Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Բ

Ա. Ողորմածութիւն , Առատաձեռնութիւն։
      
       ԱՍՈՂԻԿ զառատաձեռնութին ընծայէ ազգիս Հայոց, իսկ զռշտութին Յունաց, յասելն գ. 3. վասն կայսեր Վասլի. «Թողու փոխանորդ իւր զԼեւոն, որ թագաւորեաց ամս քսան եւ վեց, այր խաղաղաբար եւ բարեխոհ ամենայն երկրի . առատաձեռն 'ի տուրս, եւ 'ի բաշխելն ոչ որպէս զՀոռոմ ըռիշտ, զի չէ սովոր ութիւն Հոռոմոց առատ լինել, եւ ոչ յիւրեանց լեզուն ասի առատ. այլ նա որդի հայոց էր, եւ առաւել քան զհայ առատատուր »։ Ըստ այսմ գրէ եւ Վարդան յասելն վասն նորին կայսեր Լեւոնի։ «Այր առատ 'ի տուրս, եւ ոչ նման հոռոմի. զի նա (Լեւոն ) որդի հայի էր, եւ յոյժ սիրէր զՀայս »։ Զոմանս յայսպիսեաց աստի յիշատակեալ գտանեմք 'ի պատմ ութեան ազգիս, յորս գլուխ ամենեցուն յայսմ առաքին ութեան պարտ էր դնել զմեծն Ներսէս. այլ զի նորա ողորմած ութիւն ոչ էր առանձնակի եւեթ որպէս զայլոցն. այլ յաւէտ 'ի գործս հասարակաց օգտի, վասն որոյ անդանօր ունիմք յիշել զնորայն . իսկ յայսմ վայրի յիշեսցուք զայլս՝ որք թուին լինել պտուղ եւ արդիւնք նորին մեծին Ներսէսի. զի յառաջ քան զնա անգթ ութիւն էր տիրեալ 'ի մէջ ազգիս, որպէս ասէ Խորենացին։
      
       ԽԱԴ
       Առ 'ի զչափ առնուլ զսորա ողորմած բարուցն որ 'ի մէջն անդ չորրորդ դարուն, շատ է այն զոր վկայէ Խորենացի. «Այս Խադ յամենայնի նմանեալ մեծին Ներսիսի, եւ առաւել եւս 'ի տեսչ ութիւն աղքատաց. որոյ շտեմարանքն աղբերացան սքանչելապէս իբր առ Եղիայիւ եւ Եղիսէիւ ». գ. 31։
      
       ՇՈՒՇԱՆ ՏԻԿԻՆ
       ԴԱՐ Է
       Յիշատակեաց արժանի կինս այս օրինակ եւ գաղափար եղեւ առն բարեպաշտի որ զսէր եւ զգթ ութիւն փոխանակ չարեացն հատուցանէ թշնամւոյն։ Զի յետ մեծի կոտորածին արաբացւոց 'ի զօրացն Հայոց 'ի Վարդանակերտի, ասէ Ղեւոնդ, «յորոց (յարաբացւոց ) նուազունք 'ի փախուստ դարձեալ իբրեւ արք երեք հարիւրք, ապաւինէին առ տիկինն Շուշան. զորոց զկնի հետամուտս եղեալ Սմպատ որդի Աշոտի զօրօք իւրովք՝ կամէր արկանել զփախստեայսն 'ի սուր սուսերի։ Որում ընդ առաջ ելեալ տիկինն Շուշան բազում աղերսանօք եւ դաշամբք թափէր զնոսա մերկս եւ բոկս եւ հետեւակս եւ վիրաւորս, զորոց առեալ պատէր զվէրս եւ ողջացուցանէր եւ զգեցուցանէր հանդերձիւք. տայր եւ զգրաստս յիւրոց երամակաց, եւ առաքէր առ իշխանն իսմայէլի Ապտլմէլիք. վասն որոյ եւ 'ի նմանէ բազում շնորհակալութիս ընկալեալ, մեծամեծ պարգեւս առաքէր նմա ». գլ . զ։
      
       ԱՇՈՏ
       ԴԱՐ Թ
       Առաջին թագաւոր բագրատունի. որոյ մի 'ի պատճառացն, որոց վասն կացուցաւ թագաւոր, համարի առատաձեռն ութիւն իւր։ Իսկ 'ի մերձենալ մահուն, «ոչ սակաւ ինչ ըստ մարմնոյ խնամոց աճեցուցանել ջանայր եւ զհոգւոյն եւս իմաստութիւն, ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս. վասն զի առ ինքն մեծ կաթողիկոսն Գէորգ կարդացեալ, եւ զփրկութենագործ զմարմին եւ զարիւն տեառն թոշակ յետին առ 'ի նմանէն իւր ընկալեալ, ոչ սակաւ ինչ քան զբազումս բաշխէր գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ 'ի տնանկս եւ յաղքատս. այլ եւ 'ի ձեռս հայրապետին հաւատայր զլիապատար գանձարանացն մթերս եւ զերամակս ձիոց եւ զդասակս անդէոց եւ զհօտս աչխարաց, ամենեւին բնաւին բաշխել»։
      
       ԳԱԳԻԿ ԱՐԾՐՈՒՆԻ
       ԴԱՐ Ժ
       Թագաւոր Վասպուրականի. որ «ի վերայ ամենայն բարեխնամօղ գթ ութեանց որով զաղքատս դարմանէր, զգերեալս դարձուցանէր, զզրկեալս փրկէր. դատ առնէր որբոց, եւ տայր իրաւունս այրեաց. եւ զայն եւս աւարտ եւ գլուխ դնէր ամենայն առաքինասէր վարուց, եւս եւ մեծի գով ութեանց արժանաւոր ». Թոմա Արծրունի ե. 6.
      
       ԱՇՈՏ Գ
       Այնչափ անուանի գտաւ յողորմածութե՝ մինչեւ Ողորմած յորջորջել զնա այլոց. «Իսկ 'ի ն. թուին, ասէ Վարդան, փոխի սուրբ թագաւորն Աբաս, եւ առնու զթագն Աշոտ որդի նորա Ողորմածն կոչեցեալ, որ բազում ուրկանոցս շինեաց, եւ առատ ռոճկօք դարմանէր զնոսա, յոլով անգամ եւ անձամբ սպասաւորելով, եւ զթարախածոր մնացորդս բաժակին ախորժանօք ըմպէր »։ Ասողիկ ոչ յիշէ զհասարակաց շինուածս ուրկանոցաց, բայց զառանձին սպասաւորելն անձամբ՝ ճոխագոյն պատմէ. «Այս Աշոտ, ասէ, խաղաղասէր բարուք կալեալ զաշխարհս Հայոց խոնարհ ութեամբ եւ ողորմածութեամբ զանցոյց զամենեքումբք, վասն զի զգոնջացեալսն եւ զկաղսն եւ զկոյրսն հաւաքէր առ ինքն, բարձակից ինքեան առնելով 'ի խրախճանութիսն։ Զոմանս 'ի նոցանէ իշխանս, եւ իշխանաց իշխանս, եւ կիւռապաղատս անուանէր եւ զբօսնոյր նոքոք. զքսսսն կարմիր՝ եւ զվէրս նոցա՝ առաջի աչաց իւրոց փոխանակ զարդուց եւ ականց փայլելոց համարէր. այլ եւ զբաժակն իւր թագաւորական ըմպելեօք մատուցանէր նոցա. եւ յորժամ թարախ վիրաց նոցա խառնէր ընդ գինւոյն, յայնժամ զմնացորդս նոցա առեալ ինքն ճաշակէր։ Եւ այնքան առատաձեռն ութեամբ բաշխէր կարօտելոց՝ մինչեւ 'ի մահուն իւրոյ ոչ լինել դրամի մի 'ի գանձատան նորա. այլ եւ զկապուտ զարդուցն եւ բազմականաց եւ որմոց տայր կարօտելոցն։ Եւ քաւեաց զմեղս իւր ողորմ ութեամբ տնանկաց ». գ. 8։
      
       ԳՐԻԳՈՐ ՊԱՀԼԱՒՈՒՆԻ ԵՒ ՇՈՒՇԱՆ ՏԻԿԻՆ ՆՈՐԱ
       Սոքա էին ծնօղք Վահրամայ՝ զորմէ ստորեւ. երկոքին եւս աշխարհաշէնք, զանազան բարեգործուբք փայլեալք, եւս առաւել ողորմածու թեամբ, զորս յիշատակէ Գրիգոր մագիստրոս 'ի թուղթն որ առ Յոհաննէս արքեպիսկոպոս Սիւնեաց, 'ի ներբողելն զՎահրամ զորդի նոցա նահատակեալ. առ որ բարառնաբար խօսելով ասէ. «Զի՞նչ արդեօք ոք իմասցի թերեւս զԳրիգորիոս զհայրն քո, եւ զառաքինասէր մայրն… որ եւ իւրեանց իսկ կենցաղավարութեանն ամենայն բարեգործ ութեամբ կատարեալ… եւ աղքատասիր ութեամբ եւ հիւրընկալութբ. որ (որոց ) վարք՝ օրէնք ամենայն հայաստանեայց տուաւ. մօրն քո՝ կանանց, եւ հօրն քո՝ արանց. Սոցա ոչ էր այլ ինչ՝ եթէ ոչ գնել զգերեալսն, ազատել զբանտարկեալսն, կերակրել զքաղցեալսն, արբուցանել զծարաւեալսն, ուսուցանել զմանկունս, սնուցանել զորբս, օթեւան լինել այրեաց, զըմբռնեալսն 'ի ձեռաց հզօրաց կորզել, իւրովին ձեռօք իսկ կերակրել զաղքատս եւ զկրօնաւորս, ամուսնացուցանել զորբս ընդ միմեանս ողջախոհ եւ քրիստոսական կրօնիւք։ Ո՛ ոք վախճանէր՝ եւ ոչ անդր ընթացեալք յուղարկաւորք լինէին գնացելոցն, եւ մխիթար մնացելոցն։ Ո՛ ոք պարտապան երթայր առ նորա՝ եւ ոչ հատուցանէին. կամ տրտմեալ՝ եւ անմխիթար ելանէր յարակաց նոցա. կամ հիւանդ ոք՝ զորս ոչ տեսանէին. կամ անանկ՝ զորս ոչ ժողովէին»։
      
       ՎԱՀՐԱՄ ՊԱՀԼԱՒՈՒՆԻ
       ԴԱՐ ԺԱ
       Որդի նախագրեալ Գրիգորի եւ Շուշանայ, հօրեղբայր Գրիգորի մագիստրոսի. յողորմած ութեան եւ յամենայն ազգս բարերար ութեան յոյժ երեւելի. զորոյ զնահատակիլն լուեալ նոյն ինքն Գրիգոր մագիստրոս՝ այսպէս ներբողէ 'ի պատասխանին որ առ Յոհաննէս արքեպիսկոպոս Սիւնեաց. «Մարդասէր եւ օտարասէր, անոխակալ եւ անյիշաչար… Այժմ… ո՛ զտկար ութիւն մեր, ո՛ եւ զանժուժկալութիւն համբեր ութեամբ իւրով մխիթարէ, ո՛ զաղքատս կերակրէ առատատուր եւ զուրաթ լրջմտու թեամբ, եւ ո՛ արդար դատող ութեամբ զորբս եւ զայրիս տածէ, կամ զգերեալսն գնէ, կամ զբանտարկեալսն արձակէ, կամ զցրուեալսն ժողովէ, առ ով ոք այժմ տնանկացեալն յիւրմէ բնակութեանցն ընթասցի իբր յիւր իսկ հայրենի սեփական։ Քանզի արդարեւ յոգունդ քոյդ (տուն ) կարգեալ էր ամենեցուն ապաստան. որ եւ ոչ իսկ հարցեալք՝ որպէս ախորժէին այնպէս պատրաստ էր. եւ այս ոչ միայն մերոյին սերի եւ համազանց, այլ եւ իվերիացւոց եւ Պարսից»։
      
       ԳԱԳԻԿ
       Որդի Աբասայ, թագաւոր Կարուց։ Սա առատաձեռնութեամբ իւրով զերծոյց զինքն եւ զիւրսն 'ի մահաշունչ աւերմանէ սուլտանին Ալփասլանայ. զի կերակրելով զզօրս նորա յինքն յանկոյց զսիրտ նորա. զի ասէ Մատթէոս. «Արար Գագիկ սուլտանին , եւ զայս այսպէս լսեցաք եթէ մէկ գառին վերայ զոր խորովեաց՝ ծախք եհան հազար դահեկան. եւ հարիւր հազար դահեկան սեղան տուեալ սուլտանին, եւ ամենայն զօրքն (զօրաց ) նորա եւ այսու զերծաւ խաղաղութեամբ»։
       Բ. Աշխարհաշէն Բարեկարգութիւն .
       Նախնի նահապետքն մեր հայկազունք ամենեքին զհետ էին շին ութեան եւ բարեկարգութե. յորոց մի եւ Արամ ճանաչի. որ ընդ քաջութեն ցանկացող եղեւ եւ բարեկարգութեան 'ի կարգի եդեալ զփոքր Հայս, եւ պատուէր տուեալ 'ի բարբառ հայեցի խօսել, յորմէ մարթ է իմաստասիրել թէ եւ այլ բազում բարեկարգութիս արարեալ իցէ նորա, այլ չեն 'ի գիր արձանացեալ։ Պատմութիւն մեծին Տիգրանայ յայտ առնէ զնա լինել այր քաջ բարեկարգ ութեան խելամուտ. յորոց ինչ ինչ զոր 'ի գլուխ տարաւ՝ պատմեալ կան 'ի գլուխն Դպրութե՝ յարուեստս. տես անդ։ Այլ քանզի 'ի ժամանակս Արշակունեաց եւ Բագրատունեաց առաւել գտանեմք յիշատակեալ զայսպիսիս, զնոսին կարգաւ յառաջ բերցուք աստանօր։
      
       ՅԱՒՈՒՐՍ ԱՐՇԱԿՈՒՆԵԱՑ
       ՎԱՂԱՐՇԱԿ Ա
       Աշխարհաշէն բարեկարգուբ հիմն արկեալ իւրոյ թագաւոր ութեան որպէս վայել է արդարեւ թագաւորի, մինչեւ լինել պարծանք համօրէն տոհմին արշակունեաց. առաջին լեալ 'ի թագաւորս, եւ առաջին յաշխարհաշէնս. զի ընդ սկսանիլ այսր տէրութե՝ սկսաւ եւ բարեկարգ ութիւն հայաստանեայց. եւ յայտ է այս 'ի թղթէն որ առ եղբայր իւր Արշակ. «Քանզի պատուէր ընկալայ 'ի քէն՝ քաջ ութեան եւ իմաս տութեան հոգ տանեալ, ոչ երբէք անփոյթ արարեալ զքոյովն խրատու, այլ խնամ տարեալ հոգացայ ամենայնի՝ որչափ միտք եւ հասող ութիւն բաւեցին ». Խորենացին ա. 9։ Այս բան յայտ առնէ արդարեւ թէ յայնժամ, ըստ ասելոյ Պղատոսնի, փիլիսոփայք էին որք կառավարէին զարքունիս Պարթեւաց. յորոց քաջ հրահանգեալ Արշակայ՝ զայս երկու պատուէր եդեալ էր 'ի վերայ Վաղարշակայ եղբօր իւրոյ, քաջ ութեան եւ իմաստ ութեան հոգ տանել, եւ խելամուտ արարեալ զնա՝ թէ առանց երկոցուն սոցա անհնար է հաստատուն կալ թագաւորութե։ Բայց Հայք որ նախ քան զՎաղարշակ՝ չէին 'ի վերայ հասեալ այսմ անժխտելի օրինացս, այլ քաջութեամբ եւեթ համարէին հաստատուն կալ թագաւորուե, վասն որոյ եւ հեռացեալ օտարացեալ էին առհասարակ յիմաստութէ. որով եւ կորուսեալ զթագաւորութիւն, ընդ նմին եւ զամենայն բարեկարգութի. «Զի ոչ կարգք ինչ լեալ աստ յայտնի (ասէ Վաղարշակ 'ի նմին թղթի)… եւ ոչ այլ ինչ օրինաւոր, այլ խառն 'ի խուռն ամենայն եւ վայրենի »։ Բարեկարգուիք զոր արար Վաղարշակ՝ համարին ութ, նախ 'ի վերայ դպր ութեան եւ ուսումնասիրութեան. երկրորդ՝ յուղղել զշրջակայ ազգս. երրորդ 'ի վերայ զինուորութեան. չորրորդ 'ի վերայ արքունեաց իւրոց. հինգերորդ 'ի վերայ նախարարաց. վեցերորդ՝ 'ի վերայ օրինաց. եօթներորդ 'ի վերայ բարոյական սկզբանց եւ կենցաղակրթութեան. ութերորդ 'ի վերայ շինութեանց։ Ի սոցանէ զոմանս եւեթ յիշելոյ եմք 'ի մատենիս ըստ պատշաճ գլխակարգ ութեանց համառօտիւ. զի մի առ մի գրեալ կան իւրաքանչիւր 'ի գիրսն Ազգասէր յերես 170-211։
      
       ԱՐՇԱԿ Ա
       Վասն սորա ասէ Խորենացին բ. 9. «Նախանձաւոր եւ հետեւօղ հայրենի առաքինութեցն լեալ՝ բազում կարգս ուղղ ութեանց գործեաց »։ Այլ ոչինչ յիշէ 'ի կարգացն եւ յուղղուեց գործեցելոց, բայց միայն զքաջագործութիւնն, որ ոչ է 'ի կարգի նշանագրելոցս։
      
       ԱՐՏԱՇԷՍ Բ
       Ի մէջ ամենայն հայկազուն եւ Արշակունի թագաւորաց սա համարի ընդհանուր աշխարհաշէն. առաւելեալ յիրս ինչ քան զՎաղարշակ. «Յետ ամենայն առաքին ութեանց եւ գործոց ուղղ ութեանց Արտաշիսի՝ հրամայէ զսահմանս գիւղից եւ ագարակաց որոշել », ասէ Խորենացի բ. 56։ Զամենայն գործս ուղղ ութեան ասելով՝ յայտ առնէ յաջողեալ նորա յամենայն աշխարհաշէն բարեկարգութիւնս. որպէս եւ 'ի գլուխ 59. նշանագրէ ասելով. «Բազում ինչ գործք յաւուրս Արտաշիսի գործեցան »։ Այլ ցաւէ մեզ այն՝ զի յոյժ համառօտիւ անցանէ 'ի պատմելն։ Զսորա մեծագործութենէ յուշ առնէ եւ Թոմա Արծրունի ա. 11. «Իբրեւ աջողեցաւ, ասէ, թագաւոր ութիւն Արտաշէսի ամենայարդար պատրաստու թեամբ, եւ աշխարհաշէն հոգաբարձութեամբ, որպէս բացայայտեն գիրք պատմագրաց… յիշէ զնժդեհանալն իւր 'ի վիմամէջսն »։ Ապա ստորագրէ զհիմնել եւ զշինել Արտամետ քաղաքի, զորմէ տես 'ի մեծ Հայս 188։ Առաւել ութիւն աշխարհաշին ութեան սորա քան զՎաղարշակ համարի բարզմամարդացուցանել նորա զհայաստան, եւ ծաղկեցուցանել զարուեստս եւ զգիտութիս. զոր եւ յիշէ Խորենացին բ. 59. ասելով. «Թէպէտ եւ զայլն ամենայն զոր ինչ յիշատակեցաք յառաջագոյն ճառիցն՝ կարգք եւ սովորութիւնք գեղեցիկք հաստատեցան 'ի Վաղարշակայ եւ յայլոց առաջնոց թագաւորացն, այլ 'ի մեծամեծ արուեստից եւ 'ի դիտուեց ունայնացեալք էին, որպէս հինից եւ ասպատակաց պարապեալք, եւ այսպիսի դիտութեանց (զոր հաստեաց բ. Արտաշէս ) կամ անփոյթ արարեալք եւ կամ ոչ հասեալք »։ Ի գլուխն Բնակչաց եւ Դպրութեանց ունիս գտանել զոր ինչ արար երկրորդս այս Արտաշէս։
      
       ՄԵԾՆ ՆԵՐՍԷՍ
       ԴԱՐ Դ.
       Ի ժամանակս քրիստոնէութեան յորժամ եղծեալ անհետացան ամենայն կարգ ուղղուեց յաշխարհիս մերում զոր հաստատեալ էր թագաւորացդ նախագրելոց, ահա յարեաւ 'ի նմա այրս այս 'ի կարգէ եկեղեցականաց, այլ հոգի մեծագործ ութեան 'ի նմա գերազանցեալ քան զմեծամեծ թագաւորացն, նմին իրի արդեամբք եւ ճշմարտուբ Մեծ կոչեցաւ, որպէս եթէ չեղեւ ոք որ ժամանեաց նմին ամենայն մասամբ կատարեալ, այր ներանձնացեալ, հանապազ երկնայնոցն տենչացող, այլ կիրթ եւ խելամուտ ամենայն կարգաց եւ ուղեաց աշխարհի. համառօտ ասել, ամենայն ձրիւք պերճացեալ եւ տէր ընդ նմա։ Նման նմին ոչ ոք եկաց յետ նորա եւ ցորչափ տեւեսցէ աշխարհ, կայցէ անջընջելի յիշատակ անուան նորա եւ աշխարհաշէն մեծագործ ութեանց նորին։ Եւ որ 'ի բնութենէ ընկալաւ զայդքան հնարս, եւ եւս աճեցուցեալ ած 'ի կատարումն կալովն նորա 'ի Բիւզանդիա, եւ ականատես եղեալ ազգի ազգի բարեկարգ ութեանց ծաղկելոցն անդ 'ի ժամանակին։ Այս է զոր ասէ Խորենացին. «Ի Բիւզանդիոյ դարձեալ 'ի Կեսարիա, եւ եկեալ 'ի Հայս, զամենայն կարգս ուղղ ութեանց հարցն իւրոց նորոգեաց, այլ եւ առաւել եւս. քանզի զբարեկարգութին զոր ետես 'ի Յունաց աշխարհին, մանաւանդ 'ի թագաւորեալ քաղաքն 'ի սմա նկարագրէ ». գ. 20։ Եւ Բուզանդ ասէ վասն նորա։ «Ի հովուութեանն նորա բազում խաղաղ ութեան լինէր աշխարհին, զի 'ի վարս կարդաց գնացից իւրոց՝ նմանեաց իւրոյ հօրն մեծին Գրիգորի, արդարեւ հայրաբարոյ գտանէր ամենաբարի. զնոյն հարցն նորոգեաց զառաքելաշնորհս ». դ. 4։ Տեսցուք արդ մի առ մի որ ինչ ուղղութիք եղեն 'ի նմանէ 'ի պայծառ ութիւն ազգիս եւ Հայաստան աշխարհիս, նախ զչափ ողորմած ութեան նորա, եւ ապա զանչափ բազմ ութիւն շինուածոցն հասարակաց 'ի պէտս, եւ 'ի փառս քրիստոսական կրօնից։
       Ողորմածութեան։ Առաջին եւ մեծն 'ի բարեկարգութիւնս նորա. «Կանոնական սահմանադր ութեամբ հաստատեաց, ասէ Խորենացի, զողորմածուի. խլելով եւ զանգթութեն արմաի, որ բնաբար սովոր ութեամբ էր յերկիրս մերում ». գ. 20։ Եւ Բուզանդ ասէ 'ի դ. 4. «Նախ ինքն առնէր, եւ ամենեցուն զնոյն ուսուցանէր առհասարակ զնոյն օրինակ առնել հրամայէր յամենայն աշխարհս եւ 'ի գաւառս եւ 'ի կողմանս կողմանս… շինել աղքատանոցս եւ 'ի ժողովել զախտաժէտս եւ զօրկունս եւ զմարմնավարս եւ զամենայն ցաւոտ. եւ նցունց կարգեցին օրկանոցս եւ դարմանոց եւ ռոճիկս եւ պատանս աղքատաց. զի այսպէս ետ հրաման մեծ եպիսկոպոսապետն Ներսէս »։ Բայց յողորմած ութեան անդ սրբոյ հայրապետիս մեծ է այն, զի ոչ շատացեալ, ասէ Բուզանդ, հասարակաց տեղիս սահմանելով վասն աղքատաց , հոգացեալ եւ զդարմանս նոցա. այլ եւ «տաճար իւր եւ սեղան զօրահանապազ աղքատաց եւ օտարաց էր եւ հիւրոց. եւ այսպէս առ յոյժ աղքատսիրութեանն. զի թէպէտ եւ շինեաց զամենայն աղքատանոցս ընդ ամենայն գաւառս, եւ կարգեաց նոցա անդէն դարմանս… սակայն եւ զիւր տաճարն առանց նոցա ոչ առնէր. այլ կաղք եւ կոյրք եւ մարմնահարք, խուլք եւ հաշմեալք եւ ցանկանեալք եւ կարօտեալք ընդ նմա եւ 'ի նորա ակըմբի դարամանէին բազմելք. եւ ինքն իւրովք ձեռօքն լուանայր զամենեսեան, օծանէր պատէր, եւ ինքնին իսկ ջամբէր նոցազիւրաքանչիւր կերակուրս, եւ զամենայն ինչ 'ի պէտս նոցա ծախէր. եւ ամենայն օտարք ընդ նմա հովանեաւ նորա հանգուցեալք, դադարէին. եւ ամենեցուն զոր ինքն առնէր՝ զայն ուսուցանէր »։ Եւ այնպէս ըստ գրելոյ նորին մատենագրի, «Աղքատք զօրհանապազ ընդ նմա ուրաք լինէին»։
       Այլ մեծ եւս այն է յողորմած ութեան իւրում, զի ժողովով ետ բառնալ յաշխարհէս զմուրացուի. «Կամ եղեւ, ասէ Բուզանդ դ. 4. ամենայն սուրբ ժողովոյն, զի այնպիսիքն միայն նստեալ լիցին յիւրաքանչիւր կայեանս, եւ մի՛ ելանել 'ի մուրոյն տառապանս, եւ մի՛ բնաւ ելանել ըստ իւրաքանչիւր դուրս. այլ զի ամենայն ոք պարտապան է նոցա… առ հասարակ ողորմած ութեամբ եւ երկիւղիւ տարեալ նոցա զդարմանսն, եւ զպիտոյս նոցա վճարեսցեն »։ Այս ազգ ողորմած ութեան բաց յաղքատասիրութենէ ունի ընդ իւր եւ զայլ բարեկարգ ութիւն քաղաքական հասարակաց կարեւոր. եւ զոր թագաւորք եւրոպացւոց 'ի յետին ժամանակս սկսան մուծանել 'ի սահմանս իւրեանց, զնոյն մեծն Ներսէս աչալուրջ կենցաղագիտուբն 'ի հինգերորդ դարու ծանեաւ զօգուտ սորա, եւ եմոյծ 'ի հայաստան. մինչեւ ըստ ասելոյ նորին Բուզանդայ, «Յամսն Ներսիսի զաղքատս բնաւ ամենեւին 'ի մոյր ոչ տեսանէր ընդ ամենայն սահմանսն Հայոց. այլ անդէն 'ի հանգստեան նոցին, այսինքն յօրկանոցսն, ամենայն մարդիկ տանէին զամենայն պիտոյս նոցա. անդէն իսկ անկարօտ յամենայն ումեքէ լցեալ էին ». ե. 31։ Այս է զոր համառօտիւ ծանուցանել կամի Խորենացին յասելն վասն աղքատանոցաց, թէ կարգեաց, զի յարդեանց երկրի «պաշտեսցեն զնոսա հարկաւ բացէ 'ի բաց. եւ նոքա մի՛ ելցեն ըստ բնակ ութեան իւրեանց ». գ. 20. այսինքն մի՛ ելցեն աղքատք արտաքս քան զբնակ ութիւն իւրեանց մուրանալոյ աղագաւ։ Այսմ զհետ գայր եւ այլ իմն բարեկարգ ութիւն գեղեցիկ, որ էր բարձումն յաշխարհէս արանց անուղղայից եւ ստահակաց. զոր եւ ծանուցանէ Մեսրոպ յասելն ժբ. «Ոչ ոք տեսանէր յաշխարհիս Հայոց մուրացիկ երեւիլ յաւուրս Ներսիսի, անուղղայս, անօրէնս եւ մտահաճոյ (իմա դատարկաշրջիկ ըստ հաճոյս ) յերկրիս Հայոց 'ի բազում ժամանակաց, զոր եբարձ սուրբն Ներսէս»։
       Աղքատանոցք. «Հրամայեաց, ասէ Խորենացին, ըստ գաւառաց շինել աղքատանոցս, 'ի խորշս եւ 'ի զերծ տեղիս. զի փոխանակ հիւանդանոցացն Յունաց լինիցին 'ի մխիթար ութիւն մարմնոց վշտացելոց ». գ. 20։ Կամի ասել, թէ 'ի տեղիսն յայնոսիկ, որ աղքատանոց անուամբ շինեալ էին՝ անդ ժողովէին նաեւ զհիւանդս եւ զախտաժէտս. զնոյն ցուցանէ եւ բան Բուզանդայ զոր բերաք 'ի վեր անդր. Հրամայէր, ասէ. «շինել աղքատանոցս, եւ 'ի ժողովել զախտաժէտս եւ զօրկունս եւ զմարմնաւորս եւ զամենայն ցաւոտս »։ Բանք Բուզանդայ եւ Խորենացւոյն ցուցանեն թէ Հիւանդանոց անուամբ տեղիք յիշատակեալք այլուր 'ի Բուզանդայ ե. 31. «Եւ յամենայն աւանս էր շինեալ նորին Ներսիսի եւ Հիւանդանոցս », չզանազանին յաղքատանոցաց։
       Ուրկանոցք. Ուրոյն յիշէ զայս Բուզանդ ասելով՝ Կարգեցին Որկանոցս. վասն որոյ թուի ուրոյն բնակարանս շինեալ վասն նոցա. զի եւ վասն տարափոխիկ ախտից նոցա հարկ էր ոչ բնակեցուցանել զսոսա 'ի միասին ընդ այլ ախտաժէտս, յոյր սակս հալածէին մերքն զսոսա յանապատ տեղիս. մանաւանդ թէ զայլ հնարս դարմանելոյզսոսա կարգեալ մեծին Ներսէսի ասէ Մեսրոպ, նախ զբորոտս հալածեալս ժողովել յիւրաքանչիւր տեղիս, եւ ապա աստուածային ազդեցուբ տանել 'ի գաւառն Անձեւացեաց 'ի Հոգւոց վանս առ պատկեր Աստուածամօրն. ուր եւ գտանէին բժշկ ութիւն յանուն սրբոյ կուսին. ուրանոր տայր շինել եւ վկայարան։ Վասն որոյ չէ պարտ շփոթ իմանալ զշփոթ բանս Բուզանդայ 'ի վերոյ յիշեալ. որպէս թէ զպիտոյս աղքատաց յորկանոցսն տանէին. այլ զաղքատացն՝ յաղքատանոցս, եւ զուրկացն՝ յորկանոցս։ Եւ թէպէտ շինուածք բնակարանացն այսպէս զատուցեալք էին ամենայնիւ որպէս հարկն պահանջէր, այլ գուցէ գոլով նոցա շինեալ առընթեր միմեանց։ Բուզանդ յայս բան միայն զուրկանոցսն յիշեաց։
       Դարմանոցք։ Զայսոսիկ ուրոյն յիշէ եւ Բուզանդ 'ի նախագրեալ բան՝ որ նոյն թուի լինել, զոր Խորենացին կոչէ «Տեղի որբոց եւ ծերոց եւ անունողաց տածումն ». գ. 20։ Զորս սեփական անուամբք կոչեմք Անկելանոց , Ծերանոց եւ Որբանոց. որպէս եւ Բուզանդ զվերջինս զայս յանուանէ յիշէ. ե. 31։
       Այրենոցք. Որ էին տեղիք 'ի դարմանել զայրիս. զորս 'ի հարկէ 'ի սեփական տեղիս ուրոյն յայլոց բնակեցուցանէին։ Զհոգ եւ զխնամ մեծին Ներսիսի նաեւ 'ի վերայ այսպիսեաց յիշէ Բուզանդ. «Այրեաց եւ որբոց եւ չքաւորաց հանգիստ եւ դարման առնէր ». դ. 4։ Իսկ զսեփական բնակարանս վասն նոցա շինեալ՝ յիշէ այլուր, յասելն վասն Պապայ թագաւորին. «Սկսաւ… աւերել զայրենոցսն եւ զորբանոցսն՝ զոր շինեալ էր Ներսէս 'ի գաւառս գաւառս »։ ե. 31։
       Հիւրանոցք։ Մեսրոպ 'ի թիւն ժբ. զսոսա շինեաց ասէ մեծն Ներսէս «ի քաղաքս, եւ յագարակս, եւ 'ի վանորայս »։ Նոյն է սա զոր Բուզանդ կոչէ Օտարատունս. «Իսկ յաւուրս քահանայապետութեն Ներսիսի ամենայն գաւառք Հայոց յամենայն 'ի շէնս եւ 'ի գիւղս յամենայն կողմանս Հայոց առ հասարակ 'ի հրամանէ քահանայապետին էին շինեալ Օտարատունք հիւանդանոցք օտարանոցք, եւ ամենայն մարդիկ երկրին Հայոց էին պտղաբերք եւ ողորմածք առ 'ի յիշելն զաղքատս եւ զնեղեալս, զտառապեալս եւ զօտարս, զհարստահարս, զնշդեհս, զպանդուխս, զհիւրս զանցաւորս. եւ էր նոցա կարգեալ վերակացուս սրբոյն Ներսիսի, եւ դարմանս 'ի տեղեաց տեղեաց ». ե. 31։ Յայս հայի եւ բան Խորենացւոյն. «Հրամայեաց եւ յամենայն գիւղս Վանս շինել, զի լինիցի օտարանոցք »։ Վանս իմա աստէն զբնակարանս վասն օտարականաց կարգեալ, որպէս մեկնէ հետեւեալ բանն ասելով. զի լինիցի օտարանոցք։ Թող զի որպէս յարեւմուտս՝ նոյնպէս եւ յարեւելս շինեցան յոլով մասնաւոր վանք կամ մենաստանք կրօնաւորաց, զի վանատու լիցին անցաւորաց 'ի կարեւոր ժամանակս։
       Պանդոկք. Շինեալ վասն ճանապարհորդաց, զորմէ գրէ Մեսրոպ 'ի թիւն ժբ. «Եւ հրամայէր 'ի զերծ տեղիս, եւ յանցս ճանապարհաց, եւ 'ի գլուխս լերանց պանդոկ շինել »։ Այս շինուածք էին վասն անցաւորաց, զոր յանուանէ ոչ յիշեն այլք, բայց ընդ անուամբս Օտարատուն իմանան եւ զայս, որպէս ցուցանէ նախայիշեալ բան Բուզանդայ, ուր ընդ նշդեհս եւ ընդ հիւրս՝ յիշէ նաեւ զանցաւորս։
       Շիրիմք. Շինեալք «վասն թագաւորաց, իշխանաց եւ զօրավարաց ». զորս նոյնպէս Մեսրոպ միայն յիշէ անդէն։
       Եպիսկոպոսանոցք.
       Եղբայրանոցք.
       Մեսրոպ միանգամայն յիշեալ զերկոսին զսոսա թուով 2040. շինեալ ասէ 'ի մեծէն Ներսիսէ. ուր եղբայրանոց անուամբ իմանայ զմենաստանս 'ի պէտս միայնակեցաց։ Զորոց տեսցես 'ի գլուխն Կրօնի։
       Կուսաստանք. Յիշատակեալ միայն 'ի Բուզանդայ. զորոց իես նոյնպէս 'ի գլուխն Կրօնի։
       Դպրոցք . Յիշատակեալ 'ի Բուզանդայ. զորոց տես 'ի գլուխն Դպրութե։
       Բաց 'ի շինուածոց աստի կարգելոց առ հասարակ առ գործս ողորմ ութեան եւ բարեկարգութեան՝ երկուս այլ մեծամեծ բարեկարգութիւնս արար մեծի Ներսէս ժողովով սահմանեալ, մի՝ եբարձ զամուսն ութիւն ընդ մերձաւորս որ յաճախեալն էր, պատուիրեալ չամուսնանալ մինչեւ ցեօթն ազգ. երկրորդ՝ եբարձ զկոծ մեռելոց, զոր հեթանոսական օրինօք առնէին՝ անյուսաբար հեղեալ զարիւն երեսաց իւրեանց. եւ հրամայեաց «չափաւոր արտասուօք, գոհութեամբ յուղարկել 'ի գերեզման»։
       Յետ յիշելոյ Մեսրոպայ զայս ամենայն, ասէ. «Եւ լինէր ամենայն Հայք իբրեւ զմի կատարեալ անձն, երթեալ զհետ երկիւղին Աստուծոյ յաւուրս մեծին Ներսէսի »։ Առաւել եւս յաւելու ասել Բուզանդ գ. 4. թէ նովին ժողովով այնպէս բարեկարգեցին զՀայաստան աշխարհս. մինչեւ «արարին զամենայն ժողովուրդս երկրին Հայոց իբրեւ կարգ միաբան ութեան վանականաց համաշխարհի, բայց միայն յամուսնութեան օրինացն »։ Այսինքն միայն ամուսնական կարգօք զանազանէին աշխարհականք 'ի վանականաց։ Այսպիսի բարեկարգութեամբք եբարձ հայրապետն մեծ յաշխարհէս Հայոց զայն ամենայն չարութիւնս յաճախեալս յայնժամ, զորս թուէ Բուզանդ դ. 4. «Եւ էր այնուհետեւ տեսանել, ասէ Խորենացին, զաշխարհս մեր ոչ որպէս բարբարոս այլանդակեալս, այլ որպէս զքաղաքացիս համեստացեալս ». գ. 20։ Զներբող սրբոյ հայրապետիս կարես տեսանել փոքր 'ի շատէ յԱզգասէր գիրսն սկսեալ 'ի 212 թղթահամարոյ։
       Բայց առ սրբոյ հայրապետիս մեծ եւ ցանկալի համարէր գործ ողորմած ութեան քան զայլ բարեկարգութիւնս իբրեւ գործի պատշաճագոյն ուղղիչ եւ կարգադրիչ բնաւոր ութեան ազգիս։ Մանուէլ մամիկոնեան որ յետ մահուան Պապայ արքայի զօրավար եկաց աշխարհիս մերում, 'ի մեռանելն խրատել սկսաւ զամենեսին՝ այսպէս 'ի մէջ բերելով զպատուէր եւ զվարս մեծին Ներսէսի. «Աւելի զարդարութէ փոյթ արասջիք, եւս առաւել զողորմութէ. զի մեզ մեծ հայրապետն Ներսէս զայս համակ պատուիրէր. եւ ինքն յամենայն ժամ 'ի կենդանութեն զսոյն գործէր, եւ այլոց ուսուցանէր առնել. զի ողորմէր աղքատաց, տնանկաց, գերեաց , ամայեաց, օտարաց, պանդխտաց. զի այսպէս ասէր նա. Քան զողորմ ութիւն առնել, կամ քան զտուրս տալ, այլ ինչ մեծ է պատուական առաջի Աստուծոյ չիք ». Բուզանդ ե. 44։ Եւ արդարեւ ազգ մեր բնաւորեալ միշտ յանգթութի՝ «Որ բնաբար սովոր ութեամբ էր յերկրիս մերում » ասէ Խորենացին, 'ի խստութեան անդ եդեալ ունէին թագաւորք եւ իշխանք եւ պետք մեր զիշխան ութիւն իւրեանց. անդ զմեծ ութիւն իւրեանց ցուցանել համարէին, յորժամ սաստիւք եւ պատուհասիւք վարէին ընդ ժողովրդեան. այլ մեծն Ներսէս արդեամբք զհակառակն եցոյց. թէ զօր ութիւն նշխանաւորաց հիմնեալ է 'ի բարերարել ժողովրդեան գործովք ողորմութեան։ Եւ զոր վարդապետէրն բանիւ, արդեամբք 'ի գլուխ տարաւ եւ 'ի դիպուածն Արշակաւանին, ուր միահամուռ ամենայն նախարարք Հայոց յետ կոտորելոյ զամենայն բնակիչս նորուն յառնէ մինչեւ ցկին, զաղայս կոտորելոցն առեալ տանէին. «զի վարեսցեն 'ի գերուի, ասէ Խորենացին գ. 27 որպէս զհեռաւոր թշնամեաց », յայնչափ բազմ ութեան միջի մեծն Ներսէս եւեթ գտաւ, որ անիրաւ դատեալ զգերել նոցա , եւ գթացեալ 'ի մանկունսն յինքն թափեաց 'ի ձեռաց անգութ նախարարացն. եւ «հրամայեաց կրել որթովք 'ի գոմ մի, եւ դարմանս եւ սնուցօղս նոցին կարգեալ, որք յետոյ աւանացեալ անուանեցան Որթք »։ Զայս գթասիր ութիւն եւ առ այլ գերեվարեալս 'ի թշնամեաց ցուցանէր. յորոց զոմանս ազատէր գնելով, եւ զոմանս բանիւ եւ քարոզ ութեամբ 'ի ձեռաց տերանց կորզելով. զի ունէր շնորհս հաւանեցուցանելոյ եւ յինքն յանկուցանելոյ զսիրտս այլոց, որպէս ասէ Բուզանդ։ Ի մեծագործութիւնս սրբոյ հայրապետիս են եւ այլ երրեակ կարեւոր հանգամանք. մի՝ զի զոր ինչ արար՝ ոչ 'ի միում վայրի կամ 'ի միում գաւառի, այլ յամենայն գաւառս եւ յամենայն աւանս, որպէս ասեն պատմագիրք, եւ զայն 'ի սակաւ ժամանակի առ կենդանութեամբ իւրով եւ ոչ այլոց յանձն արարեալ։ Երկրորդ՝ զի եւ զեկամուտս ամենայն տեղեաց խնամով կարգեալ հաստատեաց «յարդեանց անդաստանաց, եւ 'ի կթից արօտականաց, եւ 'ի գեղմանց » խաշանց, որպէս զի պաշտեսցեն եւ դարմանեսցեն զնոսա առանց ընդ բանս ինչ ածելոյ։ Երրորդ՝ զի առ անխափան տեւելոյ ամենայն իրացս այսոցիկ՝ բաց յեկամտից կարգեաց եւ վերակացուս, որոց գլխաւորն էր Խադ սարկաւագ իւր. իսկ ինքն 'ի վերայ ամենեցուն դէտ եւ տեսուչ, որ միշտ հսկէր արթնութեամբ մինչեւ 'ի վախճան կենաց իւրոց. «Եւ զվերակացութիւնս աշխարհի, ասէ Բուզանդ, ամենայն հոգաբարձութեամբ առանց ամենայն ծուլութեան եւ ամենայն յապաղ ութեան տանէր մինչեւ 'ի վախճան իւր, եւ ոչ երբէք ուրեք եղեւ նման նմա այլ ոք 'ի հայաստան երկրին ». գ. 4։
       Առ այսոքիւք մեծ եւս զարմանալոյ իրք այն են, զի 'ի քանդիլ ձեռակերտաց իւրոց յոմանց յուրացողաց, ոչ վհատէր բնաւ, այլ դարձեալ ձեռն արկեալ նորոգէր։ Զի ըստ պատմելոյ Բուզանդայ, երկու ուրացեալք Մերուժան Արծրունի եւ Վահան մամիկոնեան զօրօք Շապհոյ Պարսից արքայի յարձակեալ 'ի Հայս՝ քանդեցին զեկեղեցիս եւ զտեղիս յաւուրս Արշակայ Հայոց արքայի. իսկ մեծն Ներսէս յետ թագաւորեցուցանելոյ 'ի Հայրս զՊապ 'ի ձեռն կայսեր Յունաց, 'ի խաղաղանալ երկրին՝ վերստին նորոգէր զնոսա. «Շինէր, ասէ, զամենայն աւերեալսն երկրին Հայոց, յանձն առնէր եւ մխիթարէր, դարմանէր եւ տեսուչ լինէր ամենայն աղքատաց, եւ զօրկունս եւ զաղքատս հանգուցանէր ». ե. 21։ Զայս ամենայն իմա վասն երկրորդ անգամ շինութեանն։
       Իսկ առհասարակ եկեղեցական կարգացն պայծառ ութիւն եթէ որչափ եւ որպիսի օրինակաւ հանդիսացաւ յաւուրս մեծին Ներսէսի, ստորագրէ Բուզանդ ասելով. «Եւ եղեւ խաղաղ ութիւն եւ նորոգ ութիւն յաւուրս նորա ամենայն եկեցեղեաց. եւ յաճախէր շուք պատուի ամենայն եպիսկոպոսացն ընդ ամենայն տեղիս Հայոց մեծաց։ Եւ լուսաւոր ութիւն կարգի եկեղեցւոյ ամենապայծառ ծաղկեաց ամենամեծ լիու թեամբ. կարգեցան կարգք կաթողիկէ եկեղեցեաց ամենայն վայելչուբ, եւ բազմացան կարգք սրբ ութեան պաշտամանցն, եւ պաշտօնէիցն յաճախուի։ Եւ բազմացոյց զկարգս եկեղեցեաց 'ի շէնս եւ յանշէնս. սոյն օրինակ բազմութիւնք կրօնաւորաց ». գ. 4։ Եւ այլուր դարձեալ. «Յաւուրսն Ներսիսի ընդ ամենայն երկիրն Հայոց կարգք պաշտաման եկեղեցւոյն մեծապէս պայծառացեալ էր , եւ բազմ ութիւն սրբոց պաշտօնէիցն կանոնելոցն։ Եւ յիշատակ սրբոց վկայից յաւուրս նորա յամենայն տեղիս Հայոց մեծախումբ ժողովովք հանապազ պայծառանային, եւ պատիւ հարցն եպիսկոպոսաց յամենայն գաւառս Հայոց յաճախէր ըստ արժանի իւրեանց. եւ կարգք վանականաց եւ 'ի շէնս եւ յանշէնս առ հասարակ ծաղկեալ ». ե. 31։
       Ահաւասիկ համառօտագիծ պատկեր աշխարհաշէն մեծագործութեանց առնս մեծի՝ հայրապետին սրբոյ եւ աստուածարելոյ. զորոյ զնմանն որպէս ասացի՝ եւ դարձեալ ասեմ, զի եւ բնաւ իսկ չկարեմ լռել, չետես աշխարհս մեր. որ նախ քան զնա ամայացեալ յամենայն բարեզարդութենէ կարգաց, կերպարանափոխ եղեւ յաւուրս նորա. խաղաղ ութիւն 'ի նմա եւ բարեկրօն ութիւն թագաւորեալ 'ի վերայ նորա, նախանձելի ազգաց համօրէն։ Քանզի եւ ինքն այրն Աստուծոյ, թէ չանցանեմ ըստ չափ բանիցս, հոգւովն Աստուծոյ գործէր զոր գործէր, ապաւէն գտաւ նեղելոյ վշտացելոց մխիթար, իշխանաց առաջնորդ թագաւորաց հայր։ Կացին առ նովաւ կրկին թագաւորք Արշակ եւ Պապ. այլ աւաղ, քանի օտարացեալք 'ի հոգւոյ նորա. մանաւանդ յետինդ այդ փոխանակ անբաւ երախտեաց այնպիսւոյ հոր սիրելւոյ եւ բարերարի՝ անօրէն թիւնամահ սպան ութիւն մտաբերեաց յայրն Աստուծոյ։ Եւ ահա յետ մահու երանելւոյն վերստին դառնայր աշխարհս մեր յառաջին անշքութիւն իւր եւ անկարգութիւն 'ի ձեռն անարժան թագաւորին Պապայ. զի թըշնամութիւն կալեալ 'ի սրտի ընդդէմ սրբոյն յաղագս սաստիւ խրատելոյ նորա զնա վասն անպատեհ գնացից իւրոց, «Սկսաւ, ասէ Բուզանդ, հրաման տալ յայտնապէս յաշխարհին աւերել զայրենոցսն եւ զորբանոցսն՝ զոր շինեալ էր Ներսէս 'ի գաւառս գաւառս, եւ աւերել զկուսաստանսն… Յամենայն աւանս էր շինեալ նորին Ներսիսի եւ հիւանդանոցս, յամենայն կողմանց եւ ռոճիկս եւ դարմանս կարգեալս, եւ արս հաւատարիմս թողեալ տեսուչս հիւանդացն եւ աղքատացն… Զվերակացուսն հալածէր թագաւորն յիրաքանչիւր տեսչուե, եւ զտեղիսն 'ի բաց աւերէր։ Զոր վերակացուսն կարգեալ էր յաղագս չքաւորացն եւ աղքատաց տեսուչ, զնոսա 'ի բաց հալածէր ». ե. 31։ Զմուրողութեն զանկարգ ութիւն դարձեալ պատուիրէր 'ի գործ դնել իբրեւ բարերար ութիւն առնելով աշխարհի. հրամայէր մի տալ ինչ բնաւ յաղքատանոցս, այլ 'ի խնդրելն իւրաքանչիւր աղքատաց՝ յայնժամ տալ նոցա ողորմութիւն։ Այլ որ առաւել չարագոյն է, եւ անմիտ վրէժխնդրուի, «Յետ մահու քահանայապետին թէ առնէր որ հանգիստ աղքատացն, ասէ մեծ պատիժս կրէր 'ի թագաւորէն »։ Նաեւ զամուսն ութեան օրէնս կարգեալս 'ի սրբոյն, յետ մահու նորա թոյլ ետ Պապ խանգարել. եւ զկուսանսն արձակել հանել արտաքոյ կուսաստանաց։
       Այլ ողբոց արժանի իրս տողել յաղագս որ յայնքանոյ բարեզարդ ութեանց մեծի հայրապետիս յայսքան անշք ութիւն էջ անկաւ հայաստան աշխարհս մեր, քանզի չհանդարտէ սիրտ ծերունւոյս, դառնամ առ կարեւորսն։
      
       ՄԱՆՈՒԷԼ ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆ
       Զօրավար եւ առաջնորդ աշխարհին յետ մահուան Պապայ արքայի , զոր այսպէս գովէ Բուզանդ, «Զորավարն Հայոցն Մանուէլ նուաճեաց զաշխարհս, եւ զամենայն մեծամեծս եւ զնախարարսն Հայոց առ ինքն ժողովէր… եւ ունէր զաշխարհ 'ի շինութե… Մեծաւ իմաստ ութեամբ եւ բազում յաջողուբ աշխարհին Հայոց մեծապէս առաջնորդէր, որչափ եկաց ժամանակս » ե. 37։ Ըստ օրինակին մեծին Ներսէսի զիշխան ութիւն իւր եցոյց բարերարելով այլոց գործովք ողորմութեան, լինելով խնամող ամենեցուն եւ աշխարհաշէն. զորոյ 'ի պատմելն զմահն յիշատակէ նոյն պատմիչն ասելով. «Բազում եւ անչաբ գանձս աղքատաց եւ կարօտելոց բաշխէր, իւրովք ձեռօք մատակարարէր. եւ բազում մասունս յընչից իւրոց տայր յեկեղեցիս եւ 'ի վկայանոցս, եւ բազում գանձս տայր ցքահանայապետսն … ամենայն մարդ երկրին Հայոց կոծ եդեալ մեծաւ աշխարանօք լային զնա առհասարակ ազատք եւ շինականք. զի ամենայն մարդ իբրեւ զհօրէ 'ի կարի առնէին զնմանէ վասն քաղցր ութեան մարդասիր ութեան հեզութեան հանդարտ ութեան խնամոտ բարերարութեան՝ բարենշան զաշխարհաշէն անձն Մանուէլի։ Ամենեքեան բերանաբաց հառաչէին զկնի նորա, կզկղաթ կաթոգին լինէին զիւրեանց քաջ զօրավարէն, զփրկչէն իւրեանց, զյաղթական զանուանին զագասութենէն ». ե. 44։
      
       ՎԱՀԱՆ ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆ
       ԴԱՐ Ե
       Զսմանէ գրէ Ղազար 11. «Մտաւոր եւ քաջ այրն Վահան՝ տէրն Մամիկոնէից, զօրավարն Հայոց եւ մարզպանն՝ որ բազում եւ անհամար ուղղ ութեանց աշխարհիս Հայոց 'ի ժամանակս իշխան ութեան իւրոյ եղեւ արարօղ անձամբ, եւ զայլս յորդորելով զբազումս »։ Իսկ 'ի թղթ. 193. յիշելով զճարտար ութիւն մամիկոնեան տոհմին 'ի հոգեւորական կրթութիւնս մանկանց, ասէ վասն Վահանայ. «Եւ զայսպիսի ինչ բարւոյ մասունս առնել առատ եւ հոգալ՝ առաւել եւս կամաւոր յօժար ութեամբ յորդորագոյն էր աւագ որդին սրբոյն Հմայեկայ՝ որում անուն էր Վահան։ Քանզի էր այր մտացի, առողջախուրհուրդ եւ բարեսէր. յոր գործ եւ ձեռն արկանէր գործել՝ տէր յաջողէր 'ի ձեռն նորա եւ զօրանայր. նաեւ գործակալք պարսիկք որք գային 'ի դրանէ, թէպէտ ոչ կամաւ՝ այլ ըստ Աստուծոյ սադրելոյ սիրէին զնա եւ պատուէին »։ Յորս երեւելի գտաւ Անդեկան պարսիկ մարզպան, զորմէ այսպէս ասէ Ղազար. «Յայնժամ գայ յերկիրս Հայոց մարզպան, որում անուն էր Անդեկան. այր խելացի, մտադիր, իմաստահայեաց. որ գիտէր ճանաչող ութեամբ որոշել զիմաստունն յանմտէն, եւ զլաւն 'ի վատթարէն. որոյ տեսեալ օր ըստ օրէ զօրավարին Հայոց զտեառն մամիկոնէից Վահանայ զիմաստից զառաջատեսուի, զարդարախոհուի, զաշխարհահոգութի, զքաջ ութիւն սրտի, զդիպող ութիւն պատշաճ յամենայն իրս, 'ի բնաւի զյառաջադիմութիւն . տեսանէր եւ զայն թէ յոր գործ եւ յօժարեցուցանէր զինքն, թէպէտ եւ կարի 'ի դժուարինսն՝ տէր յաջողէր 'ի ձեռին նորա… Եւ ընդ այսչափ աստուածատուր իմաստուն աջողութիւնս… օր ըստ օրէ տեսանելով Անդեկանն եւ զմտաւ ածելով՝ զարմանայր 'ի միտս իւր 'ի ծածուկ, եւ ըստ բարեսէր մտաց իւրոց ուրախանայր։ Սիրէր զնոյն՝ Անդեկանն. եւ 'ի դուռն ամենայն աւագագոյնն դրանն ստէպ եւ իւրոց սիրելեաց զիմաստալից միտսն առնն ծանուցանէր։ Տայր գիտել եւ թագաւորին Վաղարշու լիով զամենայն… համարձակիմ առաջի ձեր ասել յայտնապէս, թէ աւելի ձեզ եւ անդէպ՝ այլ մարզպան կացուցանել. քանզի այլ մարզպան որ երթայ 'ի յաշխարհն Հայոց, նախ եւ առաջին զայն խրատ չունի՝ զոր այրն այն (Վահան ) ունի. զի յո՞ւմ անձին այնչափ շնորհ եւ աջողակ խորհրդական ութիւն բնակեալ… համարձակապէս ասեմ, թէ սակաւ ոք է որ համեմատ է նմա ». 308։ Զայսչափ աշխարհաշէն բարեմասնութիւն բարուց Վահանայ լուեալ Վաղարշ թագաւոր Պարսից 'ի բերանոյ Անդեկանայ, մարզպան Հայոց կացոյց զՎահան։
      
       ԳՐԻԳՈՐ ՊԱՏՐԻԿ
       ԴԱՐ Է
       Մամիկոնեան, որ զկնի Համազասպայ եղեւ հրամանատար Հայոց. զորմէ գրէ Ղեւոնդ 'ի գլ. գ. «Այր երկիւղած յԱստուծոյ, եղբայրասէր եւ օտարասէր եւ դարմանիչ աղքատաց »։ Բայց յաղագս որոյ բանս է աստանօր, վկայէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Առաջնորդ գտեալ յոգնապատիւ կարգաց եւ ուղղութեանց, շին ութեան եւ խաղաղութեան, 'ի յապահով ութեան եւ բոլոր բարեմասն լրութեան»։
      
       ՅԱՒՈՒՐՍ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԵԱՑ
       ԱՇՈՏ
       ԴԱՐ Թ
       Առաջին թագաւոր, եւ առաջինն յաշխարհաշէնս 'ի ժամանակսն յայնոսիկ, յորս 'ի բազմաց հետէ չէր երեւեալ այսպիսի ոք։ Նա մանաւանդ 'ի պատճառս խնամակալ բարուց իւրուց եւ վարուց բարելաւութեն ընտրեցաւ թագաւոր. «Զայսպիսիս ապա տեսեալ, ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս, քաջատոհմիկ պերճ ութիւն իշխանաց եւ նախարարաց Հայոց՝ խորհուրդ միաբանական առեալ թագաւորացուցանել զնա 'ի վերայ ինքեանց՝ զեկուցանեն ամիրապետին »։ Ընդ թագաւորելն՝ իսկ եւ իսկ բուռն եհար զշինուէ աշխարհին. եցոյց թէ փառք եւ մեծ ութիւն առաջնորդաց այն է, զի փոյթ կալցին զաշխարհաշէն գործոց հասարակաց օգտակար, եւ ոչ յահաբեկել զժողովուրդն, որպէս ոմանք առնեն. «Եւ այնուհետեւ, ասէ, բազում եւ երեւելի կարգս յօրինէր յաշխարհի տէր ութեան իւրոյ, յօրինուածս տանց ազգաց, քաղաքաց, շինից, դաստակերտաց. եւ հարթ հաւասար ըստ իւրաքանչիւրոցն կատարէր կարգս, լեռնականաց, եւ ջերմահովիտ բարեխառն դաշտականաց »։ Մինչեւ սմա 'ի դէպ ելանել զոր ինչ Խորենացին ասէ վասն մեծին Տիգրանայ. «Եւ զամենայն ինչ զոր ինչ օրէն է թագաւորութե, եւ որ ինչ 'ի թագաւորութե, եւ որ շուրջ զթագաւորուբ՝ ոչինչ իւիք կասեցուցանէր. եւ գրեթէ հարստագոյն եւ խոհեմագոյն քան զամենայն թագաւորութիս գտանիւր. եւ այսպիսի նորոգատուր թագաւորութեամբն բարձրացուցանէր զազգս թորգոմեան »։ Թագաւորս այս բազմերախտ վաստակեցաւ մինչեւ ցմահ իւր 'ի սոյնպէս գործս օգտակարս հասարակաց. զի զմահ նորա նորա պատմէ լեալ «յետ փայլեցուցանելոյ նորա զամենայն ուղղութիս եւ յաջողութիս կարգաց եւ գործոց եւ գնացից հայաստանեայցս»։
      
       ՎԱՍԱԿ ԻՇԽԱՆԻԿ
       Մեծ իշխանն Սիւնեաց . որ «յաւէտ իմն ընդարձակագոյն զտուն տէր ութեան իւրոյ յարդարէր 'ի բոլոր բարեմասն լրութիւնս. եւ կայր բազում խաղաղութեամբ ըստ ամենայն հանդիսի բարեպաշտութեան ». Յոհաննէս կաթողիկոս։
      
       ԳՐԻԳՈՐ ՍՈՒՓԱՆ
       «Սա իմաստ ութեամբ եւ յաջողաձեռն ութեամբ եւ շին ութեամբ բազմաւ անդր եւս քան զպայմանն լնոյր զչափ հարցն իւրոց. բայց առաւել յեկեղեցեաց Քրիստոսի 'ի շին ութիւն եւ 'ի նորոգ ութիւն զինքն վերաբերէր ». Յոհաննէս կաթողիկոս։
       ԱՇՈՏ
       Եղբայր նախագրեալ իշխանիկ Վասակայ. «Ամենայնիւ յամենայնի շինութեան զինքն պարապեցուցեալ հայրենի տէր ութեան իւրոյ ». Յոհաննէս կաթողիկոս։
       ՅԱրծրունիս եւս ելին այսպիսիք, զորս յիշատակեսցուք։
      
       ԳՐԻԳՈՐ ԴԵՐԵՆԻԿ
       Իշխան Արծրունի, փեսայ նախայիշեալ Աշոտոյ թագաւորի. զորմէ ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Էր նա այր սէգ եւ զգաստ, եւ սօս 'ի գնացս ոտից, եւ զօրաւոր արդեամբք եւ բանիւ. եւ տնօրինէր միշտ յամենայն ձեւուիս բերիլ »։ Զորմէ առաւել բացայայտ գրէ Թոմա Արծրունի. «Դերենիկն առաւելոյր եւ առատանայր օր ըստ օրէ առ շին ութիւն եւ խաղաղ ութիւն աշխարհիս, շինել եւ տածել եւ խնամել զաշխարհս□ եւ քաջավայելչապէս բարեձեւանայր կարգք սրբոյ եկեղեցւոյ Քրիստոսի ». դ. 1։
      
       ԳԱԳԻԿ ԱՐԾՐՈՒՆԻ
       ԴԱՐ Ժ
       Առաջին թագաւոոր Արծրունեաց. զորմէ ասէ Թոմա Արծրունի. «Քաջ ութեամբ եւ աշխարհաշէն խաղաղասիրուբ հոգաբարձէր իբրեւ զհայր խնամածու 'ի վերայ աշխարհիս Հայոց□ Բարք անարծաթասէրք գոլով թագաւորին՝ զուտ եւ մաքուր մնալով յայսպիսի մեծավէր ախտէ, խնամ ածէ ոչ միայն անձին զբօսանաց, այլ եւ բնաւ աշխարհիս Հայոց. տայ զմթերս գանձուց 'ի ձեռս գործավարաց եւ արուեստաւորաց, պարսպաւորեալ ամր ութեամբ զբլուրս գագաթնաւորս, եւ զանառիկ ամրոցս բերդից 'ի գաւառս եւ 'ի միջոցս երկրի 'ի պէտս ապաստանի փախուցելոյ 'ի հինից եւ 'ի խռով ութեանց օտար ազգաց ». ե. 6։ Եւ զխաղաղուէ խօսելով զոր արար նա ընդ բոլոր աշխարհս հայաստան, այսպէս գովէ զնա. «Իբրեւ զծով բազմացուցանէ զխաղաղ ութիւն 'ի հայաստան աշխարհի. զոր եւ մերս բան զարդարեւն ասել ոչ զանգիտէ. յառաջ քան զսա այսպիսում հանդիպել բար ութեան երկրիս մերում ասել ոչ է 'ի դէպ. եւ զկնի սորա լինել հանդերձեալ՝ իմանալ ոչ է կարողութի ». ե. 3։ Նոյն իսկ Յոհաննէս կաթողիկոս՝ որ պատմէ թէ ինքն Գագիկ էր եւ եղբայր իւր՝ որք զՅուսուփ մուծին 'ի Հայս, ուստի զհետ եկին այնչափ աւերմունք, գրէ ապա թէ նոյն ինքն Գագիկ ուսեալ 'ի փորձոյ՝ խորշէր 'ի պատերազմելոյ ասելով. «Պտուղ պատերազմաց մահ է. եւ մահու հրաւիրանք յատակս դժոխոց հայի»։
      
       ԴԱՒԻԹ ԿԻՒՐԱՊԱՂԱՏ
       Ի կարգս սոցա պարտ է դնել եւ զայս իշխան երեւելի, զորմէ գրէ Լաստիվերտցի ժ. «Էր այր հզօր եւ աշխարհաշէն, մեծապարգեւ եւ աղքատասէր. որ էր արդարեւ սահման խաղաղութեան. քանզի յաւուրս նորա հանգչէր ամենայն մարդ ըստ մարգարէութեն ընդ որթով իւրով եւ ընդ թշենեաւ »։ Եւ Ասողիկ ասէ զնմանէ. «Էր այրն հեզ եւ հանդարտ քան զամենայն թագաւորս որ 'ի ժամանակիս յայս. եւ եղեւ նա պատճառ խաղաղ ութեան եւ շինութեան ամենայն արեւելեայց, մանաւանդ Հայոց եւ Վրաց. զի զգոռ պատերազմաց յամենայն կողմանց դադարեցոյց նա, յաղթօղ եղեալ յամենայնի շուրջանակի ազգաց. եւ թագաւորք բազում կամաւ հնազանդեցան նմա ». գ. 43։
      
       ԱԲԱՍ
       Թագաւոր Կարուց կամ Վանանդայ. զսա 'ի կարգս սոցա դասել արժան ցուցանեն բանք Ասողկայ գ. 17. եւ Մագիստրոս. որոյ մաքրեալ ասեն զճանապարհս յաւազակաց բազմացելոց յաւուրս Մուշեղայ նախորդին իւրոյ, զդատարկակեացս բարձեալ եւ 'ի գործ պիտանի կացուցեալ, զմանկունս կորովիս 'ի զինուոր ութիւն կրթեալ, եւ զգունդ իւր միագոյն առ հասարակ կարմրազգեստեալ։ Այս ամենայն ցուցանեն զընդաբոյս փոյթ իւր առ բարեկարգութիւն։
      
       ԳԱԳԻԿ Ա . ՇԱՀՆՇԱՀ
       ԴԱՐ ԺԱ
       Զսմանէ գրէ Ասողիկ. «Էր այր սրամիտ եւ վարժ 'ի պատերազմի, եւ առատաձեռն 'ի բաշխել. եւ իւրով իմաստութեամբ եւ քաջ ութեամբ զբաժ հարկաց յոլովից տեղեաց ազատեաց. եւ զկիւրակեացն զայգուն պաշտօն՝ սաղմոսերգութեամբ կատարէր»։
      
       ՎԱՀՐԱՄ ՊԱՀԼԱՒՈՒՆԻ
       Վկայական մահուամբ նահատակեալ, հօրեղբայր Գրիգորի մագիստորսի. զոր նա ինքն 'ի պատասխանին իւր որ առ Յոհաննէս արքեպիսկոպոս Սիւնեաց՝ կոչէ «Հայրենասէր եւ աշխարհաշէն ըստ մերոյն Արամայ »։ Ապա արեգական նմանեցուցեալ զնա, ասէ. «Արեգակնային ճառագայթից համանման ասել զնա ոչ դանդաղիմ, առ բոլորս բերեալ զլոյս իւր. եւ որպէս յամենեցունց խոստովանեալ ակն տունեան անուանի՝ որք միանգամ տեսանեն զլոյս, այսպէս ամենայն տիեզերական բնակ ութեան թորգոմեան ազգին ասելի է զայրս զայս իբրեւ զակն տունջեան. նաեւ ոչ միայն մերոյս նահանգի՝ այլ եւ այլ ազանց եւ այլանդակաց »։ Մինչեւ ուրեք կոչէ զնա «Ամենայն բոլոր բարեացն պարառ ութեան պատարուն »։ Եւ եթէ չէր ասէ լեալ սա յաւուրս մեր, եւ այլք պատմէին մեզ գրով զառաքինութիս սորա՝ անհաւատալի եւ առասպելեալ պատմ ութիւն համարէաք իբրեւ զհոմերոսին գրուածս որ զդիւցազանց։ Սոյնպէս գրէ եւ Լաստիվերտցի ժ. «Վահրամ այր հզօր եւ անուանի, եւ բարեպաշտ ութեամբ յոյժ վեհ, որպէս թէ ոչ ոք հաւասար նմա »։ Նաեւ ըստ կենակցութեն եւ ընտանի եւ քաղցր բարուց մեծապէս գովէ զնա նոյն մատենագիր՝ կոչելով «Հեզ եւ հանդարտ, արդարադատ եւ անաչառ, առ ամենեսին զուարթ, անոխակալ եւ անյիշաչար… Զի՞նչ արդեօք զքոյդ բարեբախտ ութիւն ասացից որ ըստ հոգւոյ եւ որ ըստ մարմնոյ. որ երկոքումբք գերապանծ եւ անհետամուտ եղեալ, պատկառելի եւ նախապատուելի յոգունց գտեալ ազգաց. որ գրեթէ եւ ոչ թշնամի կամ հակառակօղ ոք երեւեալ՝ բանս ինչ համարձակեալ կամ պարսաւանս մի եւ միովն իւիք 'ի քեզ հնարեցան բարբառել… եւ եթէ ոք նախանձով հրացեալ վառէր, ոչ համարձակիւր ընդ ընկերի իւրում շշնջել շրթամբք անգամ»։
      
       ՌՈՒՍՈՒԴԱՆ
       ԴԱՐ ԺԴ
       Թագուհի Վրաց, այլ հայկազուն 'ի բագրատունի տոհմէ. եղեւ նորոգիչ եկեղեցեաց, որպէս գրեալ գտանի 'ի յիշատակարանի մատենագր ութեանց սրբոյն Բարսղի երկաթագիր գրեալ. ուր ասի վասն Բարսղի կաթողիկոսի. «Յամենեցունց եղեւ պատուեալ ըստ արժանւոյ, եւս առաւել 'ի մեծ ամիր սպասալարէն յԻւանէէ, եւ 'ի զուգակցէ նորին 'ի բարեսէր թագուհւոյն Ռուսադանայ, որ էր յազգէ Բագրատունեաց մերոց կորուսեալ ազգիս թագաւորաց. որ ցուցանէր զգութ հարց իւրոց, եւ նորոգէր զիւրոց նախնեացն սէր առ ամենեսին, առ հեռաւոր եւ մերձաւոր ուխտս սուրբս։ Քանզի ամենայն տեղի որ 'ի նախնեաց սորա շինեալ էին եւ նուազեալ յետոյ, 'ի սորա աւուրս պայծառանային եւ նորոգէին վերստին, եթէ 'ի մերում գաւառիս եւ եթէ 'ի գաւառին Անւոյ՝ սեփհական քաղաքին իւրեանց, եւ 'ի նոյն իսկ յԱնի, եւ եթէ 'ի գաւառին Դըւնայ»։
       Գտանին եւ այլ ինչ ինչ 'ի բնաւոր ութեան ազգիս ընդհանուր գիտելիք ըստ բարելաւ ութեան մասին, այլ ոչ յիշատակեալ որոշակի 'ի գիրս. վասն որոյ եւ արտաքոյ կարգի մատենիս։ Օրինակ իմն. ոչ ուրեք ընթեռնումք զմերոցն թէ պատերազմասէրք էին եւ ինքնին երբէք պատերազմ յարուցեալ 'ի վերայ այլոց ազգաց ընդարձակելոյ աղագաւ զաշխարհ եւ զտէր ութիւն իւրեանց, որպէս սովոր են այլք յազգաց, այլ 'ի պաշտպանել միայն։ Զի սկսեալ 'ի նախահօրէն Հայկայ այսպէս գտանեմք գործեալ, թէ Հայկ պատերազմեցաւ 'ի վանել միայն զբռն ութիւն Նեբրովթայ. Արամ պատերազմեցաւ 'ի վանել զբռնաւորս՝ որ յերից կողմանց եւս արշաւեալ գրաւեալ էին զհայրենի երկիրն. իսկ 'ի Հայկայ մինչեւ ցԱրամ ոչինչ պատերազմ յիշատակի. սոյնպէս եւ մեծն Տիգրան ել 'ի պատերազմ առ 'ի զերծանիլ 'ի բռնութէ Աժդահակայ, եւ առ 'ի աջակից լինել Կիւրոսի։ Ըստ այսմ է տեսանել եւ յԱրշակունիս, յորս նոյն իսկ միջինն Տիգրան մարտեաւ յարձակեցաւ առ 'ի զերծանիլ 'ի տիրապետուէ հռոմայեցւոց. մեծն Խոսրով յարձակեցաւ 'ի վերայ Պարսից առ 'ի վանել զբռն ութիւն սասանեաց զոր գործեցին 'ի վերայ պահլաւեանց իւրոց ազգականաց. զԱրտաշէս ա. միայն գտանեմք յԱրշակունիս ինքնաշարժ ըստ կամի յարձակեալ 'ի վերայ այլոց ազգաց, եւս եւ Յունաց, 'ի տիրապետել եւ յընդարձակել զաշխարհ տէր ութեան իւրոյ։ Իսկ յաւուրս Բագրատունեաց ամենայն պատերազմունք իւրեանց մղեցան առ 'ի վանել զարաբացիս, զհիւսիսականս, ապա զթուրք սկիւթացիս տուղրիլեանս որ 'ի զարմէ սէլճուգեան, եւ ապա զմուղալ Թաթարս։
       Ընդ բարելաւութեանցս այսոցիկ մարթ էր դասել եւ զազգիս հեզահամբոյր բնաւորուի. այլ քանզի չէ այդ հաստատուն եւ մշտատեւ առաքին ութիւն 'ի նմա, զանց առնեմք։ Իբր զի, թէ չթուիցի ինչ ծանր զոր ասեմս, հեզ ութիւն նորա անցանէ ըստ չափ առ օտարազգիս, եւ բարեհամբաւեալ է յոյժ. այլ առ համազգիսն սրտմտ ութիւն եւ վրէժխնդրութիւն, եւ այլք 'ի դժնդակ ախտից, զորոց ժամ է խօսել։