ՅԱՂԱԳՍ
օրինաց
Բագրատունեաց
ժամանակին
թէպէտ
'ի
պատմագրաց
մերոց
չունիմք
ինչ
ծանօթութիւն,
բայց
'ի
գրեանց
գտելոց
յԻլվով
քաղաք
լեհաստանի՝
իմանամք
թէ
հայկազունք
գաղթեալք
յԱնի
քաղաքէ
եւ
յայլոց
կողմանց
Հայաստանեայց
'ի
Լեհաստան,
ընդ
իւրեանս
տարեալ
ունէին
մատեան
օրինաց,
որով
վարէին
յայնժամ
'ի
Հայաստան։
Զայն
մատեան
Սիգիսմուանտոս
ա.
թագաւոր
Լեհաց
որ
'ի
1548.
ետ
թարգմանեալ
'ի
լատին
բարբառ,
որ
գտանի
առ
մեզ,
եւ
'ի
յառաջաբան
ութեան
այնր
մատենին
օրինաց
այսպէս
խօսի
Սիգսմունտոս։
Թէպէտ
զհայկազունս
լէոբոլսեցիս,
կամ
որ
նոյն
է
իլվովցիս՝
զհպատակեալս
մեր,
մինչեւ
ցայժմ
պահեալ
ունէաք
իւրեանց
հայկական
արտուն
ութեամբ
եւ
օրինօք
որովք
նախորդք
մեր
ընկալեալ
եւ
հաստատեալ
ունէին,
այլ
'ի
ծագիլ
հակառակ
ութեան
իրիք
'ի
մէջ
նոցա
եւ
քաղաքի,
կարեւոր
թուեցաւ
զայն
գիր
օրինաց
իւրեանց՝
որ
գրեալ
էր
'ի
բարբառ
հայկական,
որով
եւ
ինքեանց
միայն
էր
ծանօթ,
թարգմանել
տալ
նոցա
'ի
լատին
բարբառ,
եւ
այնպէս
մեզ
աւանդել
առ
'ի
չտալ
տեղի
ինչ
տարակուսանաց
կամ
նենգելոյ.
որպէս
զի
եւ
մեք
ընդ
խորհրդականս
մեր
ողջախոհ
խորհրդով
քննեալ
եւ
ինչ
ինչ
փոփոխեալ,
վերստին
հաստատեսցուք
»։
Յետ
զայս
գրելոյ՝
ապա
յանուանէ
յիշելով
զՅոհաննէս
թագաւոր
Բագրատունեաց,
բերէ
զպատուէր
նորա
այսպէս.
«Յոհաննէս
շնորհօքն
Աստուծոյ
թագաւոր
Հայոց,
'ի
ժամանակս
բարեշնորհ
տէր
ութեան
իւրոյ
սահմանեաց
»
յաւուրս
կիւրակէից
ոչ
բանալ
դատաստան,
ոչ
առնուլ
տուրս,
ոչ
պահանջել
դրամ
'ի
պարտապանէ,
եւ
այլ
պահպանութիս
վասն
կիւրակէից։
Յետ
այնորիկ
ասէ.
«Բարեյիշատակ
եւ
բարեացապարտ
Թէոդի
(գուցէ
Աշոտի
)
թագաւորի
Հայոց.
եւ
այլոց
թագաւորաց
եւ
իշխանաց
ուղղափառաց
Հայոց
»
հրաման
է
առնել
արդար
ութիւն
եւ
իրաւունս
ամենեցուն,
քաղաքաց,
աւանաց,
գիւղից,
եւ
այլն։
Այսչափ
յիշատակուիք
յայտ
առնեն,
թէ
եւ
Բագրատունիք
ունէին
օրէնս
եւ
մատեան
օրինաց։
Ա.
Վասն
յաջորդութեան
թագաւորաց։
Թէպէտ
յետ
առնալոյ
թագաւոր
ութեան
Բագրատունեաց
գտանեմք
զայս
օրէնս
'ի
սկիզբն
դատաստանագրոց
Մխիթարայ
Գօշի,
բայց
յայտ
է
թէ
էր
օրէնք
'ի
կիր
արկեալ
յաւուրս
Բագրատունեաց.
ուր
եւ
տեսանեմք
ինչ
ինչ
տարբերութի.
զի
յաւուրս
Արշակունեաց
թագաւորք
յորդւոց
յորդիս
պայազատէին ,
բայց
այս
օրէնք
Բագրատունեաց
զեղբարս
դնէ
պայազատել։
Գտանին
եւ
այլ
կարգադրութիք
ինչ,
զորս
արժան
համարիմ
յառաջ
բերել.
«Թէպէտ
եւ,
ասէ
զանդրանիկն
'ի
դէպ
է
թագաւորեցուցանել,
այլ
զառաջադէմն
յաթոռ
նստուցէ
արքայութեն.
եւ
որքան
(ցորչափ
ժամանակս
)
եղբարք
իցեն
նորա՝
որդւոց
նորա
(թագաւորի
)
ոչ
է
իրաւացի
առնուլ
թագաւորուի,
եւ
'ի
հատանել
('ի
սպառիլ
)
եղբարցն՝
ապա
նստին
որդիքն։
Եւ
եթէ
դուստր
իցէ
նորա՝
նահապե
տութեան
տուն
կարգեսցէ,
հանդերձ
արամբն
կէս
եղբօր
մասն
առցէ։
Եւ
եթէ
մահուամբ
բարձցին
թագաւորք,
եւ
որդւոյ
իցէ
որդի
եւ
դստեր,
որդւոյ
որդին
առցէ
զաթոռն
եւ
ոչ
դստերն.
եւ
որքան
յորդւոցն
իցէ
'ի
ծննդոց՝
դստերն
մի
առցէ.
ապա
եթէ
առցէ՝
յօտարս
համարեսցի։
Զի
այդպէս
մերքն
արքայ
Աբգարիոս
կարգեաց
զտուն
թագաւոր
ութեան
Պարսից,
եւ
նահապետն
Նոյ
ընդ
որդիսն
եւ
դստերն
ետ
մասն
վիճակի
զկողմն
հարաւոյ.
ըստորում
եւ
կանայք
թագաւորեն
կողմանցն
»։
Ապա
դնէ
օրէնս
թէ
որպէս
պարտ
է
կարգել
զյաջորդութիւնն.
յորժամ
միայն
դուստր
իցէ
թագաւորն ,
եւ
ոչ
ուստր.
կամ
յորժամ
որ
զոք
ունիցի
ժառանգ՝
յայնժամ,
ասէ
առ
մերձաւորս
անցանէ
պայազատութին.
բայց
զմին
միայն
'ի
մերձաւորաց
առ
ինքն
կալցի.
իսկ
զայլսն,
ասէ.
«հեռի
բնակեցուսցէ.
որպէս
եւ
զայս
սովոր
ութիւն
կալան
առաջինքն
թագաւորք»։
Զայս
ամենայն
խօսի
Մխիթար
'ի
բ.
գլուխ
սկզբան
դատաստանագրոց։
Որով
բանիւ
յուշ
առնել
կամի
զայն
սովորութիւն
Արշակունի
թագաւորաց՝
զոր
եդաք
'ի
վերոյ։
Բ.
Այլ
ինչ
յօրինաց
Բագրատունեաց։
Վասն
հարկաց
գրի
'ի
դատաստանագիրս
նորին
Մխիթարայ
'ի
նախագրեալ
գլուխն
բ.
ուր
ասի.
Յաղագս
թագաւորաց
դատաստանի,
եւ
որք
ձեռամբ
նոցա.
«Իսկ
հարկս
գաւառաց
եւ
ազգաց՝
թագաւորք
եւ
իշխանք
արդար
ութեամբ
առցեն,
մի
ինչ
աւելի
քան
զառաջնոցն
սովորուիս
կալցեն,
զի
ընդ
ամենայնի
համարս
ունին
տալ,
զի
յԱստուծոյ
կարգեցան
'ի
պահպան
ութիւն
եւ
'ի
փրկ
ութիւն
աշխարհի՝
եւ
ոչ
'ի
կործանումն։
Եւ
արդ
այսպէս
լիցի.
զանդաստանացն
զհինգերորդ
մասն
առցեն…
զի
արծաթագին
անդաստան
եւ
այգեստան
եւ
բուրաստան
մի՛
լիցի
ընդ
հարկաւ
հնեկի.
նմանապէս
ջրաղաց
եւ
տուն։
Այլ
թէ
բնակիչքն
ընդ
արուեստի
եւ
կամ
ընդ
վաճառի
հարկիցին.
զի
ոչ
է
հարկ
գլխոյ
քրիստոնէից.
բայց
այլազգեաց
յորժամ
բռնի
ընդ
հարկաւ
արասցեն։
Բայց
անդաստանք
ջրարբի
լիցին
ընդ
հնգեկեաւ,
այլ
ոստինք
տասանորդեսցին.
զի
հող
միայն
է
իշխանի
եւ
թագաւորն,
եւ
որ
ջուր,
սոյնպէս
ոստինք,
այգիք
եւ
ծառատունք.
Այսպէս
եւ
յաւուրս
շաբաթի՝
յեօթնեն
մին
գործիցէ
իշխանի
եւ
տէրունի.
այլ
աւելի
աշխատելն
զձեռամբ
անկեալն՝
անիրաւ
ութիւն
մեծ
է։
Եզին
առանձին
այլ
հարկ
մի
լիցի,
զի
այն
իսկ
է
զոր
աշխատեալ
հնգեկի.
կովու
լըտրեղն
միայն
լիցի.
արօտի
հարկ
այլ
մի
լիցի,
զի
այն
իսկ
են
արօտականք
որ
հարկին։
Ոչխարք
'ի
գառինսն
տասանորդեսցին.
թէ
հաճոյ
իցէ
տէրունեացն՝
ընդ
ոչխարի
փոխանակիցէ
ըստ
արժանւոյն։
Ձիոյ
եւ
ջրոյ
եւ
իշոյ
մի՛
լիցի
հարկ.
զի
նոքոք
բազում
անգամ
ծառայեն
զտէրունիսն»։
Ի
նոյն
գլխոյ
դատաստանագրոց
Մխիթարայ
Գօշի
'ի
մէջ
բերցուք
եւ
զօրս
յայտ
է
առնեն
զկառավար
ութիւն
եւ
զկարգաւորութիւն
նախնեաց.
«Անդաստան
է
իշխանաց
հարկել
զհաւատացեալս
զոր
հարկեն
այլազգիք.
զի
յայլազգեաց
հարկ
արժան
է
առնուլ,
եւ
ոչ
'ի
նոցունց.
որպէս
առնեն
Վիրք
ընդ
ձեռամբ
անկելոցն։
Թագաւոր
իշխանի
տուեալ
գաւառ,
եթէ
շինէ
ըստ
հրամանի
նորա
բերդ,
եւ
կամ
աւան
վաճառի,
եւ
կամ
աւերակս
'ի
նոյն
սահմանսն.
'ի
ժառանգութիս
համարեսցի
նմա.
մի՛
լիցի
փոխել
զնա
առանց
մեծի
եւ
նրաւացի
յանցանաց.
եւ
զկնի
մահու
նոցա՝
որդւոց
նոցա
լիցի
հրամանաւ
արքայի։
Սոյնպէս
ընդ
ձեռամբ
իշխանաց
ազատք
լիցին
(այսինքն
ազնուատոհմք
),
եւ
ընդ
ազատաց
(ազնուականաց
)
ձեռամբ՝
շինականք
(լիցին
)։
Յորժամ
աւերս
շինեսցեն
եւ
հողս
հատանիցեն
'ի
մայրեաց՝
ստացուած
լիցի
անփոփոխ
եւ
որդւոց
նոցա
յետ
մահու…
Ի
շինուածս
քաղաքի
եւ
բերդի՝
թէ
պակասիցի՝
գանձ
արքայի,
ամենեքեան
հասարակ
նպաստ
լիցին։
Արք
քաղաքացիք
առաւել
քան
զգեղջակաց
նմանապէս,
առաւել
պատիւ
լիցի
քան
բնակչաց
ագարակի,
սոյնպէս
լիցի
բերդի
բնակչացն
եւ
ականից.
զի
եւ
կարգ
առաջնոցն
է
մերոց
թագաւորացն
այդոքիկ
»։
Որով
կամի
յիշել
զկարգաւոր
ութիւն
Վաղարշակայ,
զոր
'ի
վեր
անդր
յառաջ
բերաք։
