէլիք շահին ամենայն ամիրայք կամէին լինել անձնիշխան, ամենայն շին ութիւն աշխարհիս քայքայեցաւ. մինչեւ Փատլուն ամիրայն Գանձակայ եւ Պարտաւայ յարձակեցաւ առնուլ զՍիւնիս. այլ տեսեալ զամր ութիւն բերդորէից նորա, անյոյս լեալ կոչեաց զԳրիգոր Շիրակացի իշխանն որ ընդ նմա էր, բանս եդ սիրով իջուցանել տալ զՍենեքերիմ արքայ 'ի բերդէն, երդումն տուեալ ոչինչ վնասել նմա. ապա թէ ոչ՝ սպառնացաւ փոխանակ Սենեքերիմայ զիւր գլուխն հատանել։ Գրիգոր զայս ամենայն ծանուցեալ Սենեքերիմայ՝ այն ինչ հաւատալով բանից երդման էջ առ ամիրայն Փատլուն, իսկոյն ետ սպանանել զՍենեքերիմ. «Ահա այսպէս շիջաւ, ասէ, ճրագն քրիստոնէից՝ որ կայր մնացեալ յամուրսն Բաղար»։
       Եւ այսպէս գլխաւոր պատճառ վերջանալոյ այսր թագաւոր ութեան եղեւ անզաւակութին կամ սպառումն ցեղին. որպէս եւ Վարդան յայտնի գրէ. «Թագաւորքն որ անդ ('ի գաւառն Բաղաց եւ Կապանի ) հայկականք էին. եւ ոչ բարձաւ մինչեւ 'ի յետին աւուրս եղելոյ երկուց եղբարց անզաւակաց Սմբատայ եւ Գրիգորոյ, որ առեալ զմանուկն Սենեքերիմ հայազարմ՝ եդին թագաւոր ժառանգորդ իւրեանց, որ եւ սպանաւ հրամանաւ Փատլունոյ. շիջաւ ճրագն որ անդ, եւ տիրեցին Պարսք »։ Վարդան յայս բան մինչեւ 'ի Սմբատ եւ 'ի Գրիգոր իջուցանէ զցեղն. զի Սմբատ եւ Գրիգոր մեռան անորդի. զկնի Գրիգորի թագաւորեալն Սենեքերիմ՝ էր եղբայր Շահանդխտոյ կնոջ Գրիգորի. եւ այսր Սենեքերիմայ որդին էր նախագրեալնԳրիգոր, զոր յիշեցաք 'ի վերոյ։ Բայց Ասողիկ գ. 48. նաեւ զՍենեքերիմ զորդի նորա զԳրիգոր դնէ 'ի կարգս ցեղին. «Յայնմ ժամանակի, ասէ 'ի նծբ. թուին. իշխանքն Փառիսուոյ որ 'ի հայկազնեայ ազանց՝ բաւեալ մինչեւ ցՍենեքերիմ եւ 'ի Գրիգոր՝ սպառեցան մահուամբ, զորոց զաշխարհն բաժանեալ հակառակ ութեամբ 'ի միջի իւրեանց՝ արքայն Հայոց Գագիկ եւ Փատլուն ամիրայն Գանձակայ»։
       Ահա չորեքին այսոքիկ թագաւորութիւնք են զորս յիշատակեն գրեթէ ամենայն պատմագիրք, որոց եւ տեղիք են յայտնի 'ի մեծ Հայս, թագաւորեալք պայազատ ութեամբ սակաւ կամ բազում ամս մի զկնի միոյ, միայն Շապուհեան Աշոտոյ թագաւորուին եղեւ երկրորդ 'ի կարգին, որ անպայազատ մնացեալ՝ յանձն իւր սկսաւ եւ յանձն իւր աւարտեցաւ ըստ նախագրելոցս։ Այլ բաց 'ի չորեցունց աստի յիշատակին 'ի գիրս եւ այլ զանազան թագաւորութիւնք, որք թէպէտ հայկականք են՝ բայց կամ այլով անուամբք՝ եւ կամ յոմանց միայն յիշատակին. զորոց ուրոյն ուրոյն խօսեսցուք յայսմ վայրի, հմուտս առնելով զընթերցօղսն կարեւոր տեղեկութեանցս՝ յստակ եւ որոշ իմանալ որ ինչ 'ի գիրս նախնեաց նաեւ յաղագս այսոցիկ։

       Թագաւորութիւն Բագրատունեաց Աղուանից, կոչեցեալ Կիւրիկեան։
       Աշոտ Գ. Բագրատունի Ողորմած անուանեալ՝ եթող, ասէ Վարդան, երիս որդիս. առաջին Սմբատ, որ պայազատեաց զկնի հօր իւրոյ յԱնի. երկրորդ՝ Գագիկ, որ նախ հալածական եղեւ վասն կարծեաց ինչ դրժանաց, բայց 'ի մեռանելն Սմբատայ՝ կոչեն եւ թագաւորեցուցանեն, որ եղեւ ա. Գագիկ. իսկ կրտսեր որդին Գուրգէն, որ յելս տասներորդ դարուն՝ «ժառանգէ, ասէ, զՏաշիր Սեւորդւովքն Ձորոգետին եւ զԿայեն եւ զԿայծսն, զԽոռխոռունիք որ 'ի Խոռայ շինեցաւ, որ է Խոշոռնի եւ Խոռակերտ, եւ զԲզնունիք որ է Բազկերտ 'ի գաւառն Տաշրաց, եւ այլ բերդն անուանիք եհաս Գուրգենայ՝ զոր Վիրք Սմոխէթ կոչեն. եւ 'ի նմանէ սերեցան թագաւորքն Դաւիթ, Աբաս եւ Կիւրիկէ, յորոց կանայքն կրօնաւորք՝ Մամքան եւ Ռուզուքան »։ Ընդ մեռանելն Գուրգենայ՝ պայազատեաց որդի նորա Դաւիթ. որոյ ընդարձակեալ զսահման իւր՝ զթագաւորի ընկալաւ զանուն, արքայանիստ իւր արարեալ զՇամշուդէ, զորմէ գրէ Ասողիկ գ. 30. «Իսկ եղբօրորդի նոցա Սմբատայ եւ Գագկայ (թագաւորացն բագրատունեաց ) Դաւիթ որդի Գուրգենայ հանդերձ եղբարբն իւրով Սմբատաւ՝ ունի զկողմանս Տաշրայ եւ Վրաց դաշտի, զՇամշուտեայ մեծ քաղաքանիստ դղեակն նիստ արքունական պատրաստեալ ինքեան, արագապէս տիրէ քաղաքին Դմանեաց. հնազանդեցուցանէ եւ զամիրայն Տփխեաց քաղաքաւն իւրով »։ Վասն որոյ եւ ստորեւ կոչէ զնա արքայ՝ ասելով. «Իսկ Դաւիթ գեղեցկածաղիկ մանուկն եւ նորատիք արքայն »։ Այս Դաւիթ կոչեցեալ Անհողին՝ հօրեղբօրորդի Յոհաննու արքային Հայոց՝ օրըստօրէ զօրանալով իշխեաց եւ 'ի վերայ Աղուանից, եւ ետ որդւոյ իւրում Գուրգենայ՝ զոր Կորիկէ կամ Կիւրիկէ կոչեցին. «Այս Կիւրիկէ, ասէ Վարդան, որդի էր Դաւթի (Անհողին կոչեցելոյ ), որդւոյ Գուրգենայ, որդւոյ Աշոտոյ ողորմածի։ Սմա (Կիւրիկէի ) հայրն Դաւիթ (Անհողին ) շինեաց զԼոռէ եւ այլ եւս երկոտասան բերդ. որ կայ թաղեալ 'ի Սանահինն. որոց թոռունքն Աբաս եւ Դաւիթ նեղեալ 'ի Վրաց՝ չոգան 'ի տեարսն Ռանայ (գուցէ Առանայ ), եւ առին մէն մի բերդս, եւ կային տառապանօք»։
       Եւ այսպէս Կորիկէն կամ Կիւրիկէն կոչեցաւ թագաւոր Աղուանից. «Առաքեաց (ասէ Մատթէոս վասն սուլտանին Ալփասլանայ ) առ թագաւորն Աղուանից Կորիկէ, եւ խնդրեաց զդուստր իւր 'ի կնութիւն, զոր յաղագս ահին տուեալ, եւ ապա արար սուլտանն ընդ նմա սէր եւ խաղաղութիւն, եւ առաքեաց զթագաւորն Աղուանից զԿորիկէ զորդի Դաւթի Անհողինի 'ի քաղաքն իւր Լոռի »։ Յորմէ յայտ է թէ արքայանիստ քաղաք Դաւթի եղեւ Շամշուդէ. իսկ Կորիկէին եղեւ Լոռի։ Եւ թէպէտ կոչէր թագաւոր ութիւն Աղուանից՝ բայց էր հայկազանց. վասն որոյ եւ Սամուէլի 'ի խօսելն զայսմանէ 'ի թուին նղդ. խօսի իբր զմիոյ 'ի մերոց թագաւորութեց. զի յետ պատմելոյ զվերջնոյն Գագկայ թագաւորէ , ասէ. «Այլ մերն զի դադարեաց իշխան ութիւն թագաւորական, պարտ է եւ 'ի կանոնացս (աղիւսակացս ) դադարեցուցանել (զկարգ յաջորդ ութեան նոցա ). զի թէպէտ եւ գոյր ուրուք գաւազան տէրութե, որպէս եւ Կիւրիկէին, կամ այլ ուրուք »։ Ուր բանն է զամենայն հայկազեան թագաւորութեանց. եւ իբր օրինակի աղագաւ յիշէ զայս Կիւրիկէին թագաւոր ութիւն որպէս զմի 'ի հայկազեան թագաւորութեանց. նմին իրի եւ այլուր զԿիւրիկէ յայտնի կոչէ Հայոց թագաւոր, որպէս եւ զԳորգի Վրաց թագաւոր. «Ի շլղ. թուին 'ի սուլտանն գնացին Հայոց եւ Վրաց թագաւորքն Կիւրիկէ եւ Գորգի »։ Իսկ Կիրակոս միայն զցեղն յիշելով կոչէ Բագրատունի. «Իսկ Կիւրիկէ Բագրատունի որ 'ի Լօռէ քաղաքէ՝ զամենայն ժամանակս իւր կացեալ ընդդէմ Վրաց՝ 'ի հաստա տութեան պահէր զհայրենիս իւր. եւ յետ մահուան նորա դաւեալք 'ի Վրաց որդիք նորա ելեալ 'ի տանէ հայրենեաց՝ գնացին 'ի Պարսիկս՝ Դաւիթ եւ Աբաս»։
       Արդ այս թագաւոր ութիւն Աղուանից՝ յորոյ անուն կոչեցաւ թագաւոր ութիւն Կիւրկէի՝ չէր ինչ այլ 'ի թագաւորութէն, զոր սկզբնաւորեաց Դաւիթ Անհողին, այլ էր նոյն հետզհետէ ընդարձակեալ. եւ ես համարիմ թէ սահման նորա ոչ ելանէր արտաքոյ Հայոց աշխարհին, այլ ձգէր 'ի Գուգարս, յԱրցախ եւ յՈւտի. վասն զի 'ի տեղիսն յիշատակեալս որք ընդ տէր ութեամբ Դաւթի եւ Կիւրկէի՝ ոչ գտանեմք տեղի ինչ բնիկ Աղուանից երկրին՝ որ էր յայնկոյս Կուր գետոյ, այլ յայսկոյս Կուր գետոյ՝ որ էր աշխարհ Հայոց։ Համարիմ եւս թէ նոյն իսկ Աղուանք տկարացեալ գոլով յայնժամ, թողեալ զերկիր իւրեանց 'ի ձեռս այլազգեաց թշնամեաց գաղթեալ զեղեալ էին յայսկոյս Կուր գետոյ 'ի սահմանս երից նախագրեալ նահանգացս Հայաստանեայց, որք եւ համօրէն չէին զերծ 'ի բռնուէ այլազգեաց. զոր օրինակ Գանձակ, որ էր տեղի Արցախ նահանգի, անկեալ կայր 'ի ձեռս ամիրայի այլազգեաց։ Վասն որոյ եւ 'ի պատմութիւնս այնր ժամանակի ուր ուրեք յիշատակին տեղիք յանուն Աղուանից՝ անդանօր գտանեմք զսահման երից նահանգացս այսոցիկ այսպէս անուանեալ. եւ այս կրկին պատճառաւ. մի՝ զի այն սահմանք անցեալ էին 'ի ձեռս Աղուանից. եւ երկրորդ՝ զի եւ 'ի բնակիչս գտանէին ոչ միայն Հայք՝ այլ նաեւ Աղուանք անդր փոխադրեալք, յորոց վերայ թագաւորեաց այս ցեղ Դաւթի Անհողնին։ Յորմէ զհետ գայ թէ արտաքոյ մեծին Հայոց ոչ գոյր յայնժամ ոչ թագաւոր ութիւն Աղուանից եւ ոչ երկիր ընդ տէր ութեամբ Աղուանից, բայց եթէ գուցէ սակաւ ինչ տեղիք. վասն որոյ եւ յայնմ ժամանակի յիշատակեալ թագաւորութիւնն Աղուանից 'ի գիրս մեր՝ պարտի համարիլ այլ թագաւոր ութիւն յԱղուանից որ կայր 'ի հնումն, վասն տարբեր ութեան ցեղի թագաւորին եւ վասն տարբեր ութեան երկրին։

       Թագաւորութիւն Ձորոյգետոյ
       Յիշատակեալ 'ի Վարդանայ՝ յասելն վասն Փատլուն ամիրային. «Գոռ դնէ ընդ Գագկայ թագաւորին Ձորոյգետոյ, եւ ընդ Կիւրկէի թագաւորին Աղուանից, եւ ընդ Բագրատայ թագաւորին Վրաց. եւ նեղէր զնոսա »։ Բայց այս չէ այլ 'ի նոյն իսկ 'ի թագաւորուէ Բագրատունեաց որ էր յԱնի. զի որպէս գրեալ է մեր 'ի մեծ Հայս 416. Ձորոյգետ կոչէր Անի իւր գաւառաւն. եւ Ձորոյգետացի կոչին անեցիք։ Զայս յայտ առնէ եւ նոյն իսկ նախագրեալ բան Վարդանայ, յորում յիշէ զթագաւորն Աղուանից, եւ զթագաւորն Վրաց. միայն զՀայոցն ոչ յիշէ. վասն զի անուամբ Ձորոյգետոյ կոչեաց զնա. որոյ թագաւոր էր Գագիկ թագաւորեալ յԱնի։ Սոյնպէս եւ յասելն նորա։ «Ոմն 'ի նոցանէ թագաւորեաց Դաւիթ անուն, որ խնամացաւ ընդ արքային Ձորոյգետոյ », իմանայ զնոյն իսկ զթագաւորն Հայոց որ յԱնի . թէպէտ եւ դիպուածն զոր պատմէ՝ անծանոթ է յայլուստ։

       Թագաւորութիւն Անձեւացեաց։
       Յիշատակեալ 'ի Մատթէոսէ լէ. «Եւ առեալ Աշոտ (եղբայր Յոհաննու թագաւորին Անւոյ ) զօրս 'ի նմանէ ('ի Սենեքերիմայ թագաւորէն Վասպուրականի ) եւ անցանէր առ Գուրգէն թագաւոր Անձեւացեաց »։ Իսկ 'ի թիւն խէ. միշտ զանուն թագաւորի տայ Դերենկան. «Թագաւոր Անձեւացեացն՝ որում անուն Դերենիկն ասէին… արարին ձերբակայ զԴերենիկն զթագաւորն… տարան զթագաւորն Դերենիկ 'ի Հեր քաղաքի »։ Բայց զայս եւս չէ պարտ որիչ թագաւոր ութիւն համարեալ 'ի Վասպուրականէն կամ յԱրծրունեաց. այլ քանզի դէպ եղեւ Վասպուրական իշխանութեան առնուլ զանուն թագաւորի, յորժամ բազում եղբարք լինէին՝ մի ոմն առնոյր զգլխաւոր իշխանութիւնն Վասպուրականի, եւ միւս եղբարքն բաժանէին զերկիրն 'ի մէջ իւրեանց. յայսմանէ զհետ եկն Մատթէոսի զնոյն եղբարս եւս կոչել թագաւոր, մանաւանդ որ տիրէրն Անձեւացեաց։ Թէպէտ նաեւ նախ քան զառնուլն Վասպուրականաց զանուն թագաւորական, զԱնձեւացեացն կոչէ թագաւոր. այլ թագ առնուլ նորա ոչ պատմի ուրեք երբէք։ Ըստ այսմ եւ զկրտսէր որդին Աբուսահլի Արծրունեաց թագաւորի զՍենեքերիմ՝ դէպ եղեւ ոմանց կոչել Թագաւոր Ռշտունեաց։

       Թագաւորութիւն Դարբանդայ։
       Յիշատակեալ 'ի Մատթէոսէ 'ի թիւն ճծդ. զի 'ի պատմելն զանցս շլդ. ամին՝ նախ յիշեալ զթագաւորս Աղուանից՝ ապա ասէ. «Էին եւ այլ թագաւորք Հայոց 'ի Դարբանդ աշխարհին՝ որ ասի Կապանք, սահմանակից Աւղաց (Օղաց ) եւ Աղուանից. որք էին թագաւորք անարատք եւ սրբակրօնք, որք յիշատակին 'ի սուրբ պատարագն ընդ այլ աստուածասէր սուրբ թագաւորօքն՝ որք էին անուանք այսոքիկ. Վաչական եւ Գուշակտակն նորին որդի, Փիլիպէ որդի Գուշակտակին, Սեւադա որդի Փիլիպէի, Սենեքերիմ որդին Սեւադայի, Գրիգոր որդի Սենեքերիմայ՝ որ դեռեւս կենդանի (էր ), մինչեւ գրէաք զայս մատենագրութիս մեր »։ Հայելով յանունս Դարբանդ, եւ 'ի դնելն սահմանակից Օղաց՝ այսմ անուանելոց Օս, հայելով նաեւ յանուանս թագաւորաց՝ որք որիշ են յանուանց թագաւորաց Բաղաց կամ Կապանին, զորս յիշատակեալ է մեր 'ի մեծ Հայս 237. երեւի թէ այս կապան ոչ է Սիւնեաց, այլ է կապանն Ճորայ որ էր առ Դարբանդաւ։ Վասն որոյ անվրէպ համարեալ զգրչ ութիւն Մատթէոսի՝ թուի ինձ լինել այնմ ցեղ ինչ Բաղաց տէր ութեան թագաւորեալ յայս կողմն. զի այս ցեղ որպէս նշանագրեցաք 'ի վերոյ՝ 'ի պատճառս խնամ ութեան ծաւալեալ գտաւ մինչեւ յԱրցախ, 'ի Խաչեն. մարթ էր նոյնպէս ձգիլ եւ 'ի կողմանս Դարբանդայ, որովհետեւ դնէ անդ թագաւորս քրիստոնեայս հաւատով, եւ կոչէ թագաւոր Հայոց. իսկ քրիստոնէ ութիւն հեռի էր բնակչաց կողմանցն այնոցիկ. եւ դնէ անուանս մերձաւորս տոհմին տէր ութեան Բաղաց, թէպէտ եւ օտար անուանք են։
       Այսչափ ահա զանազան անուամբ թագաւորութիւնս գտանեմք յիշատակեալ 'ի գիրս մեր 'ի վերջին ժամանակս անդ Բագրատունեաց, յորում նոյն իսկ բնիկ հարազատ թագաւորութիւնն երթայր եւ տկարանայ։ Զսոյն է տեսանել եւ 'ի կործանման այլոց թագաւորութեանց, յորում բազումք թեկն ածեն անուան թագաւորի՝ յորժամ յերերի կայ բնիկ թագաւոր ութիւն նոցա։ Այլ յայսչափ յոգնաթիւ թագաւորութիւնս չորս միայն դնէ Լաստիվերտցի ժէ. այսինքն է՝ զորս յորդւոց յորդի պայազատ ութեամբ կալան 'ի Հայս .
       ա. Բագրատունեաց յԱնի։
       բ. Արծրունեաց 'ի Վասպուրականի։
       գ. Վանանդայ 'ի Կարս։
       դ. Սիւնեաց 'ի Բաղք եւ 'ի Կապան. «Չորս աթոռս թագաւոր ութեան ունէր Հայք, թող զի (զոր) 'ի կիւղապաղատին իշխանութենէն, եւ զոր 'ի Հոռոմոց » իշխանութենէն ունէր։ Զի որովհետեւ կիւղապաղատութիւն Դաւթի 'ի տասներորդ դարու բազում գաւառաց եւ քաղաքաց տիրապետօղ եղեւ, Ասողիկ զտէր ութիւն նորա կոչէ թագաւորուի. իսկ զորս 'ի Հոռոմոց իշխանութեն յիշէ Լաստիվերտցի, թուի ակնարկել զթագաւոր ութեանց անդր 'ի Յոյնս փոխադրելոց, այսինքն զԱրծրունեացն փոխադրելոյ 'ի Սեբաստիա, եւ զԿարուցն 'ի Ծամնդաւ, որք էին յիշխան ութեան եւ յերկրին Հոռոմոց. բայց սոքա չէին այլ թագաւորութիք 'ի նոցանէ։ Սոյնպէս ոչ յիշատակի առ Լաստիվերտցոյն 'ի կարգս սոցա թագաւորութիւն Շապուհեանն Աշոտոյ սակս չունելոյն ինչ յաջորդութիւն։ Առաւելապէս 'ի դէպ էր 'ի կարգս սոցա դասել զթագաւորուին Կիւրիկէի, որ եւ էր 'ի ցեղէ հայկազեան Բագրատունեաց, եւ սահման նորա 'ի Հայս, որպէս նշանագրեցաք 'ի վերոյ. վասն որոյ եւ Հայկազեան կոչեցին Սամուէլի եւ Կիրակոս, միայն զօտար անուն Աղուանից 'ի վերայ առեալ։ Այլ վասն ցեղին Բագրատունեաց գիտել պարտ է, զի եւ յայլ շրջակայ թագաւորուիս սփռեալ գտաւ ցեղ սոցա. զի ըստ Ասողկայ գ. 28. եւ ըստ Վարդանայ, թագաւորքն Վրաց սկսեալ յԱտրներսեհէ բագրատունւոյ որ 'ի տասներորդ դարուն՝ սերեալ են 'ի Բագրատունեաց. նոյնպէս եւ թագաւորութիւնն Ափխազաց ըստ Վարդանայ, որպէս ունիս տեսանել 'ի պատմ ութեան ցեղի նոցա։