Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Բ

Հեղինակ
ԻՆՃԻՃԵԱՆ ՂՈՒԿԱՍ ՎՐԴ.  

Բաժին
Հայագիտութիւն  Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  Ազգագրութիւն  
Դիտել
ՈՐ միանգամ խելամուտ լինել կամիցի պատմ ութեան ազգիս, եւ գլխաւոր պատճառացն աւերելոյ աշխարհիս մերում, գտցէ յառաջիկայ ճառիս զախտս եւ զմոլ ութիւնս բնաւորեալ յազգի մերում առաւել քան զարտաքին թշնամիս. որպէս վկայէ եւ Յոհաննէս կաթողիկոս յասելն. «Ի տանէ առաւել , քան յօտարաց բուսաւ մարտ դառնութե »։ Արդ քանզի պատմութիւն աւերածոյ աշխարհիս կից է ընդ բարոյական կրից, հարկ է մեզ ըստ կարգի տալ տեղեկ ութիւն վասն այսր. նախ՝ զոր ինչ գրեն արտաքին մատենագիրք զբարուց ազգիս, ապա մեր մատենագիրք։ Ստրաբոն ժա. 525. 'ի ստորագրելն զՄարս ասէ. «Բարք գրեթէ նոյն են Մարաց եւ Հայոց. զի եւ աշխարհն նման է »։ Զայս բան չէ պարտ ճշդիւ առնուլ վասն համօրէն աշխարհիս մերոյ. քանզի բնիկ միջնաշխարհ մեր, ուր էր Այրարատ նահանգ արքայանիստ, չէր այնչափ ինչ ծանօթ արտաքնոց, այլ պարտ է յաւէտ իմանալ վասն նահանգնացն որք սահմանակից էին Մարաց, յորս գլխաւոր պարտ է համարել զՓայտակարան նահանգ, յետ նորա զԿորճէս եւ զՊարսկահայս, որք եւ կոչին Կորդուք եւ Հեր եւ Զարեւանդ գաւառ. զորոց զբարս արդարեւ Մարաց նմանիլ ցուցանեն եւ բանք մերոց պատմագրաց։ Յայնժամ մարթ է եւ 'ի վերայ հայկազուն բնակչաց սոցին ստուգեալ զմիւս բան նորին Ստրաբոնի, որ ժա. 524. ասէ վասն Մարաց պարապիլ յաւազակութիւնս . զի արդարեւ վասն հայկազուն բնակչաց Փայտակարանի եւ Կորդուաց՝ որք խառն բնակէին ընդ Մարս՝ անկ է կարծել զնոսա 'ի գործ աւազակ ութեան պարապեալ։
       Այլ թողեալ զմասնաւոր նահանգացն՝ նաեւ 'ի համօրէն ազգս մուծեալ երեւի բարք Մարաց. զի բարք նոցա էին փափկասիրութիւն , ըստ հաճոյից անձին վարել, ոչ լինել ընդ խրատուք այլոց, այլ 'ի մանկուէ ուսանել 'ի կատարել զկամս իւր, որպէս ցուցանեն զանազան բանք պատմագրաց. արդ այս ախտք են որք երեւին նաեւ 'ի յետագայ արշակունի թագաւորս մեր։ Եւ զի 'ի յաճախ կենակցուէ եւ յընտանութէ զհետ գայ առնուլ 'ի միմեանց զապական ութիւն բարուց, պատմութիւն ազգիս յայտ առնէ երկիցս ընտանացեալ մերոց ընդ Մարս. մի՝ 'ի գալ բազմամբոխ արքունեաց Աժդահակայ եւ Անուշ մօրն 'ի հայաստան, զորս բազմ ութեամբ բնակեցոյց մեծն Տիգրան 'ի կողմանս Նախջաւանայ. որք եւ չէին այնչափ ինչ հեռի յարքունեաց մերոց. ընդ որս 'ի հարկէ եւ խառն երթեւեկէին նաեւ արքայազունք մեր 'ի տես ութիւն միմեանց, յորոց եւ ուսանէին զնոցին մոլ ութիւնս յայնմ ժամանակի, երբ տակաւին մնացեալ կային հետք բարուց առաջին աշխարհաշէն եւ ժրաջան նահապետաց մերոց հայկազանց, մինչեւ ապա առ սակաւ սակաւ մտանել 'ի նոսա եղծումն բարուց եւ օտարանալ 'ի նախնեացն անարատ քաղաքավարութենէ։ Նմին իրի յարեան այն շփոթութիւնք զորս հարեւանցի յիշատակէ Խորենացին, մինչեւ այր զարամբք ելանել 'ի յափշտակել զթագաւորուի, եւ ապա բոլորովին իսկ կորուսանել զթագաւոր ութիւն իւրեանց. վասն որոյ զկնի մեծին Տիգրանայ ոչ ոք յիշատակի 'ի հայկազունս թագաւոր ոք բարեկարգ։ Իսկ յետ այնորիկ յորժամ պարթեւն Վաղարշակ թագաւորեաց 'ի Հայս՝ մուծաւ 'ի մերսն կրթ ութիւն թագաւորացն Պարսից, որով վարէին առաջին Արշակունի թագաւորք մինչեւ ցԱբգար։ Բայց եւ սորա 'ի փոխադրել զարքունիս իւր 'ի Միջագետս, երկրորդ անգամ լինէր մերոցն խառնիլ ընտան ութեամբ ընդ Մարս, եւ զնոցին դարձեալ զգենուլ զբարս. զի արքայորդւոյ ըմբոստանալ ընդդէմ արքայի չէր լուեալ 'ի Հայս մինչեւ ցայնժամ, որպէս արար Սանատրուկ. որ եւ առանձին համարի յապստամբս, թագ կապեալ 'ի Փայտակարան, ուր կային բազմութիք Մարաց. եւ հայկազունք որ 'ի նմա՝ զՄարացն ունէին զբնութի։ Նոյն իսկ Միջագետաց՝ ուր տարաւ Աբգար զարքունիս, սահմանակից էին եւ Մարք, եւ մերձակայ՝ Կորդուք եւ Հեր եւ Զարեւանդ գաւառք, ուրանօր լցեալ կային Մարք։
       Եւ այնպէս է ասել, թէ 'ի Հայս զկնի մեծին Տիգրանայ նախ օտարամուտ եղեւ բարք Մարաց. ապա մուծաւ բարք եւ կրթ ութիւն Պարթեւաց 'ի ձեռն Վաղարշակայ. եւ ապա դարձեալ մուծաւ բարք Մարաց։ ԶՊարթեւացն ակնարկէ Տակտիոս. «Հայք, ասէ, անհաւատարիմք գոլով զերկոսին եւս զորսն կոչէին՝ ըստ դրից երկրին եւ ըստ նման ութեան բարուց առ Պարթեւս մօտեւորեալք, ընդ որս եւ ամուսն ութեամբ խառնեալք, անծանօթք ազատութե, յաւէտ անդր առ ծառայութին յօժարամիտք »։ Իսկ վասն վիճակի իւրոյ ժամանակին, այսինքն յորժամ բ. Արտաշէս թագաւորէր 'ի մեզ, պարտ է իմանալ զայն բան նորա, ուր 'ի յիշելն զհայաստան՝ ասէ. «Այս ազգ անծանօթ իմն էր 'ի նախնումն ըստ բնաւոր ութեան բնակչաց եւ ըստ դրից երկրին, որ հարուստ տարած ութեամբ յարակցեալ կայ մերոց գաւառաց (հռոմայեցւոց ), եւ համօրէն առ Մարս թեւակոխեալ, որոյ եւ անկեալ գոլով 'ի մէջ մեծազօր տէրութեց՝ յոլովակի անմիաբան գտանին. ընդդէմ հռոմայեցւոց ատելուբ բերեալ, իսկ ընդդէմ Պարթեւաց յաչաղմամբ »։ Այլ զմիւս բան նորին Տակտիոսի զոր ասէ զկնի, պարտ է իմանալ վասն Հայոց բնակելոց 'ի փոքր Հայցս, մերձ 'ի Պոնտոս գաւառ. ուր ասէ վասն Զենոնի որդւոյ Պողեմոնի արքային Պոնտոսի. «Սա անդստին յառաջին տիոց մենկ ութեան զբարուց եւ զոսվոր ութեանց հայկազանց նախանձ բերեալ, զորսորդ ութեանց եւ զշուայտութեանց, եւ զայլ որ ինչ սովորեալ ունին բարբարոսքն (Հայք , յայնմանէ ) յինքն յանկուցեալ ունէր զսիրտ նախարարաց (Հայոց ) եւ զժողովրդեան »։ Բարբարոս կոչել զհամօրէն ազգն նաեւ 'ի նամակին Ատտիկոսի Յունաց պատրիարգին Բիւզանդիոյ գտանեմք առ Խորենացւոյն գ. 57. զի գրէ առ մեծն Սահակ. «Բազում գոհութիւն մատուցանեմք յաղագս քո բարեհամբաւութեդ 'ի մէջ այդպիսի բարբարոս ազգի »։ Ի յետագայ ժամանակս նաեւ յայլոց սահմանակից ազգաց Վրաց եւ Ալանաց ինչ ինչ մուծեալ 'ի մերս կարծեմք 'ի կողմանէ բարուց, եւ առաւել յԱսորւոց 'ի հայկազուն բնակիչս Միջագետաց եւ հարաւակողման Փոքուն Հայոց. ըստ որում յաւուրս քրիստոնէ ութեան կարի իմն ընտանութիւն գոյր ընդ նոսա, որպէս ցուցանեն պատմութիք։
       Եւ այսպէս զժամանակ եղծման եւ ապական ութեան բարուց յաշխարհիս մերում՝ գտանեմք նախ 'ի ժամանակս կռապաշտ ութեան յաւուրս հայկազանց յետ մեծին Տիգրանայ, որպէս յիշեցաք 'ի վերոյ . երկրորդ 'ի ժամանակս քրիստոնէ ութեան յաւուրս Արշակունեաց, յորժամ չորեքին վերջին թագաւորք իշխէին, որք են բ. Տիրան, բ. Արշակ, Պապ եւ Արտաշիր։ Զի ըստ գրելոյ Բուզանդայ. յորմէհետէ Հայք ծանեան զտէր դառնալոյ 'ի քրիստոնէ ութիւն յաւուրց անտի Տրդատայ, «Արար (Աստուած ) խաղաղութի, եւ լռեցոյց շուրջ զթշնամիս նոցա, զի ցածոյց տէր զմարտ պատերազմացն 'ի սահմանաց նոցա, եւ մինչեւ յայն ժամանակ (մինչ 'ի Տիրան թագաւոր ) ոչ ընդ ումեք բանք գոյին ամբոխի կամ խռովութեան, եւ 'ի մեծի խաղաղ ութեան էին բնակեալք ». գ. 17։ Բայց խօսելով ապա վասն ժամանակին Տիրանայ ասէ. «Ապա 'ի ժամանակին յայնմիկ յարոյց զօրացոյց (Աստուած ) զգրգռուիս սահմանակցօք շուրջ յամենայն կողմանս զթշնամիս նոցա. եւ ոչ մի ոք 'ի թագաւորացն Հայոց ոչ ոք գտանէր նոցա բարեկամ, այլ ամենեքեան թշնամիք »։ Զնոյն երկրորդէ եւ Մեսրոպ ե. «Աշխարհս Հայոց 'ի մահուանէ Յուսկանն մինչեւ 'ի մեծն Ներսէս խոտորեալ էին 'ի ճանապարհացն Աստուծոյ 'ի մեծամեծաց մինչեւ ցփոքրկունս. եւ գործէին զմեղս համարձակ իբրեւ զՍոդոմ. վասն այսորիկ եթող Աստուած 'ի ձեռանէ իւրմէ, եւ մատնեաց զնոսա 'ի ձեռս թշնամեաց իւրոց. եւ նեղէին զնոսա յամենայն կողմանց »։ Եւ արդարեւ նաեւ պատմ ութիւն վարուց մեծին Ներսէսի յայտ առնէ, թէ նախ քան զնա յոյժ ապականեալ էր բարոյական ութիւն յաշխարհի մերում, մանաւանդ 'ի մէջ մեծամեծաց. վասն որոյ նախարարք ըստ Բուզանդայ դ. 3. ասացին առ Արշակ արքայ, թէ որպէս յԱրշակունի ցեղէն նորոգեաց Աստուած զթագաւոր ութիւն Հայոց նստուցանելով զձեզ, «սոյնպէս պարտ է 'ի յայնմ զաւակէ նորոգել զհոգեւոր նահապետութիւնն. զի ընդ նորոգել այնր աթոռոյ, ասեն, նորոգեսցին պայծառ վարք աշխարհիս Հայոց »։ Եւ թէ քանի վատթարեալ էին յայնժամ բարք՝ ցուցանէ ժողովն զոր արար նա ինքն մեծն Ներսէս 'ի յուղղել զմոլութիւնս զորս թուէ Բուզանդ դ. 4։
       Յետ բառնալոյ թագաւոր ութեան Արշակունեաց մինչեւ 'ի սկիզբն թագաւոր ութեան Բագրատունեաց՝ երկու համաշխարհական աւերմունք աշխարհիս՝ մի 'ի Պարսից յաւուրս Յազկերտի, եւ երկրորդ յարաբացւոց յաւուրս Բուղայի՝ յայտ առնեն զսաստկ ութիւն կրից մոլ ութեանց տիրելոց յայնմ ժամանակի . քանզի երկոցուն եւս աւերման պատճառք՝ եղեն երկպառակութիւնք, քսութիւնք եւ մատնութիւնք մերոց իշխանաւորաց, որպէս ունիս տեսանել ստորեւ։ Յայնմհետէ ոչ տեսանի փոփոխ ութիւն ինչ 'ի բարին յընդհանուր աշխարհիս, այլ 'ի մասնաւորս ոմանս. որպիսի ոք եղեն ա. Աշոտ, եւ ա. Սմբատ թագաւոր։ Արդ կամելով որոշ ինչ տեղեկ ութիւն առնուլ զբարուց իւրաքանչիւր ժամանակի Արշակունեաց եւ Բագրատունեաց, առաւել 'ի գործոց թագաւորաց մերոց մարթ է գուշակել զբարս՝ որ յայնժամ տիրէր յարքունիս նոցա. զորոց կարես տեսանել 'ի գլուխն Կառավարութեան՝ եդեալ ըստ կարգի ժամանակագրութեան. զի առ պատմագիրս մեր չիք ինչ գտանել որոշ յիշատակ ութիւն յաղագս այսորիկ. այլ միայն վասն տեղեաց եւ գաւառաց ինչ դուզնաքեայ յիշատակութիք, որք են այսոքիկ։
       Սիւնիք. Զբնակիչս կողմանցինչ սորա Կորիւն կոչէ «Գաղզանամիտ, վայրենագոյն, ճիւաղաբարոյ »։ Ի սոսա որպէս յարեան արք պատուականք ամենայն մասամբք կատարեալք, որպէս Ստեփաննոս Սիւնեցի եւ Սահակադուխտ, ելին նոյնպէս անօրէնք ծայրայեղ խոտորեալք 'ի չարիս, որպէս Վարաղվաղեն, Վասակ, Գդիհոն, եւ Փառանձեմ տիկին . զի յայդ իսկ բնաւորեալ են բնակիչք գաւառիս՝ յամենայնի անցանել ըստ չափ եւ ըստ պայման, գոլովնոցա սերունդ բնիկ հայկազանց. զի եւ ազգս նոյնպիսի է ըստ բարուցն յընդհանուր մտածեալ։
       Ուտէացիք։ Զխստ ութիւն բարուց սոցա զանազան անուամբ բացատրէ Յոհաննէս կաթողիկոս յասելն. «Գնայ յՈւտի գաւառ առ 'ի հնազանդել զբիրտ ապստամբութիւնն Մովսիսի, զոր իւր իսկ կացուցեալ էր զնա իշխան եւ հրամանատար ճուաղաբարոյ ազգացն այնոցիկ Ուտի գաւառին… Մինչդեռ թագաւորն առկայացեալ յՈւտի գաւառի համոզել նուաճել զխոստապարանոց աւազակուտ մարդիկ աշխարհին »։ Եւ այլուր. «Հասանէ յՈւտի գաւառ. եւ ապա անդ զնուաճեալսն առ ինքեամբ, զաղխատրոյզսն բանիւք համոզեալ… եւ որպէս սանձիւք ոմամբք բարեզգեաց բանիւք 'ի բաց ճնշեալ զխեցբեկագոյն բարս նոցա, ածէր ընդ ինքեամբ 'ի հաստատուն խորհուրդս »։ Իսկ ուրեք զԳուգարաց եւ զուտէացւոց միանգամայն աղխատրոյզ բարուք լինել ասէ. թէպէտ եւ զՈւտի գաւառն կոչէ՝ սիրեցեալ գաւառ Աշոտոյ Շահնշահի. թերեւս վասն դրիցն. եւ ոչ վասն բնակչաց։
       Փայտակարան։ Բնակիչք սորա հռչակեալ են 'ի ճիւաղաբարոյութեան, զորոց յիշէ Կորիւն «զդիւական սատանայակիր բարուցն ճիւաղութիւն » ընդ անուամբ Մարաց։ Խորենացին գ. 3. 'ի պատմելն զնահատակութիւն սրբոյն Գրիգորիսի՝ կոչէ զբնակիչսն Հանապազասուտս եւ բարբարոսս։
       Դերջան. Այսր գաւառի «բարք խեցբեկագոյնք » յիշատակին առ Ագաթանգեղոսի յծդ։
       Սասունք. Գաւառ Աղձնեաց. զսոսա կոչէ Յոհաննէս կաթողիկոս Աղխատրոյզ բարուք. որոց եւ այլ հանգամանք բարուց պատմին առ Թոմայի Մեծոփեցւոյ. տես 'ի մեծ Հայս 72։
       Դվեցիք. «Զամբարտաւան եւ զբիրտ ապստամբութիւն » սոցա յիշէ Յոհան. կաթողիկոս. ուր բնակչաց բազմ ութիւն թէպէտ 'ի Հայոց էին, այլ տէրութիւնն էր 'ի ձեռս Տաճկաց. որպէս եւ այլուր յայտ առնէ յասելն. «Հասեալ 'ի դուռն մայրաքաղաքին Դվնայ. եւ անդ (զպաշտօնեայս ) հեթանոսաց յինքեանս գրաւեալ ընդ ձեռամբ նուաճէին»։
       Այսչափ ինչ համառօտիւ ծանօթս տուեալ զբարուց գաւառաց ոմանց եւ տեղեաց, ժամ է արդ մի առ մի յառաջ բերել եթէ ո՛ր այնոքիկ ախտքն էին, որ ընդ այլ եւ այլ ժամանակս յոմանց ոմանց յիշխանաւորաց 'ի վեր երեւեալ՝ սփիւռ տարածեցան ընդ համօրէն Հայաստան. եւ վեր 'ի վայր արարին զաշխարհս եւ զազգ մեր։
       Ա . Երկպառակութիւն։
       Ի մէջ ամենայն ախտից այս է գլխաւոր եւ ընդհանուր յազգի մերում, որ եւ պատճառ է խափանելոյ ամենայն բարեաց հասարակաց. իսկ զանհնարին չարիսն որ անտի յաւուրս Արշակունեաց եւ Բագրատունեաց 'ի սկզբանէ մինչեւ ցվախճան ո՞ կարասցէ թուել։ Բայց առ 'ի տալ տեղեկութիւն ինչ դուզնաքեայ՝ յառաջ բերցուք զկրկին համաշխարհական աւերմունս յերկպառակութէ յառաջ եկեալս, յորոց եւ զայլսն դիւրաւ է իմանալ։
       Առաջինն եղեւ յաւուրս Վարդանանց, յորում ժամանակի քանզի այն ինչ վերջացեալ էր թագաւորութիւնն Արշակունեաց՝ նախարարութիւնքն տակաւին ծաղկեալ կային քաջ ութեամբ զօրաց իւրեանց, մինչեւ տէրութիւնն Պարսից 'ի ձեռն մերոց քաջազանց գործէր կատարեալ յաղթութիւն ընդդէմ թշնամեաց իւրոց. եւ 'ի ձեռն մերոց ահեղ եւ զօրաւոր հանդիսանայր, զոր եւ յայտ առնեն պատմութիւնք ժամանակին. զի յորժամ նախարարք մեր 'ի հալածանս գոլով ոչ գտանէին 'ի բանակին Պարսից , յայնժամ տկարանայր պարսիկն եւ յաղթեալ լինէր 'ի Քուշանաց, 'ի Հեփթաղաց եւ յայլոց։ Արդ եթէ եւ նովին հաւատարմ ութեամբ եւ միաբան հոգւով պատերազմեալ էին նախարարքն մեր վասն ազգին իւրեանց՝ որպէս պատերազմեցան Պարսից, չկրէր ինչ աշխարհս մեր 'ի հալածանացն Յազկերտի։ Այլ տես ինձ թէ 'ի նմին իսկ 'ի պատերազմին Վարդանանց քանի՛ քանի՛ երկպառակ ութիւնս յարուցին երեւելի նախարարք։ Վասակ Սիւնեաց իշխան անօրէն փառասիրութեան անձին զհետ կրթեալ, խորհէր զամենայն հնարս հայթհայթել առ 'ի դերեւ հանել զխորհուրդ մեծին Վարդանայ եւ ամենայն նախարարաց նորա։ Վահան ամատունի զնոյն ինքն զՎասակ խորհէր կործանել վասն հնացեալ ոխութեն ընդդէմ նորա։ Վարազվաղեն փեսայ նորին Վասակայ խորհէր եւ գուն գործէր վրէժ առնուլ 'ի նմանէ։ Անդաղան անուն ոմն ոստանիկ մատնէր Պարսից զխորհուրդ նախարարաց մերոց, զոր խորհեցան։ Եւ այլ զի՞ գիտեմ քանի՛ քանի՛ առտնին հերձուածք 'ի վեր երեւեալ յայնժամ տկարացուցին զանպարտելի զօր ութիւն քաջացն Հայոց, զորոց խօսի Վահան մամիկոնեան սպարապետ առ Միհրան զօրապետ Պարսից. «Դուք ամենայն Արիք լուայք եւ տեսէք, եւ ոչ բազում այրուձիոյ, այլ հարիւր արամբ՝ եւ կամ եւս նուազիւ՝ զհազար եւ զերկուս հազարս այր փախուցեալ է (մեր ) սոքօք. եւ յայսմ կռուի մի՛ զայս զմտաւ ածեալ պարծիք, թէ աւելի ինչ քաջութեամբ յաղթեցէք մեզ. այլ 'ի մեր երկպառակութենէ եւ 'ի նենգելոյ եղեւ մեզ վնաս ». Ղազար 239։
       Երկրորդ աւերումն եւս նոյնպէս եղեւ յերկպառակութենէ մերոց իշխանաւորաց յաւուրս արաբացւոց 'ի ձեռն Բուղայի. մանաւանդ զի 'ի բանից Յոհաննու կաթողիկոսի երեւի թէ նաեւ 'ի սկզբան անդ 'ի վեր երեւելոյ արաբացւոց՝ յանմիաբանութենէ նախարարաց մերոց իշխեցին նոքա արշաւել 'ի Հայս. քանզի յետ հալածեալ լինելոյ հրամանատարին Դաւթի Սահառունւոյ, գրէ. «Եւ վասն զի նախարարք ազգիս մերոյ անմիաբան լեալք, եւ ոչ ոք էր որ սմա զօրավարէր, (կամի ասել թէ ոչ միաբանէին եւ ոչ իսկ 'ի կարգել զօրավար . ) յայնժամ ապականեալ զօրն Հագարայ համարձակութիւն առեալ յԱսորեստան կողմանէ ասպատակ 'ի Հայս սփռէին. եւ ըստ օրինակի հրացայտ իմն հրդեհի ճարակ բոցոյ նորա վաղվաղակի հասանէր յԱյրարատ գաւառ՝ հարեալ զդաշտավայրն ամենայն, եւ պաշարեալ պատերազմաւ զԴուին քաղաք »։ Այս առաջին ասպատակ ութիւն էր արաբացւոց։ Եւ ասէ թէ նաեւ յայլ նուագս յորժամ միաբան լինէին նախարարք մեր եւ կացուցանէին զոմն գլուխ, յայնժամ խաղաղէր աշխարհս հայաստան. որպէս եղեւ արդարեւ յորժամ գ. Ներսէս կաթողիկոս ետ կացուցանել զՍմբատ զորդի Վարազտիրոցի 'ի կուրապաղատ, եւ զԹէոդորոս Ռշտունի 'ի զօրավար. զի յայնժամ, ասէ, «պայազատեալ ապահովանայր առ ժամանակ մի 'ի չար հինից Հագարու աշխարհս մեր»։
       Իսկ յարձակումն Բուղայի զորմէ առաջիկայ բանս է, թէ ո՛րպէս յերկպառակութենէ մերոց իշխանաց եղեւ, այսպէս ողբս առեալ ծանուցանէ Թոմա Արծրունի. «Թէպէտ (մինչեւ ցայնժամ ) նեղեալք եւ չարչարեալք լինէաք պէսպէս կատանօք… այլ սակաւագոյնք եւ առ փոքր ինչ ժամանակս… քանզի դեռ միաբանք եւ միախորհուրդք եւ հաւասարք առ միմեանս բնակէին իշխանք Հայոց ազատագունդ բազմուբ, եւ զօրացն նոցա. թէպէտ եւ 'ի ծածուկ ունէին զերկբայ ութիւն նենգութեանց։ Իսկ իբրեւ սկսաւ սպրդել մտանել 'ի ներքս երկպառակութին 'ի մէջ միաբանութեանն՝ հեռացաւ մեկնեցաւ գնաց շնորհ աստուածատուր զօրութեանն, եւ խորհուրդք խորհրդականաց ոչինչ համարեալ լինէին 'ի գործս մարտից եւ յայլ կարգս հոգաբարձ ութեան աշխարհիս. եւ զոր օրինակ ոք զբոլոր անդամս մարմնոյ յօշիցէ 'ի մասունս, եւ ոչ երեւի տեսակ կենդանի մարդոյն… այսպէս տակաւին 'ի բազումս քայքայեալ լինէր միաբան ութիւն աշխարհիս. եւ իւրաքանչիւր ոք այր զընկերէն եւ զեղբօրէ իւրմէ 'ի չարիս խոկային. եւ թուղթս եւ դեսպանս առ թագաւորն (առ ամիրապետն ) յղէին ծածուկս 'ի միմեանց. այլ եւ ընդ միմեանս արկանէին բանս քսութե։ Եւ ոչ ոք մնայր գէթ երկու 'ի միասին. եւ յոյժ ուրախ առնէին զթշնամիսն 'ի քակել միաբան ութեան իրերաց… եւ առ սոսա… 'ի դէպ ելանէ եւ հին առասպելն Ոլպիանու փիլիսոփայի որ վասն առիւծուն եւ զուարկացն են բարառնութիւնք. տեղեակ են այսմ ուսումնասէր անձինք» դ. 11։
       Եւ արդարեւ յաւուրս ա. Սմբատայ արքայի իբրեւ մեծ ինչ համարեալ պատմէ Յոհաննէս կաթողիկոս զմիաբան լինելն նախարարաց առ ժամանակ մի, ասելով. «Յետ այսորիկ արքայ Սմբատ իբրեւ ետես զմիատարք խաղաղ ութիւն մշտնջենաւորեալ 'ի Հայս, եւ միաբան ընդ նմա լինել նախարարացն յուխտ սիրոյ, եդ 'ի մտի իւրում երթալ… նուաճել զաշխարհն Տարօնոյ »։ Այլ յորժամ այսպէս օր ըստ օրէ զհետ էր յառաջանալոյ, փոխանակ զի ամենայն իշխանաց անկ էր յայնժամ միանալ ընդ Սմբատայ առ 'ի զօրացուցանել զթագաւորն իւրեանց, այսմ ընդդէմ տեսանեմք զամենեսին փեռեկտեալ յարքայէ եւ յիրերաց. զի 'ի միոյ կողմանէ Մոկաց իշխանն Մուշեղեւ Անձեւացեաց իշխանն Գուրգէն, երկոքին եւս ալեւորեալ հերօք՝ ասէ նոյն ինքն պատմիչն, մարտ հակառակ ութեան 'ի մէջ իւրեանց բորբոքեալ սաստիկ պատերազմէին ընդ իրեարս, մինչեւ Մուշեղ սպանաւ 'ի Գուրգենայ։ Իսկ 'ի միւս կողմանէ Գագիկ իշխանն Վասպուրականի գաղտ միաբան ութիւն կալեալ ընդ Ահմատայ բռնաւորին. զամենայն զօրս Սըմբատայ ընդ դժուարակոխ ճանապարհ տալով անցուցանել այնպէս լքուցանէր իբր գանեալս յօդալոյծս, մինչեւ ասէ, «տեսեալ զայն արքայի, եւ իմացեալ թէ յայնմհետէ ոչ յաջողի նոցա գործ պատերազմին՝ յետկոյս զինքեանս մղեալ 'ի փախուստ դառնային »։ Ահա այս ամենայն երկապառակութիք են զորս լուեալ եւ տեսեալ Ափշին ոստիկան, համարձակեցաւ դիմել 'ի վերայ Սմբատայ, եւ իբրեւ էառ զբերդն Կարուց, եւ գերեաց զտիկինն եւ զայլս որ 'ի նմա, պատանդս խնդրէր 'ի Սմբատայ արքայէ առ 'ի արձակեալ զնոսա. «Իսկ արքայ, ասէ, ոչ տեսեալ զհարթայարմար միաբան ութիւն նախարարացն ընդ ինքեան, եւ ոչ այլ ինչ իրին ելի աղագս գտեալ, այլ ակամայ կամօք 'ի կամս նորա դառնայր, տալով զԱշոտ որդի իւր եւ զՍմբատ եղբօրորդի 'ի պայման պատանդաց. այլ եւ զդուստր Շապհոյ կրսեր եղբօր իւրոյ 'ի կն ութիւն նմա»։
       Նոյն երկպառակ ութիւն եւ անմիաբան ութիւն էին պատճառք այն ամենայն հարուածոց որք եկին հասին 'ի ձեռաց Յուսփայ յաւուրս նորին ա. Սմբատայ եւ բ. Աշոտոյ վասն որոյ եւ Նիկողայոս պատրիարգ Յունաց յիշէ զայն 'ի թուղթն իւր որ առ Յոհաննու կաթողիկոսի. Պարտ է ձեզ, ասէ «դադարեցուցանել գոնէ 'ի հակառակութէ չարութեդ որ ընդ միմեանս… մոռանալ զընդ միմեանս հարումն, եւ նայել 'ի սէր եւ 'ի միաբան ութիւն եւ 'ի հաշտ խաղաղ ութիւն ընդ միմեանս եւ ընդ հասարակ իշխանս Հայոց եւ Աղուանից, եւ միանալ միաբան… գուն գործել եւ 'ի բաց 'ի միջոյ բառնալ զչար հակառակութիւնս դոցա… զի այդպէս միախոհք եւ միաբանք լինելով՝ մի եւս կարողասցի ինչ 'ի վերայ աշխարհիդ ձերոյ ապականիչ չարն »։ Եւ արդարեւ քանի՛ անհեթեթ էր եւ վնասակար, յորժամ երկոքին Աշոտք՝ երկու հօրեղբօրորդիք գոլով՝ զանուն թագաւորի առեալ մարտնչէին ընդ միմեանս, եւ զերկիրս միմեանց իբրեւ զօտարաց աւերէին. «Երկաքանչիւրքն նոքա իբրեւ զօտարածին թշնամիս ընդ միմեանս 'ի գրգռ ութիւն մարտից մարտուցեալ, քաջահնար լինէին զմիմեամբք ելանել 'ի հակառակութիւնս եւ 'ի կռիւս »։ Բայց ընդ հաշտիլն երկոցուն նոցա ընդ միմեանս՝ իսկ եւ իսկ յաջողեցան յայնժամ արդիւնք խաղաղութեանն. զի որպէս գրէ անդէն, յետ հաշտութեանն երկոքին նոքա միաբան եկին 'ի վերայ Դըւնայ, եւ ընդ գալն՝ նոյնժամայն յինքեանս գրաւեալ նուաճէին։ Այս ամենայն դիպուածք շատ իսկ յայտ առնեն զընդհանուր վնաս արմատացեալ ախտիս երկպառակութե. եւ յայտ յանդիման կացուցանեն թէ 'ի պատճառս ախտիս այսորիկ այնչափ եւ այնպիսի արի ութիւն մերոց քաջազանց բոլորովին 'ի դերեւ ել։ Բայց եւ միւս մոլութիւնք զորս ստորեւ ունիմք յիշել, առաւել եւս յայտնի արասցեն։
       Բ. Նախանձ եւ Չարամտութիւն։
       Ընդ ամենայն պատմ ութիւն ազգիս եթէ յածեալ շրջեսցի մտօք կենցաղագէտ ոք իմաստուն, զախտ նախանձուն գտանէ արմատ երկպառակութեան, զորմէ արդ իսկ խօսեցաք, եւ աղբիւր ամենայն չարեաց եւ հարուածոց աշխարհիս. որ եւ այնչափ տարրացեալ է առ հասարակ յազգս մեր, մինչեւ 'ի գտանելն զմի ոք աննախանձ՝ զարմանալով իմն յիշէ Խորենացի, թէ Բագարատ յաւուրս փոքուն Խոսրովու զիարդ պատմեաց արքայի ստուգ ութեամբ առանց նախանձու զմեծ քաջագործութիւնն Վահանայ զոր արար 'ի պատերազմի. ասէ. «Եւ աստ դարձեալ յաշխարհն ծոփաց Բագարատ, վկայ հաստատուն առանց նախանձու լինել առ արքայի վասն Վահանայ քաջութեանցն, եւ առաքինի դիպուածոցն ». գ. 9։ Վնասք այսր ախտի բազում են եւ համաշխարհական, յորմէ զերեւելիսն եւեթ յիշեսցուք։ Ընդհանուր եւ մշտատեւ եղեւ վնաս նախանձուն զոր կրէր 'ի սրտի Վասակ մամիկոնեան զօրավար բ. Արշակայ արքայի ընդդէմ եղբօր իւրոյ Վարդանայ։ Զի Շապուհ արքայ Պարսից կոչեալ զբազմ ութիւն քահանայից յեկեղեցւոյն Տիսբոնայ, 'ի ձեռն նոցա երդումն ետ առնել Արշակայ թագաւորի 'ի վերայ աւետարանի՝ չյարիլ առ Յոյնս, այլ միշտ հաւատարիմ մնալ առ ինքն, այս երդումն եւ դաշնագր ութիւն եղեւ 'ի ձեռն Վարդանայ. որով Վարդան ստացաւ փառս եւ պատիւս առաջի Շապհոյ, եւ սիրելի եղեւ նմա յոյժ։ Վասակ եղբայր իւր անհնարին հերձեալ 'ի նախանձուէ, որպէս զի խռով ութիւն արկցէ 'ի մէջ երկուց թագաւորաց, եւ նովին ատելի արասցէ առաջի Շապհոյ զեղբայր իւր, յանկարծ փախեաւ առ Յոյնս։ Զայս արարեալ, այս հանդարտեցաւ սիրտ նորա, եւ յաջողեցաւ 'ի գլուխ ել որում ցանկայրն, եւ յատելիս համարեցաւ եղբայր նորա յաչս Շապհոյ, սակայն անհնարին աղէտք զհետ եկին այնր. քանզի կատաղեալ Շապհոյ վասն այսր , զայն ամենայն քահանայս ոգիս առաւել քան զեօթանասուն առ հասարակ ետ կոտորել, եւ յետ այնորիկ ատել ութիւն կալեալ եւ ընդդէմ քրիստոսական կրօնից՝ եհան հալածումն ընդհանուր 'ի վերայ ամենայն քրիստոնէից իբր ստասաց եւ խաբեբայ արանց. «Մի՛ գտցի յիշխան ութեան իմում , ասելով, որ քրիստոնեայ անուն անուանեսցէ զանձն իւր ». Բուզանդ դ. 17։
       Եւ արդարեւ աւուրք բ. Արշակայ թագաւորին՝ եղեն առ հասարակ աւուրք սպան ութեան եւ արեանհեղ ութեան իրերաց 'ի պատճառս յաճախելոյ չարամտ ութեան եւ նախանձու 'ի վերայ միմեանց։ Միայն 'ի մախանացն եւեթ Տիրիթայ ընդդէմ Գնելայ քանի՛ քանի՛ խռովութիք յարեան եւ տարապարտուց սպանուիք. իսկ պատճառ եւ գրգիռ նախանձուն զի՞նչ. քանզի պատիւ հիւպատոս ութեան եւ գանձս ետ Գնելայ կայսրն Վաղենտիանոս վասն 'ի զուր սպանալելոյ իւրոյ զհայր Գնելայ զՏրդատ զեղբայր Արշակայ թագաւորի. յաւելան 'ի վերայ եւ այլ կալուածք եւ ինչք, զի նաեւ բ. Տիրան կուրացեալ թագաւորն՝ հաւն Գնելայ՝ յուշ ածեալ թէ Տրդատ 'ի պատճառս իւր 'ի պատանդի գոլով 'ի Բիւզանդիա՝ կրեացզայն մահու տարապարտուց 'ի կայսերէն, կարեկցեալ յոյժ 'ի վերայ Գնելայ որդւոյն Տրդատայ, զիւր կալուածս եւ զինչս որք էին յԱյրարատ՝ ետ նմին Գնելոյ, հրամայեալ զի 'ի նոյն կալուածս բնակեսցէ։ Գնէլ առաւել եւս մեծացաւ յորժամ էառ 'ի կեսցէ։ Գնէլ առաւել եւս մեծացաւ յորժամ էառ 'ի կին զՓառանձեմ յազգէն Սիւնեաց, զի 'ի հարսանիսն անդ պարգեւս առատս տուեալ ամենայն նախարարաց՝ սիրելի եղեւ յոյժ ամենեցուն, մինչեւ նոցա զորդիս իւրեանց տալ նմա 'ի կրթութիւն։ Ի բարեբաղդութեանցս այսոցիկ եւ ոչ մի ինչ վնաս հասանէր Տիրիթայ. այլ քանզի վառեալ մաշէր 'ի նախանձութենէ, զի մեծացաւ այրն, որպէս եթէ առ մեծութեամբն նորա նուաստ ոք եւ անպէտ համարեսցի ինքն, կամ լաւ եւս ասացից, զմեծութիւն նորա զըրկանս անձին իւրում համարեալ, որպէս սովորեցին ախտացեալքն ախտիւդ, սկսաւ թափել 'ի դուրս զմաղձ դառն ութեան սրտին։ Գրգռեաց զԱրշակ արքայ թէ զի՞ կաս զի յապաղես, ահա Գնէլ կամի սպանանել զքեզ, եւ ինքն փոխանակ քո թագաւորել, նշան այսմ զի յԱյրարատ բնակէ, ուր միայն թագաւորաց է օրէն բնակել. եւ կայսրն սովին մտօք արար զնա հիւպատոս, եւ ետ գանձս զի կարասցէ յինքն յանկուցանել զնախարարս։ Յայսմ քս ութեան եգիտ իւր ընկեր եւ զՎարդան մամիկոնեան զինակիր արքայի, որ երդմամբ վկայէր ականջալուր լեալ սպառնալեաց Գնելայ վասն սպանանելոյ զԱրշակ։ Այս քս ութիւն երկոցունց պատճառ եղեւ Արշակայ թագաւորի նախ հայրասպան լինելոյ։ Զի հրամայեաց Գնելայ արտաքս ելանել յԱյրարատայ. Տիրան կուրացեալ թագաւորն բարկացեալ վասն այսր 'ի վերայ Արշակայ, պատգամս խիստս առաքեաց առ նա, իսկ նա ետ հեղձամահ առնել զհայր իւր զՏիրան յիւրոց սենեկապետաց. ապա սպան եւ զԳնէլ. զի տեսեալ առ Գնելայ այնպիսի պատրաստ ութիւն որսոյ թագաւորական զոր չէր բնաւ տեսեալ, սակս նախանձու եւ սակս առաջին կասկածանաց հրամայեաց Վարդանայ 'ի յորսի անդ սպանանել։ Մեծն Ներսէս անէծ զԱրշակ սակս սպանանելոյ զանմեղն Գնէլ. այլ նա փոխանակ ապաշխարելոյ՝ էառ եւ զգանձս Գնելայ եւ զՓառանձեմ զկին նորա։ Անմեղ ութիւն պատանւոյն Գնելայ յայտնի է, զի ճոխութիք ընչից իւրոց չէին ստացուածք զրկողութե, չէր եւ չարամիտ 'ի վերայ արքայի, այլ հնազանդ յամենայնի, զի յորժամ հրամայեաց նմա արտաքս ելանել յԱյրարատայ՝ ել վաղվաղակի. եւ յորժամ հրամայեաց պատրաստել վասն որսոյ՝ կատարեաց որպէս արճանն էր։ Այլ սակայն փոխանակ բարելաւուեցն ողջակէզ լինէր այրն արդար անօրէն նախանձուն Տիրիթայ եւ Վասակայ. որպէս եւ հայր նորա տարապարտ ցասման կայսեր։ Նոյն իսկ կին Գնելայ դուստր Անդովկայ Փառանձեմ բազում չարեաց եւ սպան ութեանց լինի պատճառ. զի տեսիլ գեղեցկ ութեան նորա եղեւ պատճառ տարապարտ մահուան Գնելայ առաջնոյ առնի իւրոյ. իսկ մահն Գնելայ եղեւ պատճառ մահուան Տիրիթայ. զի Փառանձեմ հռչակ եհան թէ Տիրիթ առ ցանկ ութեան իւրոյ ետ սպանանել Արշակայ զԳնէլ զայր իւր. զայն լուեալ Արշակայ՝ ծանեաւ զստ ութիւն քս ութեան Տիրիթայ. զՏիրիթ սպան, եւ զՓառանձեմ ինքն էառ 'ի կնութի. Ոխակալ ութիւն Փառանձեմայ եղեւ պատճառ կամ գործակից մահուանն Վարդանայ մամիկոնէի, թէ ընդէր սպան զԳնէլ զառաջին այր իւր, որպէս պատմէ Բուզանդ գ. 18։ Նախանձն Փառանձեմայ 'ի վերայ Ոլոմպիադայ տիկնոջ՝ եղեւ պատճառ անլուր մահուամբ սպանանելոյ զնա։ Իսկ չարամտ ութիւն հօր Փառանձեմայ որ կոչէր Անդովկ՝ համաշխարհական չարեաց եւ վնասուց եղեւ նիւթող՝ նոյնպէս 'ի պատճառս նորուն իսկ Փառանձեմայ։ Զի Շապուհ արքայ Պարսից արար ուխտ սիրոյ ընդ Արշակայ թագաւորի. եւ առ 'ի սիրով կապիլ՝ կամեցաւ զքոյր իւր տալ նմա 'ի կնութի. Անդովկ յայսմանէ կարծիս 'ի մտի եդեալ՝ թէ յառնուլն զնա Արշակայ 'ի կնութի՝ արհամարհեսցի դուստր իւր Փառանձեմ, միում 'ի նախարարաց Պարսից ետ ոսկի բազում, որպէս եւ այլոց նախարարաց որք հաւանեցուցին Արշակայ՝ թէ այն սէր Շապհոյ դաւաճան ութիւն է, զի կամի սպանանել զքեզ. վասն որոյ առ 'ի գլուխ տանել զդաւանսն, խորհեցաւ զայս ամուսն ութիւն դստեր իւրոյ։ Արշակ այսմ եւս հաւատացեալ առանց քննելոյ, փախեաւ յանկարծ, եւ այս փախուստ նորա յանդէպս՝ անհնարին գրգռեաց զցասումն Շապհոյ, եւ էած ատել ութիւն եւ թշնամ ութիւն չար եւ երկարատեւ 'ի մէջ Պարսից եւ Հայոց, որ տեւեաց զամս երեսուն ըստ պատմելոյ Բուզանդայ գ. 20 եւ 'ի հետեւեալսն։ Որպէս յաւուրս Արշակայ՝ նոյնպէս եւ 'ի յաջորդ ժամանակս 'ի պատճառս նախանձու մերոց նախարարաց 'ի ներքս 'ի Հայս արշաւեցին ելուզակք արաբացւոց. զի Վարդան գրէ վասն Հերակլեայ կայսեր, թէ «կարգէ զօրավար Հայոց զՄէժէժ, զոր սպանեալ Դաւիթ սահառունի՝ եւ ինքն լինի իշխան հրամանաւ Հերակլի զամս երիս »։ Այլ ըստ պատմելոյ Յոհաննու կաթողիկոսի, «Յետ երկեամ մի անարգեալ զնա (զԴաւիթ սահառունի ) նախարարացն եւ զօրաց իւրոց հալածեսցան, եւ յայնմանէ ապա 'ի չար հակառակ ութեան նախարարացն եւ 'ի նանիր նախանձութենէ դղրդեալ կործանեցին սպառ սպուռ զՀայաստանեայսս. բայց միայն բարեպաշտ իշխանն Թէոդորոս ըստ սակաւաձեռն կարի դիմակաց հինից թշնամեաց գտանէր»։
       Առ նախանձու դարձեալ կուրացուցին զանուանին Աշոտ վասակեան զառաջին նահապետ թագաւորացն Բագրատունեաց. «Արձակէ Հէշմ, ասէ Վարդան, զՄըրվան զորդի Մահմէտի 'ի Հայս, որ եկեալ կացոյց զԱշոտ բագրատունի կիւրապաղատ եւ կամ պատրիկ ասել, եւ մախային նմա Սմբատ եւ Դաւիթ եւ Գրիգոր մամիկոնեանք… ապստամբ ութիւն խորհեցան իշխանքն Հայոց, եւ ոչ կամեցաւ պատրիկն, եւ կալեալ կուրացուցին զնա մամիկոնեանքն Գրիգոր եւ Դաւիթ, սա է նախնի թագաւորացն Հայոց եւ Վրաց »։ Տե՛ս զանհնարին չարիսն, զի զոր օտարազգի արաբացիք պատուէին, համազգիք իւր կուրացուցանեն. որոյ չմիաբանիլն ընդ նոսա յապստամբութի, յանմիաբանուէ համօրէն նախարարացն թուի լինել անշուշտ. իսկ քանի մի նախարարաց միաբան ութիւն յայտնի տեսանէր թէ չէր բաւական յընդդիմադր ութիւն այնչափ բազմ ութեան արաբացւոց։
       Սոյնգունակ եւ Յոհաննէս կաթողիկոս զայս մոլ ութիւն նախանձու ասէ լինել պատճառ նոյն իսկ կռուոյ երկուց հոմանուն Աշոտոյ, որք էին երկու հօրեղբօրորդիք հարազատք. «Եւ վասն զի, ասէ, 'ի վերայ երկոցունց նոցա թագաւորական անուանս կառուցեալ եդեալ էր, 'ի նախանձ չարակն ութեան յաչաղման ընդ միմեանս բերեալ, վասն այսորիկ իսկ առաւել ընդվզեալ զչարէին իւրաքանչիւրք 'ի նոցանէ զիւրն խնդրելով կացուցանել »։ Նաեւ պատճառ ամենայն աւերմանց եւ արշաւանաց հինից 'ի հայաստան զսոյն զայս եդեալ պատճառ՝ այսպէս բողոք բառնայ զժողովրդենէ իւրումն ժամանակի, «Այլ եւ եղբայր ընդ եղբօր եւ այզգայինք ընդ ազգայինս ընդվզեալ՝ 'ի նախանձ եւ 'ի չարակն ութիւն եւ 'ի գրգռ ութիւն եւ 'ի կատարեալ ատել ութիւն ընդ միմեանս բերէին. եւ այսպէս համագունդ ընդ միմեանս հարեալք՝ 'ի հակառակ ութիւն եւ 'ի կռիւ պայքարէին. եւ միշի սուր յազդէր ունելով՝ բազում եւս քան զթշնամիսն հեղուին 'ի միմեանց զարեան ճապաղիս. եւ առ հասարակ զքաղաքս եւ զգեօղս եւ զաւանս եւ զագարակս, այլ եւ զտունս իւրեանց քանդէին ձեռօք իւրեանց։ Եւ գրեթէ այն իսկ ոճիրք հակառակ ութեան գտան պատճառք հինից եկելոց 'ի վերայ մեր »։ Զի ինքեանք զբաղեալք առ 'ի զմիմեանս վատթարելել՝ թշնամին համարձակ խաղայր ուր եւ կամէր յաւերել եւ 'ի յափշտակել։
       Ո՞չ ապաքէն սոյն այս կիրք նախանձուն էր՝ որ ետ կործանել զթագաւորուին Բագրատունեաց. զի Աշոտ կամելով ինքն թագաւորել որում ոչ անկանէր, յարեաւ ընդդէմ եղբօր իւրոյ Յոհաննու որ էր օրինաւոր թագաւոր. Յոհաննէս նեղեալ յեղբօրէն իւրմէ 'ի ներքին թշնամւոյն, նեղեալ եւ յարտաքին թշնամեաց, առ 'ի զերծանիլ միանգամայն յամենեցունց՝ ետ ձեռագիր յետկարաւ զԱնի 'ի ձեռս կայսեր Յունաց. ուստի ծագեցան ամենայն չարիք 'ի վերայ տանն Բագրատունեաց, մինչեւ վերջանալ թագաւոր ութեան նոցա։
       Գ. Քսութիւն , Բանսարկութիւն։
       Ախտս այս գործի է նախանձու. քանզի ամենայն մախացօղք սովաւ կորուսին զամենեսին զնոսա՝ զորոց ունէին ինչ նախանձ 'ի սրտի։ Արշամ թագաւոր կարի իմն զայրանայ 'ի վերայ Ենանոսի ասպետին Բագրատունւոյ վասն արձակելոյ նորա զՀիւրկանոս քահանայապետ Հրէից զգերեալն 'ի մերոյն Բարզափրանայ. Ենանոս պատճառ էած վասն այսր զխոստումն նորին Հիւրկանու 'ի վճարել հարիւր քանքար 'ի գին փրկանաց իւրոց. վասն որոյ եւ ինքն յանձն էառ տալ նմա զայնչափ քանքար, ակնունելով առնուլ 'ի Հիւրկանեայ, բայց Հիւրկանոս սպանեալ գոլով 'ի Հերովդէէ, իբրեւ եհաս ժամանակ եւ ոչ կարաց վճարել Ենանոս, Արշամ ընկեցեալ զնա 'ի պատուոյ եդ 'ի բանտի։ Սովին եւեթ պատուհասիւ թերեւս զերծանէր տառապեալն. այլ փոխանակ օգնելոյ սմին, լո՛ւր զոր պատմէ Խորենացին. «Յայսմ ժամանակի քս ութիւն զնմանէ մատուցանէ արքայի Զօրայ նահապետ ազգին Գնթունեաց ասելով. գիտեա արքայ զի ապստամբել 'ի քէն կամեցաւ Ենանոս, խորհուրդ ընդ իս բերելով »։ Ոչ շատացեալ ընդ այս սուտ զրպարտ ութիւն 'ի վերայ առնն, այլ եւ յորդոր եւս մատուցանէր արքայի սպանանել զնա ասելով. «Ոչ մեկնի 'ի դրժող ութեան բարուցն՝ եթէ ոչ արքայդ աճապարեսցես նմա »։ Եւ արքայ յանցեաւ մեծապէս, զի առանց ինչ քնն ութեան անսաց այսպիսի քսութե, որպէս ասէ Խորենացին իբր գանգատելով. «Այս քսուեցս հաւատայ Արշամ. հրամայեաց տանջանս պէսպէս 'ի վերայ Ենանոսի կուտել. եւ վախճան գործոյն՝ կամ թողուլ իսպառ զօրէնս հրէութե□ կամ կախել զփայտէ եւ բնաջինջ լինել ազգի դորա ». բ. 24։
       Բանսարկ ութիւն Փիսակայ սենեկապետի բ . Տիրանայ պատճառ եղեւ մատնելոյ զՏիրան 'ի ձեռս Պարսից ըստ Բուզանդայ գ. 20։ Փիսակ գոլով 'ի տոհմէ Սիւնեաց՝ յորժամ գնաց դեսպանութեամբ առ Վարազշապուհ՝ որ սահմանապահ էր արքային Պարսից յԱտրպատական, նախ պատմեաց եւ մատնեաց նմա վասն ազնիւ ձիոյն զոր ունէր Տիրանս այս. 'ի խնդրելն Վարազշապհոյ զձին, Տիրան ծանրացասումն եղեալ ընդ այն՝ զայլ ձի նման նմին առաքեաց առ նա 'ի ձեռն նորին Փիսակայ, անգէտ մնալով ամենեւին չարամտ ութեան բանսարկուին, եւ պատուիրեաց ասել առ Վարազ՝ թէ առ սէր քո ոչ խնայեաց Տիրան տալ զիւր ձին զոր խնդրէիր։ Իսկ նենգամիտն Փիսակ պատմեաց եւ 'ի վեր եհան Վարազշապհոյ զխաբէ ութիւն Տիրանայ. եւ յաւել չարախօսել՝ թէ զիարդ Տիրան ատել ութիւն մեծ կրէր 'ի սրտի ընդդէմ թագաւորին եւ համօրէն զօրացն Պարսից , մինչեւ խնայել 'ի մի միայն ձի զոր խնդրեցեր. եւ կամի ծաղր առնել զքեզ պատրելով յիմ ձեռն. յոյս նորա է 'ի կայսրն. եւ խորհի հանապազ հանել զթագաւորութիւնն Պարսից յազգէն սասանեանց, եւ դարձուցանել անդրէն 'ի տունն Պահլաւեանց յազգակիցս իւր. զոր արասցէ անշուտ եթէ ոչ բարձջիք զկեանս նորա։ Ընդ լսելն զայս արքային Պարսից՝ հրամայեաց Վարազայ ունել զՏիրան. իսկ Վարազ կամեցեալ դաւով իմն ըմբռնել՝ եկն առ նա բարեկամաբար իբր 'ի զբօսանս որսորդ ութեան աղագաւ, բայց բազմ ութեամբ զօրաց։ Տիրան տակաւին անգէտ մնացեալ բանսարկ ութեան եւ դաւաճանութեն՝ խօսէր ընդ իւր ներքին սպասաւորսն 'ի սենեկի. 'ի ժամ զբօսանաց, ասէր, մի՛ տանիք զՎարազշապուհ յորսորդ ութիւն ուր առատ իցեն որսք, այլ ուր նուազունք են, զի մի՛ չարակն ութեամբ յաղաչեսցի 'ի վերայ մեր, որպէս սովոր է միշտ ազգդ Պարսից։ Փիսակ զայս եւս պատմեաց յունկն Վարազշապհոյ. որով եւս քան զեւս բորբոքեալ նորա, յաւուր միում յընթրիս կոչեալ զՏիրան՝ անդ քանզի զօրք նորա չէին առ նմա, կալեալ կապեալ զնա՝ յաւարի առ զգանձս նորա եւ զկին եւ զորդիս, եւ տարեալ զնա 'ի գիւղն Դալարիս՝ անդ կուրացուցին զաչս նորա քերելով։ Քսութեամբն Բատայ սահառունւոյ սպան թագաւորն Վարազդատ զՄուշեղ քաջ զօրավար Մամիկոնեան։ Զի այս Բատ կամելով յինքն կորզել զպատիւ զօրավարուե, հնարս եգիտ բարուրանս արկանել ոչ միայն 'ի վերայ համօրէն տոհմին մամիկոնէից, այլ եւ զնոյն ինքն զՄուշեղ, որ ինչ անմեղ ութեան եւ գթ ութեան գործք առ 'ի նմանէ լեալ էին՝ զամենայն իբրեւ գաղտնի նենգ եւ դարանակալ ութիւն երեւեցուցեալ առաջի Վարազդատայ, պարտաւոր մահու դատեցաւ. «Սկսաւ, ասէ Բուզանդ ե. 35. քսիս մատուցանել զնմանէն առ թագաւորին Վարազդատայ առ իւրում սանուն, եւ ասել՝ թէ 'ի սկզբան 'ի նախնեացն հետէ զձեր Արշակունեաց տոհմին Մամիկոնէից է կորուսեալ, զի հակառակորդք ձեր դոքա լեալ են 'ի բնէ անտի. եւ համակ զերկիրս Հայոց դոցա է կերեալ, մանաւանդ Մուշեղի. մանաւանդ զի այր չար է եւ նենգաւոր։ Զի սիրելի է թշնամեաց ձերոց, եւ ատելի սիրելեաց ձերոց. եւ համակ ընդ ձեզ նենգաւ է գնացեալ, երկմտ ութեամբ եւ դժխեմութեամբ։ Զի ո՞չ այն Մուշեղ է, որ 'ի թագաւորութեան ժամանակ Պապայ 'ի պատերազմունսն Պարսից քանիցս անգամ ձեռնահաս եղեւ սպանանել զՇապուհ արքայն Պարսից, եւ ոչ եսպան, այլ արձակեաց զթշնամին . եւ երբեմն զկանայս Շապհոյ թագաւորին 'ի բուռն էարկ, եւ խնամոտ գթով ժանուարօք արձակեաց զնոսա զհետ Շապհոյ։ Ո՞չ այդ այն Մուշեղն է, որ զՈւռնայր արքայ Աղուանից 'ի բուռն էարկ եւ սպանանել ոչ կամեցաւ, այլ արձակեաց զթշնամին »։ Տես զչարամտ ութիւն անզգամին, զիարդ 'ի փոքունց սկսեալ ապա յեւս մեծագոյնն ձեռն արկանէ. զի նախ վնասապարտ եւ անիրաւ ցուցեալ զնա լոկ 'ի թշնամիսն Արշակունեաց, ապա եւ 'ի նոյն իսկ յԱրշակունիս, նա մանաւանդ դարանակալ կենաց թագաւորին. քանզի ասէ. «Ո՞չ այդ այն Մուշեղն է, զի զարքայն Պապ հրամանաւ դորա եւ դորին խորհրդովդ զօրավարքն Յունաց սպանին. զի դա ոխացոյց եւ գրգռեաց զարքայն Յունաց 'ի վերայ թագաւորին Պապայ, մինչեւ ետ սպանանել »։ Զայսոսիկ չարախօսեալ առ Վարազդատայ , որպէս զի մի՛ գթացեալ թագաւորն ներեսցէ նմա, եւ զի զչարախօսութիւնսն իւր ամենեւին աներկբայ ցուցանիցէ, եւ զայրն անմեղ անարժան կենաց, նենգաւոր եւ դարանակալ նորին իսկ արքային Վարազդատայ ցուցանէ զնա. եւ ասէ ցարքայ. «Արժան է մեռանել 'ի ձեռաց քոց… այլ թէ ոչ աճապարեսցես արքայ, այժմ զհայ երկիրս խորհի լնուլ քաղաքօք, եւ զօրանիստ առնէ աստ բնակ ութեան զօրացն Յունաց։ Եւ այնուհետեւ կամ թագաւորն Յունաց հանէ 'ի քէն զթագաւոր ութիւնս Հայոց, կամ այս Մուշեղ սպանանէ, եւ ինքն թագաւորէ »։ Ունկնդիր եղեւ ամենայնի արքայ Վարազդատ, չյիշեալ ամենեւին զառնն առաքինութիսն որովք ցայն վայր ճգնեալ էր մեծաւ հաւատարմ ութեամբ 'ի վերայ տոհմին արշակունեաց, այլ յընթրիսն կոչելով նենգաւ ետ սպանանել զնա։ Այն ինչ հարցանէր Մուշեղ զպատճառն այսպիսի անակնկալ մահուան։ Վարազդատ լցեալ սնոտի ցասմամբ պատասխանի առնէր. «Երթ առ Պապ արքայ (որ մեռեալն էր ) հարց եւ տես՝ թէ ընդէր է այդ »։ Իբրեւ ասէր քաջն Մուշեղ. «Ի վերայ բազում իմոց վաստակոցն արեան եւ քրտան, եւ սլաքօքն զքիրտն ջնջելոյ, այս հատուցումն եղեւ ինձ ». անդէն Բատ անագորուն զնրանն զոր յիւրում մազդերն կրէր՝ ինքնին հանեալ անցոյց ընդ փողս զօրավարին Մուշեղայ, եւ 'ի բաց եհան զգլուխ նորա։
       Յաւուրս գ. Արշակայ որդւոյ Պապայ զօրավար Հայոց էր Մանուէլ մամիկոնեան, եւ նա էր գլխաւոր տեսուչ աշխարհին սակս մանկահասակ գոլոյ արքայի. եւ արար մտերիմ սիրել ութիւն յոյժ ընդ արքային Պարսից, 'ի ձեռն տալով զաշխարհս Հայոց, որով եւ սիրելի եղեւ յոյժ նմա՝ փառաւորեալ 'ի նմանէ իբրեւ զեղբայր իւր։ Մերուժան Արծրունի մախացեալ ընդ այս ոգւով փառամոլութե, հնարս խորհէր հանել զնա յաչաց թագաւորին, որպէս զի փոխանակ նորա ինքն լիցի սիրելի։ Խորհել խորհեցաւ հնարս բազումս, այլ յայտ է թէ 'ի դերեւ ել ամենայնն. զի կարի սիրելի էր Մանուէլ արքային Պարսից, եւ չէր մարթ վայրապար հնարիւք զատել զնա 'ի նմանէ։ Ապա եգիտ նա մի միայն հնարս՝ կեղծաւոր ութեամբ 'ի գլուխ տանել զոր խորհէրն։ Այս այն ախտ է յորմէ դժուարին է անձնապահ լինել արանց մեծամեծաց, զի մի՛ 'ի շնթելոյ այլոցն պատրիցին. «Զի իբրեւ նա յեցաւ, ասէ Բուզանդ ե. 38. 'ի միամտ ութիւն զօրավարին Մանուէլի, սկսաւ նախ հպատակ ութեամբ զմիտսն գողանալ. նախ մտերմ ութեամբ հաճել զմիտս նորա. ապա զանձն իւր հոգածու եւ խնամակալ երեւեցուցանէր նմա. ապա եկեալ գուշակ ութիւն առնէր նմա սուտ 'ի քմաց իւրոց, թէ գիտասջիր դու ո՛ Մանուէլ, զի դեսպան լեալ է յարքայէն Պարսից, յաղագս քո բերեալ ունին հրաման առ Սուրէնն, զի զքեզ կալցին կապեսցեն. կամ աստէն սպանցեն, կամ ոտիւք եւ ձեռօք եւ պարանոցաւ կապելով մեծաւ զգուշ ութեամբ տանել առ թագաւորն Պարսից »։ Մանուէլ իբրեւ լուաւ զայս ամենայն զարմացաւ թէ չիք նմա յանցուցանել առ Պարսիկս, է՞ր աղագաւ այս անցք անցանիցեն ընդ նա։ Եւ զարմանալոյ պատճառք նորա այն էին. քանզի գիտէր թէ բարեկամ ութիւն նորա ընդ Պարսից ոչ կեղակարծ ինչ էր, եւ թէ Սուրէն իբրեւ պատգամաւոր խաղաղ ութեան գայր առ նա 'ի դրանէն Պարսից, բերեալ ընդ իւր եւ հանդերձս թագաւորական Մանուէլի։ Այսու ամենայնիւ հաւատացեալ կեղծուպատիր բանից Մերուժանայ՝ զոր բազում առ ինքն կուտեաց, յարձակեցաւ 'ի վերայ Սուրենայ եւ կոտորեաց զզօրս նորա։ Մերուժան չարեացապարտ իբրեւ այսպէս պատրէր զՄանուէլ, փութայր ապա ընթանալ առ արքայն Պարսից, անդ ամբաստան լինէր զՄանուէլէ, զայն ամենայն չարիս զոր ինքն ետ առնել՝ 'ի վերայ նորին արկանելով։ Տես ինձ, քանի ճարտարք էին 'ի բանսարկ ութեան 'ի ժամանակին. քանզի Մերուժան էարկ զանհաշտ թշնամ ութիւն ընդ Հայս եւ ընդ Պարսս՝ պատճառ եղեալ մեծի խռով ութեան եւ անբաւ արեանհեղութեանց յերկուց կողմանց։
       Յորժամ 'ի բաժնին Յունաց նստէր գ. Արշակ թագաւոր, եւ 'ի բաժնին Պարսից գ. Խոսրով, Սահակ ասպետ սպարապետ էր առ Արշակայ, եւ քաջ ութիւն նորա ծանուցեալ ամենեցուն. բայց ինքն Արշակ ոչ զգուշացաւ ունկնդիր լինել բանսարկութեց, նախ կնոջ իւրոյ. «Ընդ որում խեթի հայէր Արշակ, ասէ Խորենացին գ. 43. հանապազ հրապուրեալ 'ի կնոջէն իւրմէ, որպէս թէ զարդ արքունական ունել նմա 'ի փեսայէն իւրմէ մնացեալ »։ Եւ երկրորդ՝ ազգականացն. «Յայնժամ եղեւ, ասէ, քս ութիւն սուտ զնմանէ յազգականաց իւրոց 'ի Սպեր գաւառէ. վասն որոյ չարչարեաց զնա Արշակ արքայ»։ Այսու օրինակաւ նեղեալ Սահակ յԱրշակայ՝ փախուցեալ անկաւ առ Խոսրով, եւ եղեւ նորա սպարապետ. ապա զօրօք Խոսրովայ եկն 'ի վերայ զօրացն Արշակայ, եւ առեալ 'ի ձեռաց նոցա զգանձ Արշակայ էած առ Խոսրով։ Այս դիպուած 'ի քս ութեանց յառաջացեալ՝ եղեւ պատճառ սաստիկ պատերազմի ընդ մէջ երկուց համազգի թագաւորացն Արշակայ եւ Խոսրովայ։
       Թէ քանի մեծամեծ խռովութիւնք եւ կոտորածք եղեն յետ արշաւանացն Բուղայի 'ի բանսարկութենէ ուրացելոյն Վասակայ Արծրունւոյ 'ի դուռն ամիրապետին զամենայն նախարարացն Հայոց, մանաւանդ զքաջազնոյն Աշոտոյ Արծրունւոյ, ճոխագոյն գրէ Թոմա Արծրունի բ. 6։
       Իսկ այն ինչ հազիւ իշխանքն մեր դարձեալ 'ի գերութենէ Բուղայի կային խաղաղացեալք, եւ ահա ախտս այս չարաչար վրդովեաց զիշխանս Վասպուրականի, զորմէ ասէ նոյն պատմիչն. «Մինչ կային իշխանքն 'ի մի միաբան ութեան առանց կարծեաց կասկածանաց 'ի հպատակ ութեան եղեալ յարքունուստ հազարապետին որդւոյն Հալթի, եւ զմիաբանական սիրոյն շաղկապ 'ի միասին յօդեալ պնդեալ անքանակ պահէին, բանսարկուք ոմանք հրապոյրս պղտորս քս ութեան ածէին տանէին 'ի միոջէն առ միւսն. որպէս թէ զչարիս իրերաց առ հազարապետն խորհել նիւթել յայտ ածէին, եւ զպատճառն զմիմեամբք արկանէին 'ի գաղտնիս քրթմնջելով ». դ. 2։
       Ի նմին ժամանակի եւ այլ բանսարկ ութիւն լինէր առ Դերանիկ իշխանն Արծրունեաց զԱշոտոյ կուրապաղատէն Տարօնոյ. յորմէ եւ հետեւանք չարք ըստ այսմ օրինակի. «Զմտաւ ածեալ, ասէ զքսութին զոր զեկուցին զԱշոտոյ կուրապաղատէ առ Դերանիկն, եթէ ստուբ եւ եթէ ճշմարտ ութեամբ մեզ չէ յայտ. բայց հրաման ետ Դերանիկն Գրիգորի հարազատի իւրոյ 'ի նոյն տանէ Արծրունւոյ, եւ կալաւ զնա եւ ետ 'ի յամուրսն Սեւան, եւ հրամայեաց Հասանկան քեռորդւոյ իւրոյ պահել զնա յընդարձակի »։ Բազումք եկին առ Դերանիկն՝ ընդ որս եւ Գէորգ կաթողիկոս՝ առ 'ի արձակել զԱշոտ , բայց չեղեւ ինչ օգուտ. զայն տեսեալ կուրապաղատն Աշոտ, եւ ինքն ըսկսաւ բանսարկու լինել 'ի մէնջ Դերանկին եւ Հասանայ քեռորդւոյ նորա, առ 'ի զերծանիլ յարգելանացն. «Այնուհետեւ սկսաւ, ասէ, կուրապաղատսն արկանել բանս խարդախ ութեան 'ի մէջ Դերանկին եւ Հասանայ, որ էր որդի քեռն Դերանկին, որպէս թէ ոչ ուղիղ նայի ընդ նա Դերանիկն, այլ թէ եւ հանել 'ի նմանէ զամրոցն եւ զաշխարհն նկրտէ. բազում անգամ ասէ եւ իմ ստուգեալ է զայդ 'ի հաւատարմայ խորհրդականացն նորա »։ Որում ունկնդիր եղեալ Հասան, կեղծաւորեցաւ հիւանդ ութիւն մահաբեր 'ի նոյն իսկ յամրոցին Սեւանայ. յոյր սակս հարկ եղեւ Դերանկին գալ յայցել ութիւն նախ զմեռանել նորա. իբրեւ եկն՝ կալաւ Հասան զԴերանիկն եւ եդ 'ի բանտի. իսկ զԱշոտ արձակեաց։ Յայնժամ աղերս մատուցեալ Աշոտ իշխանաց իշխանն եւ Գէորգ կաթողիկոս՝ հազիւ զերծուցին զԴերանիկն նա ինքն հասանէր այլ քս ութիւն յոմանց. յորմէ եւ նա ստեալ երդմանն՝ կալաւ զՀասան եւ եդ 'ի բանտի 'ի Նկան բերդի, հանեալ 'ի նմանէ զտուն եւ զստացուածս »։ Յետ այսորիկ Դերանիկն խոստացաւ Հասանայ դարձուցանել 'ի նա զամրոցն Սեւան եւ զաշխարհ իւր, միայն թէ զԳագիկ Ապումրուան առ նա ինքն ածցէ, գնաց Հասան առ Գագիկ. եւ զառաջին զիւր քրթմնջիւն զԴերենկէն նմա հաւատարմացուցեալ , եւ ըստ օրինակի առաջնոյ եւ աստ եւս կեղծաւորեալ զհիւանդութի, այն ինչ գիշերայն իբրեւ 'ի քուն լինէր Գագիկ յանհոգս, ետ կապել երկաթի կապանօք եւ մտանել 'ի ձեռս Դերանկին։ Ուր այսչափ քսութիւնք, բանսարկութիւնք եւ դաւաճանութիւնք յաճախեալ կան 'ի մէջ համազգեաց եւ ազգականաց՝ զիա՞րդ մարթ է անդանօր շին ութիւն առնուլ աշխարհին։
       Որչափ չար է բանսարկուին, նոյնչափ անմտ ութիւն մեծ է ունկնդիր լինել նմին առանց քննելոյ. որում եւ վկայէ Յոհաննէս կաթողիկոս 'ի պատմելն, թէ «Հոյակապ մեծ իշխանն Սահակ որ որդիացուցեալն էր իւր փեսայ ութեամբ զթագաւորն Աշոտ (երկրորդ ), հրապուրեալ 'ի բանս թովչաց ոմանց չարախորհաց, ընկլոյզ զիմաստուին իւր մեծ, եւ ապա սկսաւ չարիս իմն նիւթել իբր յօտար թշնամւոյն »։ Այսու ախտացաւ եւ Վեստն Սարգիս, որ 'ի միոյ կողմանէ գրգռէր զԳագիկ արքայ զվերջին թագաւոր Բագրատունեաց, եւ տայր հանել յաչաց նորա զԳրիգոր մագիստրոս, զՊետրոս կաթողիկոս եւ զնախարարս. եւ ապա յայլմէ կողմանէ գրգռէր զկայսրն Մոնոմախոս, ծանուցանելով զերկպառակ ութիւն նախարարաց զոր ինքն էր արկեալ։ Ի վեր անդր զբանսարկ ութիւն Բատայ սահառունւոյ եւ զՄերուժանայ յառաջ բերաք եւ զայլոց ոմանց. սակայն ոչ եթէ թեթեւ ինչ յանցանք էին Վարազդատայ՝ Բատայ ասացելոցն իբրեւ անվրէպ ճշմար տութեան հաւատալ եւ զանմեղն զՄուշեղ մահու չարաւ կորուսանել. զի թէ թագաւոր էր Վարազդատ, ո՞ւր էին նորա ատեանն քնն ութեան եւ օրէնք դատաստանի. զի ոչ եթէ դուզնաքեայ ինչ է արեանն դատաստան՝ զի առանց քննելոյ դատիցի։
       Զայսոսիկ լուեալ իմաստուն առաջնորդաց փոյթ կալցին մեծաւ արթն ութեամբ ընտրել զլաւս յարանց 'ի չարախօսաց, մի՛ վայրապար ում եւ իցէ անսալ բանսարկութեան, այլ անձամբ լինել ականատես եւ ականջալուր իրաց ամենայնի. որպէս քաջ զօրավարն Մուշեղ խրատ տայր Պապայ արքայի, որ յետ մեծի յաղթութեանն 'ի Ձիրաւ դաշտի՝ կամէր սպանանել զնա հաւատալով քս ութեան բանսարկուաց. այլ Մուշեղ զօրաւոր պատճառօք ցրեալ զբանսարկութիս, եւ զիջուցեալ զսրտմտութիւն Պապայ, ասէ. «Ես յայսմհետէ եդից զարիւն իմ 'ի վերայ Հայոց անխնայ ընդդէմ թշնամեաց. բայց դու ո՛վ թագաւոր աչօք քո տես, եւ ականջօք քո լուր զնենգութիւն մարդկան, եւ ընտրեա զլաւն 'ի վատթարէն եւ զվաստակաւորն 'ի վատ արանցն եւ զբարին 'ի չարէն, եւ մնասցէ յուղղ ութիւն երկիրս Հայոց »։ Եւ յիրաւի. զի ճանաչել եւ ընտրել զայր անկեղծ 'ի նենգաւորաց, զճշմարիտ բարեկամ յոխերիմ թշնամւոյն՝ անժխտելի պարտք են ամենայն իշխանաց, եւ պատճառք զարգանալոյ պետութեան։
       Դ. Մատնութիւն, Դաւաճանութիւն եւ նենգութիւն։
       Յորժամ չյաջողի նախանձոտ քսութեամբ 'ի կամս չար ութեան իւրոյ, ինքնին միջամուխ լինի մատնել, նենգ ութիւնս եւ դաւաճան ութիւնս հնարել։ Լի են պատմագիրք մեր այսպիսի դիպուածովք, յորոց զոմանս յիշատակեսցուք։
       Մաժան որդի բ. Արտաշիսի էր քրմապետ, իսկ Տիրան եղբայր նորա սպարապետ. սա խորհեցաւ 'ի մտի, ասէ Խորենացին բ. 55. «զի ինքն լիցի քրմապետ՝ միանգամայն եւ սպարապետ » փոխանակ եղբօր իւրոյ »։ Ունէր եւ այլ իմն քէն 'ի սրտի 'ի վերայ նորին Տիրանայ եւ Արտաւազդայ եղբարց իւրոց. որովհետեւ պատճառք եղեն գժդմնելոյ եւ հեռանալոյ Սմբատայ սնուցչին իւրոյ. վասն այսորիկ ինքնին գնաց առ Տրայանոս կայսր՝ որ ընդ Ասորիս անցանէր յայնժամ, «մատն ութիւն զեղբարցն առնէր. գիտեա ասէ, արքայ, եթէ զԱրտաւազդ եւ զՏիրան վտարանդիս ոչ արասցես… հարկքն անաշխատ 'ի քեզ ոչ եկեսցեն »։ Այս էր լոկ զրպարտ ութիւն մատնոցին. բայց իսկ եւ իսկ յայտնի եղեւ թէ զինչ խտիր կայցէ ընդ հռոմայեցիս եւ ընդ մերսն 'ի խոհեմուե. քանզի Տրայանոս ոչինչ ունկն մատուցեալ միում մատնչի, եւ ոչ 'ի հարկսն ագահեալ, ձեռնունայն դարձուցանէ զՄաժան։ Իսկ արդիւնք ամբաստան ութեան նորա 'ի կորուստ իւր շրջեցաւ. քանզի Արտաւազդ եւ Տիրան իրազեկ լեալ այնմ, եւ 'ի դարանի սպասեալ, յանկարծ սպանին զՄաժան։
       Ի գնալն մեծին Տրդատայ 'ի Հռոմ՝ չեն ինչ զարմանք եթէ օտար ազգ, զոր օրինակ էր Շապուհ Պարսից թագաւոր՝ գրգռեալ եւ զհիւսիսային ազգսն զամենայն՝ որք նոյնպէս էին ազգք օտարք եւ պատրաստք 'ի յափշտակութիս՝ յարձակեսցին յաշխարհս Հայոց. բայց զարմանք այն է՝ եթէ լիցի այդ ամենայն 'ի նենգելոյ ուրումն 'ի մեծամեծաց Հայոց՝ որպիսի ոք Աղձնեաց բդեշխն էր, որում անկ էր յայնժամ պաշտպանել զերկիրն. բայց լուր Զենոբայ որ յետ աւարտելոյ զպատմ ութիւն այնր պատերազմին ասէ 'ի թղթ. 49. «Այս ամենայն գրգռեցաւ 'ի գալ նոցա 'ի Հռոմայ. բայց եղեւ 'ի ձեռն նենգաւոր իշխանին Աղձնեաց□ Հրամայեաց նոցա (Տրդատ ) ունել զիշխանն Աղձնեաց. եւ ածեալ առաջի, կամէր ծայրատել զոտս եւ զձեռս նորա, զոր արգել սուրբն Գրիգոր 'ի պատուհասիցն. բայց 'ի պատուոյն մերժել հրամայեաց, եւ վարել 'ի գաւառէն Հայոց »։ Լուր եւ Խորենացւոյն որ վասն այլոյ իշխանի գրէ բ. 84. թէ յայնմ խռովայոյզ ժամանակի Տրդատայ փոխանակ օգնելոյ՝ «ի սորին (Շապհոյ ) բանս հրապուրեալ Սղուկ նահապետ ազգին Սլկունեաց, զինքեանն սպանանէ զփեսայ զծերացեալն Օտայ□ եւ ընդդիմացեալ թագաւորին (Տրդատայ ) աղմկէր զերկիրն », մինչեւ սպանաւ ինքն եւ տոհմն իւր։
       Անակնկալ էր դաւաճան ութիւն Դատաբենայ նահապետին Բզնունեաց, զոր փոքրն Խոսրով բ. իբրեւ զիւր հաւատարիմ առաքեաց զօրօք ընդդէմ կալ Պարսից. այլ Դատաբեն փոխանակ զտէր իւր պաշտպանելոյ՝ էանց 'ի կողմն թշնամեաց. եւ 'ի դարանի եդեալ զզօրս նոցա՝ յանկարծ ետ յարձակիլ 'ի վերայ զօրացն Հայոց եւ կոտորել. եւ որպէս թէ չէր այս բաւական՝ ինքն եւս պարսկական զօրօք խաղայր 'ի վերայ թագաւորին իւրոյ Խոսրովու։ Ընդ լսելն զայս, ասէ Բուզանդ գ. 8. Վաչէ եւ Վահան ամատունի զօրօք Հայոց 'ի վերայ հասեալ կալան զանօրէնն Դատաբեն, եւ իբրեւ մատնիչ եւ դաւաճան քարկոծեցին։ Սմին նման էր եւ մատնութիւն Փիսակայ՝ զորմէ պատմեցաք 'ի վերոյ։
       Անիրաւ էր եւ մատն ութիւն Սամուէլի Մամիկոնւոյ զոր արար յաւուրս գ. Խոսրովու արքայի. քանզի Յոյնք 'ի մեռանել գ. Արշակայ, ոչ եւս կացուցին թագաւոր 'ի բաժնին իւրեանց. զայն տեսեալ Գազաւոն կամսարական՝ որ գլուխ էր 'ի նախարարսն որ անդն կային՝ գրեաց թուղթ առ Խոսրով գ. գալ 'ի բաժինն եւ յերկիր նորա. բայց խոստումն պահանջելով 'ի նմանէ երդմամբ վասն երից խնդրոց. յորոց մին էր՝ թափել զանձինս իւրեանց 'ի ձեռաց կայսեր Յունաց, թէ եւ պատերազմաւ 'ի վերայ յառնէր։ Խոսրով պատասխանի գրեաց խոստանալով զամենայն. որով ամենայն նախարարք ելեալ 'ի բաժնէն Յունաց եկին 'ի բաժինն Պարսից, ուր էր Խոսրով. բայց մին 'ի նախարարաց Սամուէլ Մամիկոնեան երկնչէր գալ 'ի բաժինն տէր ութեան Պարսից, զի սպանեալ էր զհայր իւր զՎարդան վասն ուրանալոյ նորա զքրիստոնէութիւն. նոյնպէս եւ զմայր իւր Տաճատուրհի. եւ վասն այնորիկ կասկածէր մի՛ գուցէ եղբարք մօր իւրոյ որք էին 'ի տոհմէն Արծրունեաց՝ մատնեսցեն զինքն 'ի ձեռս Պարսից առ վրէժխնդրութե. զայս խորհելով ել եւ գնաց առ կայսրն Արկադ։ Այս արարք սորա՝ քանզի զօգուտ անձին խորհեցաւ առանց վնասու այլոց, անստգտանելի է. բայց յո՛ր անարգութիւն եհաս յորժամ զօգուտ իւր խորհելով արար այնպիսի դաւաճան ութիւն եւ մատնութի՝ որ օտարախորթ թշնամւոյ էր գործ. զի առ 'ի հաճոյ լինել յաչս կայսեր, ասէ Խորենացի, «Յինքն ըմբռնեալ զթուղթն Խոսրովու, եւ զպատճէն թղթոց նախարարացն », այնպէս գնաց առ կայսրն, որով զհամօրէն զազգ Հայոց ատելի կացոյց առ առաջի կայսեր եւ ազգին նորա։ Արկադէոս արդարեւ բարի արար վասն այսր իրաց՝ Սամուէլի. բայց հելլեն գրով թարգմանեալ զթուղթն եդ 'ի պահեստի 'ի դիւանի իւրում, «զի պահեսցին, ասէ, յիշատակք ազգաց ապստամբողաց. որ կայ մինչեւ ցայսօր ». գ. 48։
       Եւ զիա՞րդ կարէ կալ յոտին թագաւորութիւն՝ յորժամ մատնիչք 'ի տանէ եւ յընտանեաց յառնեն. զի 'ի միոյ կողմանէ Սամուէլս այս զԽոսրով արքայ մատնէր Արկադեայ կայսեր. յայլմէ կողմանէ նախարարք միահամուռ հաւաքեալ մատնեն զնա ինքն զԽոսրով զթագաւորն իւրեանց Շապհոյ Պարսից արքայի։ Զի այս Խոսրով խնդրեաց յԱրկադեայ կայսերէ յինքն հաւատալ զմասն Հայոց որ ընդ տէր ութեամբ էր Յունաց, խոստացեալ տալ նմա հարկս, որպէս եւ եղեւ իսկ. այլ Շապուհ ընդ ակամբ հայէր 'ի Խոսրով վասն այսպիսի բարեկամ ութեան նորա ընդ կայսեր, մինչեւ սպառնալիս եւ յղել առ նա. իսկ Խոսրով ցասուցեալ ընդ այս՝ պատգամ առ կայսր յղէ խոստանալով զհամօրէն զաշխարհ Հայոց առ նա ինքն դարձուցանել, եթէ օգնեսցէ զօրօք ընդդէմ Շապհոյ։ Յայսմ պատգամաւորութէ ոչինչ վնաս 'ի վեր երեւէր, եթէ թագուն էր մնացեալ բանն. բայց դու տես քանի՛ դժնդակ դաւաճան ութեան է գործ՝ յորժամ ոչ օտարք՝ այլ նոյն իսկ ներքին նախարարք Խոսրովու երթեալ առ Շապուհ 'ի վեր հանեն զգաղտնիսն, եւ հրապուրեն գրգռեն զնա ընկենուլ զԽոսրով եւ պատժել. Ո՛վ արքայդ Շապուհ, ասեն, «Խոսրով զինքն կարծեցուցանէ քեզ սիրելի եւ հնազանդ. եւ այս ամենայն ցուցակ ութիւն նորա առ քեզ ստ ութեամբ եւ ոչ ստուգու թեամբ. վասն զի գաղտ ուխտ իւր եւ խորհուրդ ընդ թագաւորին Յունաց է, եւ միշտ հրովարտակօք եւ երթեւեկ պատգամաւորօք խօսի ընդ նմա 'ի խաղաղութի. բայց դուք որպէս իմանայք հատուցանել նմա ըստ նորա խափէութեն՝ զայն դուք ոչ իշխէք ». Ղազար 23։ Եթէ օտարազգի ոք թշնամի չարախօսէր զայդոսիկ, չէր ինչ զարմանք, այլ աստ նոքին իսկ համազգիքն են՝ նախարարքն՝ ամուր ապաւէն եւ հիմունք պետ ութեան նորա. որոց փոխանակ արեամբ չափ ճգնելոյ 'ի փառս եւ 'ի պայծառ ութիւն պետ ութեան իւրեանց, դաւաճանեն զթագաւոր իւրեանց՝ վնասապարտ եւ երդմնազանց զնա ցուցանելով թշնամւոյ, կարծեալ այնպէս թէ մեծ ինչ առնիցեն, եւ բարւոյ պատճառք լինիցին։ Որպէս եւ ինքն պատմագիրն պարսաւէ զանմտ ութիւն նոցա ասելով. «Եւ կարծէին բանսարկուքն ըստ իւրեանց անմիտ խորհրդոցն կորուսանել զնա, եւ անձանց եւ աշխարհի բարոյ իմիք շին ութեան լինել պատճառ. եւ ոչ գիտէին եթէ տակաւին 'ի մաշումն եւ 'ի չար ծառայութիւն վասն մեղաց իւրեանց մատնեալ լինին յԱստուծոյ »։ Շապուհ տեսեալ զի որում ինքն տենչայր՝ նախարարք աշխարհին աղաչեն բառնալ զԽոսրով արքայ, խնդ ութեամբ ունկնդիր լեալ չարախօս ութեան նոցա, «Հրաման տայր վաղվաղակի հրովարտակաւ զԽոսրով 'ի դուռն կոչել… վաղվաղակի մերժեալ ընկենեոյր զԽոսրով յիշխանութենէ իւրոց թագաւորութեանն. եւ ուխտէր այլ ոչ եւս տեսանել զաշխարհն Հայոց »։ Եւ այսպէս մատն ութիւն մերոց համազգեաց էր պատճառ զի բարձաւ թագաւորութիւն մեր, եւ 'ի դերեւ ել ամենայն գործք քաջութեանց մերոց հաւատարիմ իշխանաց։ Յորժամ Վահան Մամիկոնեան սերտ սիրով եւ երդմամբ միաբան ութիւն առնէր ընդ նախարարսն քաջութեամբ ընդդէմ կալոյ Պարսից, «Մի ոմն, ասէ Ղազար 209. անդէն եւ անդ 'ի նախարարացն Հայոց՝ որում անուն էր Վարազ Շապուհ 'ի տոհմէն ամատունեաց՝ ելեալ 'ի խորհրդենէ միաբանութեանն… գնաց 'ի նմին գիշերի եւ պատմեաց մարզպանին եւ այլոցն ամենեցուն զխորհուրդ միաբանութեանն »։ Թէ զինչ չարիք զհետ գային յայսպիսի մատնութենէ. յայտնի է ամենեցուն. յորմէ ոչինչ օգուտ կարէին յառաջ տանել։
       Անտանելի է եւ նենգ ութիւն եւ դաւաճան ութիւն երկուց իշխանաց Հայոց ընդդէմ նորին Վահանայ յայնմ պահու՝ յորում հազիւ էր կարացեալ քանի մի զօրս ժողովել առ 'ի ընդդէմ կալ Պարսից թշնամեաց։ Քանզի մինչդեռ Վահան մերձենայր իւրովք սակաւ զօրօք յԱռեստ քաղաք , սոքա երկոքին իշխանքն 'ի համազգեաց գոլով եւ ոչ 'ի թշնամեաց, «յանկարծակի, ասէ Ղազար 221. յանզգաստից եկեալ հասանէին 'ի վերայ նոցա, իշխանն Անձեւացեաց Սեւուկ անուն եւ իշխանն Մոկաց Յոհան անուն բազում այրուձիով ընդ առաւօտն ծագել, եւ սոցա (այսինքն է՝ որոց ընդ Վահանայ էին ) զգացեալք, կէսքն զինեալք՝ եւ կէսքն թէպէտ անպատրաստք էին, այլ օգնութեամբ բարձրելոյն քաջալերեալք՝ հարկանէին 'ի դիմի աներկիւղապէս»։
       Դառն է լսել եւ զմատն ութիւն Աշոտոյ Վասպուրականի, որ մի էր յերեւելի քաջազանց Հայոց։ Սա 'ի Նկան բերդին ամրացեալ 'ի մտի եդեալ էր միշտ զդէմ ունել զօրաց Բուղայի՝ որք պաշարեալ մարտնչէին, այլ ոչինչ կարէին առնել վասն ամրութեն. իսկ նախարարք իւր որ 'ի բերդին՝ զուրկ ամենեւին յերկայնամտելոյ՝ 'ի նմին ժամանակի խորհուրդ առնեն գաղտնի եւ գիր առաքեն առ Բուղայ, կապել զԱշոտ եւ մատնել 'ի ձեռս նորա։ Այսմ իրազեկ լեալ Աշոտոյ, եւ տեսեալ թէ թշնամիք 'ի ներքուստ են, ինքնին գնաց առ Բուղայ, եւ 'ի նոյն գուբ կորստեան անկաւ, յորում եւ այլ նախարարք. զորմէ ընդարձակ գրէ Թոմա Արծրունի։
       Ցաւագին է յոյժ 'ի պատմագր ութեան Թոմայի Արծրունւոյ ընթեռնուլն եւ զտարապարտ մատն ութիւն Դերանկին Արծրունւոյ միայն 'ի պատճառս նախանձու. զոր կոչէ դ. 12. «Բարձրանշան յաղթութբք հռչակաւոր եւ երեւելի 'ի մէջ հայաստանեայց այր ». որ եւ փեսայացեալ էր Սոփիայ երեւելի տիկնոջ դստեր ա. Աշոտոյ թագաւորի։ Բայց ոչ միայն այլազգիք, այլ նաեւ ոմանք 'ի հայկազնեայցս ոխս մախանաց կրէին 'ի սիրտս իւրեանց. եւ ազգ առնելով միմեանց խորհուրդս հնարէին գաղտնի դաւաճանութեամբ զնա կորուսեալ. զի զանգիտեալ յոյժ յահաւոր զօրուէ նորա յայտնի ինչ առնել ոչ կարէին։ Իսկ Դերանիկն անգէտ լեալ բնաւ այսմ, եւ ոչ հետազօտեալ զբն ութիւն եւ զբարս իւրոց ընթերակայից, զորմն 'ի նոցունց Գագիկ անուն ազգական իւր 'ի պատիւ ամբարձեալ զօրագլուխ կացուցանէր 'ի կողմն Պարսից. «Այլ… դաւօղք ոմանք Ատրպատականու, ասէ, նմանապէս եւ որք 'ի Հայաստանն էին տանէ, որոց մասնակից էր եւ Գագիկս այս ապստամբ », գտանեն զոմն այլազգի յոյժ սիրելի Դերանկին՝ զորդի Ապումսարայ, զսա գրգռեցին դաւով սպանանել զԴերանիկն. որում «եւ այլք ոմանք հայաստանեայք ինչս եւ պատիւս խոստանային »։ Եւ այնպէս սորա՝ խաբէ ութեամբ յինքն կոչեալ զԴերանիկն, գիրկս զպարանոցաւն արկեալ, սպան 'ի ձեռն բազմ ութեան ուժեղ արանց զոր 'ի ծածուկ ունէր։
       Իսկ յընթեռնուլն զպատմ ութիւն ժամանակի բ. Աշոտոյ թագաւորի՝ յամենայն կողմանց լսեմք դաւաճան ութիւն եւ նենգ ութիւն կուտեալ 'ի գլուխ նորա առ 'ի կորուսանել զնա. որում գլխաւոր թշնամի եկաց հօրեղբօրորդի իւր Աշոտ, եւ հարազատ եղբայր իւր Աբաս, որպէս պատմէ Յոհաննէս կաթողիկոս՝ թէ թագաւորն 'ի գալն իւր 'ի Շիրակ, «առ ինքն կոչէ զեղբայր իւր Աբաս՝ զոր իշխան իշխանաց էր կացուցեալ, եւ զիշխանն Վրաց Գուրգէն զնորուն աներ, չեւ եւս գիտելով առ 'ի նոցանէն էր նմա նիւթեալ դաւաճան ութիւն չարակն ութեան նախանձու… Իսկ նոցա 'ի ձեռն պատրուակի սիրոյ զդաւելն թագաւորին խորհեալ եւ հնարս որոգայից նիւթեալ, յանկարծակի 'ի վերայ յարձակէին բաղխել զնա անյայտաբար… եւ հազիւ 'ի խարդաւանական որսորդուեցն ճողոպրեալ (Աշոտ ), չուէ գնայ յՈւտի գաւառ »։ Յայնմհետէ անկաւ 'ի մէջ նոցա թշնամ ութիւն անհնարին, յորժամ արաբացին շրջէր հնարէր սպանանել զմեծամեծս աշխարհիս մերոյ, եւ յինքն գրաւել զաշխարհն։ Այլ իմն դաւաճանութիւն 'ի վեր ել 'ի կողմանց Գուգարաց. «Ստուգեալ մերկացեալ երեւէր, ասէ, ապստամբութին Քանանիտ Գնթունւոյն Վասակայ, որում հաւատացեալ էր պահպան ութիւն ամրոցին Շամշուտէի (որ 'ի Գուգարս ), եւ 'ի դերեւ ելանէր նորայն խոկացեալ դաւաճանութիւն »։ Եւ այլ դաւաճան ութիւն եւ մատնութիւն 'ի Բիւրական ամրոցին. որոյ բնակիչք մինչդեռ քաջ ութեամբ եւ միաբան ութեամբ մարտնչէին ընդդէմ թշնամեաց արաբացւոց, մի ոմն 'ի նոցունց իսկ բնակչաց մատնէր զբերդն 'ի ձեռս նոցա։ Այս ամենայն մատնութիւնք եւ դաւաճանութիւնք պատճառք եղեն 'ի դերեւ հանելոյ զայն ամենայն քաջ ութիւնս զորս գործեաց բ. Աշոտ. որ զի հազիւ կարաց սանձահարել զներքին թշնամիս իւր զմերձաւորս, եւ զիա՞րդ կարէր ժամանել 'ի վանել զարտաքին թշնամիսն զարաբացիս։
       Օտար եւ անագորուն սրտի գործ էր եւ մատնութիւնն այն, զորմէ պատմէ Լաստիվերտցի ժ. թէ 'ի մերձենալ մահուն Կոստանդին Մոնոմախ կայսեր՝ կոչեաց զԿիրակոս զոմն երէց դրան կաթողիկոսին. ետ զնամակն Յոհաննու թագաւորին յորում խոստանայր տալ զԱնի 'ի ձեռս կայսեր։ Զայս թուղթ տուեալ 'ի ձեռս Կիրակոսի, պատուիրեաց անդրէն դարձուցանել առ թագաւորն Հայոց ասելով. «Առ զգիր քո, եւ տուր զթագաւորութիդ որդւոյ քո, եւ որդի քո որդւոց իւրեանց մինչեւ յաւիտեան . եւ ինքն (կայսրն ) առեալ զոտս իւր 'ի մահիճս վաղճանեցաւ։ Իսկ նորա (Կիրակոսի ) առեալ զնամակն պահեաց առ իւր մինչեւ 'ի ժամանակս Միխայէլի թագաւորութեն, եւ վաճառեալ նմա՝ առ գանձ բազում »։ Ընդ որ առ չժուժել սրտին աղաղակէ պատմաբանն. «Ո՛վ դառն վաճառուն այնորիկ. քանի՛ աեանց զանձն պարտական կացոյց»։
       Այլ դժնդակագոյն եւս էր քան զայդ՝ դաւաճան ութիւն եւ մատն ութիւն Վեստն Սարգսի, զորմէ ասէ նոյն ինքն Լաստիվերտցի 'ի ժ. «Իսկ մի ոմն 'ի գլխաւոր ազատացն Հայոց Սարգիս անուն՝ եդ շուք անձինն թագաւորել 'ի վերայ տանն Շիրակայ, եւ որ շուրջ զնովաւ գաւառք. զի զամենայն գանձս գտեալ 'ի տան թագաւորին Յովանիսի յինքն ժողովեաց. վասն զի 'ի մահուան նորա նա էր հոգաբարձու նմա□ իսկ Սարգիս իբրեւ ետես զեղեալսն , զգանձս թագաւորութեն առեալ 'ի ներքին ամուրն մտանէ յանառն Անի… դարձեալ խորհի զխորհուրդ նանրութե, տալ զոր ունէր ընդ ձեռամբ Հոռոմոց, եւ ելանել առ նոսա »։ Իսկ յորժամ նախարարք թագաւորեցուցին զԳագիկ, յայնժամ Սարգիսս այս դաւաճան թելադիր լինէր Մոնոմախ կայսեր կոչել զԳագիկ 'ի Բիւզանդիա, ծանուցանելով նմա՝ թէ յայնժամ դիւրանայ յոյժ մատնել զԱնի 'ի ձեռս քո։ Գագիկ ոչ կամէր բնաւ անսալ հրաւիրանաց կայսեր եւ գնալ անդ, երկուցեալ 'ի դաւաճանութէ նախարարաց. այլ Սարգիս առ վստահ կացուցանելոյ զնա, ասէ Մատթէոս ղգ. յարիւն կենարարին թացեալ զգրիչն՝ այնպէս զերդումն գրէր, ոչինչ վնաս լինել 'ի գնալոյ նորա 'ի Բիւզանդիա 'ի կոչումն կայսեր։ Իսկ յետ գնալոյ Գագկայ՝ ինքն դաւաճանն իւրովք համախոհիւք առաքէր առ կայսրն զքառասուն բանալիս Անւոյ, գրելով առ նա, թէ Անի եւ ամենայն արեւելք քեզ տուեալ է։
       Ախտս այս արանց անպիտանեաց ոչ երբէք պակասեաց յազգի մերում. քանզի եւ 'ի յետին ժամանակս 'ի մետասաներորդ դարուն տեսանեմք դիպուածս աղետալիս. զի յայնմ ժամանակի 'ի չորրորդ Հայս գտանէին հայկազուն իշխանք, յորս երեւելի էին որդիք Հաբելի ուրումն՝ կոչեցեալ Հարպիկ, որ ըստ Մատթէոսի ճդ. էր այր քաջ եւ հզօր. եւ միւս որդիքն Դաւիթ եւ Լեւոն եւ Կոստանդին։ Զսոցունց, ասէ, եւ զայլոց «փառաւոր իշխանացն Հայոց որք 'ի գաւառն Պաղնոյ բնակեալ կային », չարախօս եղեն առ Մոնոմախ կայսր՝ թէ կամին ապստամբել 'ի քէն. կայսրն առաքեաց զզօրապետ ոմն Պեռոս անուն՝ որ առանց քննելոյ սկսաւ հարկանել զերկիրն եւ ապականել։ Իշխանք Հայոց 'ի մի ժողովեալ խորհուրդ արարին զանխուլ 'ի նմանէ՝ մի՛ ինչ կռուել ընդ նմա, այլ իւրաքանչիւրոց յիւրեանց բերդին նստել ամրանալ մինչեւ ծանուսցեն կայսեր զստ ութիւն ամբաստանութեանն, երդուեալ վասն այսր ամենեցուն միաբան. բայց մի ոմն 'ի միաբանելոցն Թորոսակ անուն տէրն Թլպաղտայ առ ոտն հարեալ զերդումն իւր՝ ծանոյց մտանելով զամենայն Պեռոսի։ Որդիք Հաբելի անգէտ բնաւին մատնութեն, առին զմեծ ամրոցն Արկնի, եւ 'ի նմա ամրացան. Պեռոս եկն 'ի վերայ սոցա բազմ ութեամբ զօրաց. բայց տեսեալ զամր ութիւն բերդին հիանայր յոյժ, զի գոլով բարձրապարիսհ եւ անառիկ՝ ոչինչ իւիք կարաց մերձենալ 'ի նա. այլ տեղի տուեալ անտի՝ գանձ բազում խոստանայր տալ՝ որ ոք զգլուխ Հարպականն բերցէ առ ինքն։ Զայն լուեալ սննդակիցք եւ նախածանօթք Հարպկանն՝ յորդորէին զնա 'ի քուն լինել. զի էր նորա արտաքս ելեալ 'ի բերդէն իւրովք արամբք 'ի տեղի ինչ մօտ 'ի բերդն, ուր նստեալ պահէր զտեղին զաւուրս երիս ամենեւին անքուն կալով. եւ խոստանային նմա թէ ինքեանք պահ կալեալ տեղւոյն մինչեւ ցմահ մարտիցեն վասն նորա։ Իբրեւ նա այսպէս աներկեւան լեալ 'ի քուն լինէր, «ազգական իւր, ասէ, հատանէր զգլուխ Հարպկանն զառն հզօրի եւ քաջի » եւ տանէր առ Պեռոս. իսկ նորա 'ի ձող ինչ բարձր ցցեալ՝ յանդիման բերդին ածեալ ցուցանէր. զոր ընդ տեսանելն ամրականացն՝ լալով ետուն զբերդն 'ի ձեռս նորա։
       Ընդ այլ եւ այլ թերութիւնս իշխանաց մերոց եւ թագաւորաց՝ եւ այս դասեսցի, միամտ ութիւն ծայրայեղ, անճանաչող լինել ընտրելոյ զլաւս յարանց 'ի վատթարաց. նա մանաւանդ նոքա զորոց արդ իսկ պատմեցաք, ոչ եթէ անգէտ ինչ էին այլ եւ այլ դիպաց առաջնոց յորս ախտ մատնութեան համազգեաց դժնդակ աղետից աշխարհիս մերոյ եղեւ պատճառք. այլ նոքա տակաւին յօտար թշնամեաց եւեթ կարի զանգիտեալ՝ եւ ոչ բնաւ խէթ կասկածանաց դաւաճան ութեան ընդ միտ ածէին զհամազգեաց իւրեանց։