Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Բ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ԶԱՌԱՋԻՆ հաստատ ութիւն կարգի զինուոր ութեան ընծայէ Խորենացին մեծին Տիգրանայ, զորոյ զայլ եւ այլ բարեկարգունիսն յիշեալ՝ ածէ 'ի մէջ եւ վասն զօրացն ասելով. «Հետեւակամարտքն 'ի վերայ ուսոց ձիոց բերեալք, եւ պարսաւորքն առ հասարակ դիպաղեղունք, եւ շերտաւորքն 'ի սուսեր եւ 'ի տէգ նիզակի վառեալք. մերկքն վահանօք եւ զգեստիւք երկաթոյ պարածածկեալք։ Որոց 'ի մի վայր հասելոց բաւական էր տեսիլն միայն, եւ որ 'ի նոցայցն պահպանակաց եւ զինուց փայլմունք եւ շողիւնք զթշնամիսն արտահալածել ». ա. 24։ Եւ զերկրորդն՝ Վաղարշակայ, զորոյ զպէսպէս շինութիւնսն թուեալ՝ ապա ասէ. «Եւ որ ինչ շուրջ զթագաւորութեամբն զէրաց, զօրապետաց, կողմանց կողմնակալաց, եւ որ նման այսոցիկ ». բ. 7։
       Եւ քանզի հայաստան աշխարհ արձակ է եւ անպատսպար 'ի ծովէ եւ յանմատոյց լերանց, իսկ սահմանակիցք իւր ազգք, մնաւանդ հիւսիսայինքն արեւելեայք սարմատացիք։ արք պատերազմողք եւ ասպատակաւորք, հարկ էր նմա բազմ ութեամբ զօրաց զդէմ ունել նոցա։ Նմին իրի այսմ հասու եղեալ եւ նախատես աշխարհաշէնն Վաղարշակ, սկիզբն առնէր հաստատելոյ զկարգ զինուորութեան՝ կարգեալ նախ չորս մեծամեծ իշխանս հանդերձ չորիւք գնդովք զօրաց 'ի չորեսին կողմանս աշխարհիս Հայոց։ Թէ քանի կարեւոր էր եւ օգտակար պատրաստութիւնս այս՝ յայտ անտի է, զի ցորչափ տեւեաց, հայաստան չեղեւ այնպէս կոխան ըշնամեաց, որպէս զկնի։ Սովին յայտ արար թէ ընդ քաղաքական բարեկարգութեանն գիտէր նա եւ զարուեստ զինուորութե։ Սակս այսր պահհպան ութեան սահմանաց սոքա չորեքին իշխանք կոչէին Սահմանակալք եւ Կողմնակալք. եւ սակս ունելոյ յարքայէ իշխան ութիւն մեծ՝ կոչէին Բդեշխք. զի որպէս ցուցանեն պատմութիւնք՝ 'ի սահմանսն յորս կային, էին իբրեւ փոխանորդք արքայի. վասն որոյ Ստեփաննոս Օրպելեան է. զայսոսիկ չորեսին իշխանս յաւուրս Տրդատայ կոչէ «Երկրորդ Հրամանատար 'ի վերայ ամենայնին ». որք եւ առ մեծ ութեան իշխանութեանն երբեմն ապստամբէին։ Այլ 'ի գիրս զերկոսին միայն գտանեմք Բդեշխ անուամբ յիշատակեալս , որք են Աղձնեաց եւ Գուգարաց. իսկ զմիւս երկուսն Խորենացին կոչէ Սպարապետ արեւելեան եւ արեւմտեան զօրուն։ Եւ այսպէս դիտաւոր ութիւն Վաղարշակայ էր պահպանել զչորեսին կողմանս աշխարհիս. բայց 'ի կարգաւորելն՝ յարեւելից եւ յարեւմտից կրկնակի գունդս կարգեաց, զորս մի առ մի յառաջ բերցուք 'ի Խորենացւոյն։ Յարեւմտեան կողմն կարգեաց Վաղարշակ սպարապետ 'ի բագրատունի տոհմէն. «Իսկ 'ի ծայրս հայերէն խօսից Կողմնակալ իշխան բիւրուց եւ հազարաց յԱրեւմտից կուսէ ». բ. 3. որ թուի լինել յարեւմտից հիւսիսոյ, քանզի Սպեր երկիր Բագրատունեաց էր 'ի հիւսիսակողմն։ Իսկ յարեւմտից հարաւոյ կարգեաց սպարապետ զԱնգեղատունն, ըստ որում Ծոփք, ուր էր երկիր Անգեղտանն, էր ընդ արեւմտեան հարաւակողմն մեծին Հայոց, զորմէ ասէ բ. 8. «Իսկ զայր խոժոռագեղ… Տորք անուն կոչեցեալ… հաստատէ կուսակալ արեւմտից… կոչէ զանուն ազգին Անգեղտուն»։
       Յարեւելեան կողմն զերկուս ցեղս միանգամայն կարգեաց սպարապետ. «Եւ յԱրեւելից կողմանէ զեզերբ հայկական խօսից Կողմնակալս, զերկու ցեղից նահապետութեցն Սիսակեան եւ Կադմեայն ». բ. 8։ Այս գունդ էր յարեւելից հարաւոյ. զի միւս գունդն բացայայտ դնէ անդէն յարեւելից հիւսիսոյ ասելով. «Յետ սորա մեծ եւ անուանի եւ բազմաբիւր զարեւելից հիւսիսոյ կողմանն կարգէ կողմնակալ ութիւն զայր անուանի՝ եւ յամենայն գործ մտաւոր ութեան եւ հանճարոյ առաջին՝ զԱռան»։
       Ի հիւսիսակողմն եդ զբդեշխն Գուգարաց. «Իսկ ընդդէմ լերինն Կաւկասայ Կողմնակալ Հիւսիսոյ կարգէ զմեծ եւ զհզօր ազգն. եւ նահապետութեանն անուն կարդայ Բդեշխ գուգարացւոց ». անդ։
       Ի հարաւակողմն եդ զբդեշխն Աղձնեաց. «Եւ զՇարաշան 'ի տանէ Սանասարայ հաստատէ Բդեշխ մեծ, եւ Կուսակալ յարեւմտից Հարաւոյ, յեզեր սահմանացն ասորեստանի, առ ափն Տիգրիս գետոյ, գաւառս պարգեւելով զԱրձն, եւ որ շուրջ զնովաւ ». անդ։
       Այս կարգաւոր ութիւն չորեքկողմեան զինուոր ութեան մնաց նաեւ յապագայս. զի եւ յաւուրս բ. Արտաշիսի յիշատակին, զորս բաժանեաց առ որդիս իւր. «Բաժանէ Արտաշէս եւ զիշխան ութիւն զօրուն ընդ չորս. զարեւելեանն թողու 'ի վերայ Արտաւազդայ, եւ զարեւմտեանն տայ Տիրանայ, զհարաւայինն 'ի Սմբատ հաւատայ, եւ զհիւսիսայինն 'ի Զարեհ ». բ. 53։ Երեք 'ի նոցանէ որդիք նորա էին, իսկ Սմբատ՝ դայեակ իւր. եւ 'ի լինել հարկի յօգն ութիւն հասանէին միմեանց, որպէս ստորեւ ասէ, թէ առ 'ի զերծուցանել զԴարեհ 'ի ձեռաց Քարձամայ Վրաց արքայի, Արտաւազդ, Տիրան եւ Սմբատ պատերազմեցան ընդ նմա. յայտ է թէ իւրեանց գնդօք, որք կարգեալ էին յերիս կողմանս աշխարհիս մերոյ. եւ 'ի բ. 54. յայտնի անուանէ եւ զկողմանս. Ի խաղալն ասէ հռոմայեցի զօրաց 'ի վերայ բ. Արտաշիսի, «հասեալ 'ի կողմանս Կեսարու՝ զՏիրան եւ զզօրսն արեւմտեան առաջի եդեալ ածեն տագնապաւ մինչեւ ցքաջ ընդարձակ հովիտն Բասենոյ , յորում ընդդէմ դիպեալ Արտաւազդ արեւելեայ եւ հիւսիսային զօրօքն, հանդերձ ամենայն որդւովքն արքայի, եւ պատերազմեալ սաստկապէս վտանգին. յորոյ 'ի վերջս պատերազմին հասեալ Սմբատ հարաւաին զօրօքն, ընդ մէջ անցեալ ապրեցուցանէ զորդիսն արքայի »։ Յաւուրս Տրդատայ վերջացեալ էր այս կարգ չորեքկողմեան գնդից եւ սպարապետութեց, եւ մի միայն զօրավար իշխէր Արտաւազդ անուն. 'ի մեռանել նորա՝ Տրդատ անդրէն ետ հաստատել, որպէս ասէ Խորենացին գ. 6. զորոց եւ զիշխանսն մի առ մի յիշէ Ստեփաննոս օրպելեան է. յասելն վասն Տրդատայ. «Իսկ զօրացն եւ աշխարհին չորս միայն կացուցանէ իւրոյ թագաւոր ութեան երկրորդ հրամանատար 'ի վերայ ամենայնին. արեւելեան կողմանն՝ իշխանն Սիւնեաց քսան եւ մի իշխանօք. հիւսիսային կողմանն՝ իշխանն Անգեղտան քսան եւ երկու իշխանօք։ Զայս այսպէս (գտաք) 'ի գահ նամակին իշխանացն Հայոց՝ զոր Ղեւոնդ գրեաց »։ Ի կարգաւոր ութեան զինուորութես այս ինչ է խտիր ընդ Վաղարշակ եւ ընդ Տրդատ. զի սա փոփոխեաց զիշխանսն՝ յանձնելով զզօրս իւրաքանչիւր կողման այլոց իշխանաց, եւ ոչ որոց յանձնեալ էր Վաղարշակ։
       Սոյն այս կարգ չորեքկողմեան սպարապե տութեան տեւեաց եւ յաւուրս փոքուն Խոսրովու որդւոյն Տրդատայ, որպէս յայտ է 'ի Խորենացւոյն գ. 6. «Եկեալ Անտիոքոս թագաւորեցոյց զԽոսրով, եւ զչորեսին սպարապետսն մատոյց 'ի նոյն իշխան ութիւն զօրու, զորս կացուցեալ էր Տրդատայ յիւրում կենդանուեն յետ մեռանելոյ դայեկին իւրում Արտաւազդայ մանդակունւոյ, որ միագլխապետ էր, եւ ամենայն Հայոց զօրավար։ Առաջին՝ Բագարատ ասպետ զօրավար արեւմտեայ գնդին։ Երկրորդ՝ Միհրան առաջնորդ Վրաց եւ բդեշխ գուգարացւոց, սպարապետ հիւսիսային զօրուն։ Երրորդ՝ Վահան նահապետ Ամատունեաց, զօրավար արեւելեան գնդին։ Չորրորդ՝ Մանաճիհր նահապետ Ըռշտունեաց, սպարապետ հարաւային զօրուն։ Եւ բաժանեաց ետ նոցա զիւրաքանչիւր զօրսն »։ Այս գունդք զօրաց են՝ որ յիշատակին առ նորին մատենագրի գ. 9. կոչեցեալ Արեւելեան եւ Արեւմտեան զօրք Հայոց. եւ Հարաւային եւ հիւսիսային մեր գունդք։
       Տեւեաց նաեւ յաւուրս բ. Արշակայ. զի վասն այսոցիկ սահմանապահ գնդիցս պարտ է իմանալ զոր ասէ Բուզանդ գ. 2. վասն Արշակայ. «Սոյնպէս եւ զամենայն ազգսն զօրացն մեծամեծացն նահապետացն, որպէս առաջին թագաւորքն նուաճեալք յիւրաքանչիւր չափու. եւ հնազանդէր զմեծամեծսն, զիւրաքանչիւր զօրս բաժանեալ յամենայն կողմանց, սահմանացն Հայոց Սահմանապահս կացուցանէր »։ Տեւեալ երեւի նաեւ յաւուրս Պապայ արքայի, ըստ որում յիշատակի առ Խորենացւոյն գ. 39. «Գնէլ նահապետ Անձեւացեաց, եւ սպարապետ Պապայ Արեւելեայ զօրուն »։ Ի սաստկանալ բռն ութեան Շապհոյ Պարսից արքայի՝ Մուշեղ սպարապետ՝ որ միշտ փոյթ ունէր զշինուէ աշխարհիս, զայլ կարգաւոր ութիւն զօրաց կամեցաւ առնել յաշխարհիս մերում, զի ասէ Բուզանդ ե. 34. «Խորհէր եւս ընդ իշխանսն Յունաց, եւ նոքօք ընդ կայսերն, թէ պարտ է նոցա քաղաք մի շինել յերկրին Հայոց. 'ի մի մի գաւառսն, որ մին մի քաղաքս, որ երկուս երկուս ամուր պարսպաւորս զօրանիստս հաստատել ընդ ամենայն երկիրն Հայոց. մինչեւ 'ի Գանձակ սահման երկիրն որ Պարսից կուսէ էր, Հայոց սահման էր. եւ զամենայն ազատսն Հայոց կայսերական թոշակօքն զինուորել. սոյնպէս (առնել ) եւ զօրաց երկրին Հայոց. զի այսպէս ամենայն զգուշ ութիւն լիցի առ 'ի թշնամեաց իւրեանց 'ի զօրացն Պարսից։ Եւ թագաւորն Յունաց (մեծն Թէոդոս ) յանձին ունէր մեծաւ խնդ ութեամբ առնել զայս. զի այսու ամենայնիւ աշխարհն հաստատուն լիցի եւ անշարժ 'ի նմանէն, զի մի՛ կարասցէ թագաւորն Պարսից յիւր վտարել զաշխարհն Հայոց »։ Քաջ էր խորհուրդ եւ առաջարկ ութիւն Մուշեղայ. զի առ երկպառակ ութեան եւ այլոց ախտաւոր թեր ութեանց իշխանաց մերոց՝ քանզի չմարթէր յանդորրու կալ աշխարհս մեր, լաւ եւս էր միշտ ընդ միով եւ քրիստոնեայ տէր ութեամբ լինել, քան երբեմն ընդ նովաւ եւ երբեմն ընդ Պարսից. մանաւանդ զի եւ զերծ եւս լինէր յանողորմ պարսկական բռնաւորուէ յաղագս քրիստոսական կրօնից. զորոց էառ զփորձ համաշխարհական հալածանօք յաւուրս Յազկերտի երկրորդի։ Բայց այս քաջ խորհուրդ Մուշեղայ պատճառ եղեւ իւրոյ մահուան։
       Այլ զիարդ եւ իցէ յետ վերջանալոյ թագաւոր ութեան Արշակունեաց՝ դադարեցաւ եւ կարգաւորութիւնդ այդ չորից սպարապետ ութեանց ընդ չորեսին կողմանս աշխարհիս. նմին իրի անտի եւ առ յապա չգտանի ինչ յաշատակ զնոցանէ. այլ թագաւորք Պարսից ինքեանց սեփականեցին այնուհետեւ զզօրս մեր. նոցին քաջութեամբ պաշտպանեցին զազգ իւրեանց ընդդէմ Հոնաց, Հեփթաղաց եւ Քուշանաց, որպէս յայտ է պարապելոցն 'ի պատմութիւնս. յորում ժամանակի սովոր ութիւն ինչ լեալ առ զօրս մեր պատմէ Եղիշէ թղթ. 73. «Օրէնք էին, ասէ, յառաջ ժամանակաւ յորժամ 'ի Հայոց այրուձի 'ի դուռն երթայր 'ի ձեռն պատուաւորի զօրագլխի ուրուք, այր ընդ առաջ յղէր (արքայն Պարսից ), եւ հարցանէր զողջոյն եւ զխաղաղ ութիւն Հայոց աշխարհին, եւ երկիցս եւ երիցս անգամ զնոյն առնէր. եւ զհանդէս գնդին ինքնին տեսանէր. եւ յառաջ քան 'ի գործ պատերազմին հասանել՝ զգալն իսկ առ նա մեծ շնորհակալ ութիւն համարէր. եւ առաջի աթոռակցացն իւրոց եւ ամենայն մեծամեծացն՝ ամենեցուն գով ութիւն մատուցանէր. եւ յիշէ զնախնեացն զվաստակս, եւ զառն առն քաջ ութիւն պատմէր նոցա»։