Տեսաք
ապաքէն
'ի
վերոյ
զամենայն
հարուածս
աշխարհիս
մերոյ
թէպէտ
մեծաւ
մասամբ
'ի
մերոց
անտի
գործեալ,
կամ
անձամբ
կամ
զառ
'ի
թշնամեացն
սկսեալս՝
նոցա
'ի
գլուխ
տարեալ,
սակայն
դժնդակագոյնսն
յաղէտից
յուրացելոց
առաւելապէս
տեսանեմք
գործեալ.
որք
յուսով
փառասիրութեան՝
որ
առ
'ի
թշնամեաց,
ճանապարհ
հորդէին
նոցա.
վասն
որոյ
եւ
ուրոյն
յիշել
զնոսա
աստանօր
անկ
համարեցաք։
Զի՞նչ
ինչ
մնաց
'ի
չարեաց
զոր
ոչ
արար
Մերուժան
Արծրունի
եւ
աներ
նորա
Վահան
Մամիկոնեան
յաւուրս
Շապհոյ
Պարսից
արքայի,
երկոքին
եւս
ուրացեալք
'ի
հաւատոց.
զի
Մերուժանս
այս
նախ
'ի
կողմանէ
Պարսից
'ի
հայս
արշաւեալ
յաւեր
դարձուցանէր
զաշխարհս,
զեկեղեցականս
կապեալ
յերկիրն
Պարսից
տայր
տանել,
զգրեանս
այրէր,
զթարգման
ութիւնս
խափանէր,
զորս
ոչ
ոք
յօտարազգի
թշնամեաց
արար
երբէք։
Իսկ
ապա
իբրեւ
հնարիւք
մեծին
Ներսէսի
բերին
զՊապ
զօրօք
Յունաց
'ի
թագաւորել,
Մերուժան
որ
պետացեալ
կալեալ
ունէր
զաշխարհս
Հայոց,
ասէ
Խորենացի
գ.
36.
«Հրամայէ
պայակացն՝
զբերդից
պարսպացն
կախել
զկանայս
նախարարացն
մինչեւ
մեռցին.
եւ
թողուլ
նոյնպէս
'ի
կախաղանին
զդիակունսն,
զի
լուծեալ
անկցին
գէշ՝
կերակուր
լինել
թռչնոց
»։
Իսկ
յաւուրս
բ.
Յազկերտի,
թող
զուրացեալսն
զՎարազվաղեն
եւ
զՎահան,
մի
միայն
Վասակ
սիւնի
ոչ
շատացեալ
իւրով
ուրացութեամբն,
եւ
զայլս
'ի
նախարարաց
'ի
նոյն
գուբ
արկանէր.
«Այլ
ինքն
Վասակ ,
ասէ
Ղազար
101.
զխաբէ
ութեան
ճանապարհն
կազմեալ
նիւթէր
'ի
սրտի
իւրում,
ունելով
կամակիցս
եւ
այլ
աստուածանենգ
արս
խորհրդոցն
իւրոց
յազատացն
Հայոց
»։
Եւ
ոչ
միայն
'ի
նախարարաց
Հայոց
յիւր
կողմն
ձգեաց
եւ
զատոյց
'ի
միաբանուէ
ուխտապահ
իշխանաց,
այլ
նաեւ
«քակեաց,
ասէ
Եղիշէ
162.
եւ
զմիաբան
ութիւն
աշխարհին
Վրաց
'ի
Հայոց.
եւ
Աղուանիցն
ոչ
ետ
յառաջ
խաղալ.
եւ
զաշխարհն
Աղձնեաց
ըստ
նմին
իսկ
օրինակի
յետս
Կալաւ
».
եւ
զաշխարհն
եւս
Յունաց
որոշեաց
'ի
Հայոց։
Յետ
այսպէս
խափանելոյ
զարտաքին
օգնութիւնս՝
թէ
զինչ
ինչ
յարիս
արար
ապա
'ի
ներքուստ,
տեսցես
'ի
գլուխն
Կրօնի։
Յաւուրս
Ջափր
ամիրապետին
արաբացւոց՝
որ
զԲուղայն
'ի
Հայս
առաքեաց,
Վասակ
Արծրունի
ուրացեալ
'ի
հաւատոց՝
կայր
միշտ
առ
ամիրապետին
գրգռել
զնա.
զորոյ
եւ
զպատճառն
եւս
յիշէ
Թոմա
Արծրունի.
«Գրգռեցաւ,
ասէ,
պատերազմ
սաստիկ
'ի
ձեռն
Վասակայ
Արծրունւոյ,
զի
էր
նորա
գանձ
բազում
'ի
կարաս
թագուցեալ
'ի
գետնափոր
տան
'ի
ներքոյ
դրաց
ապարանից
տան
իւրոյ.
եւ
յերկիւղ
կասկածանաց
եղեալ,
թէ
իցէ
ընդելուզեալ
Տաճկաց,
գտեալ
զպահեստ
գանձին՝
ծախիցեն
զզօր
ութիւն
նորա
».
բ.
6։
Արդ
Վասակս
այս
զհաւատսն
այսու
պատճառաւ
ուրացեալ՝
զահագին
չարիս
ետ
ածել
'ի
վերայ
աշխարհին.
իսկ
միւս
առաջինքն
սակս
անմիտ
փառասիրութեան,
տեսեալ
թէ
Պարսիկք
զուրացեալսն
'ի
մեծութիւն
հասուցանեն,
թէպէտ
եւ
էին
«արք
անմիտք
եւ
վնասակարք,
անպիտանք
եւ
ոչ
պիտանիք,
վատք
եւ
ոչ
քաջք
».
որպէս
ասէ
Ղազար
192-
որք
միայն
վասն
ուրաց
ութեան
զտանուտիրութիւնն
հայկական
դնէին
'ի
Պարսից
անարժանու
թեամբ.
իսկ
արժանաւորքն
սակս
ճշմարիտ
աստուածապաշ
տութեան
անտիրացեալք
մնային.
վասն
այնորիկ
հեռացեալ
լինէր
յաշխարհէս
Հայոց
քաջութի,
իմաստ
ութիւն
եւ
ամենայն
լաւութի.
զի
այն
ուրացեալքն
էին,
ասէ,
«անմարդք
'ի
ստոյգ
մարդկանէ,
եւ
անարժանք
եւ
անծանօթք
յազգէ
տոհմկաց
»։
Աստի
յայսմանէ
լինէր,
զի
«որ
երբեմն
քաջանուն
զօրքն
Հայոց
'ի
մէջ
այլ
զօրացն
ամենայնի
երեւէին,
եւ
զօրագլուխք
անուանիք
եւ
յաղթօղք,
ապա
ծաղր
էին
ամենեցուն
եւ
կատականք.
մինչեւ
ինքն
իսկ
թագաւորն
Պերոզ
յայտնապէս
նախատելով
երբեմն
առաջի
ամենայն
ատենին
ասէր,
թէ
այր
անպիտան
եւ
գունդ
յետին՝
որ
գամ
մի
յիմ
իշխանութին
է՝
Ասորոց
է,
բայց
քան
զասորի՝
հայրն
է՝
այր
յետին
եւ
անպիտան.
եւ
էր
լուրն
այն
արժանի
լալոյ
եւ
ողբալոյ
»։
Սոյն
այս
բան
է՝
զոր
եւ
Վահան
Մամիկոնեան
կրկնէ
առ
Միհրան
զօրապետ
Պարսից
առ
Ղազարայ
238.
«Լուեալ
է
քո
որ
Միհրանդ
ես՝
եւ
ամենայն
Պարսից
զբանս
զայս
յԱրեաց
տեառնէն
'ի
Պերոզէ
առաջի
ամենեցունց
յատենի,
թէ
այր
վատ
եւ
գունդ
անպիտան
ասորի
է,
բայց
քան
զասորի
այր՝
հայ
մարդ
շատ
վատթար
է
եւ
անպիտան.
եւ
ո՞չ
արդեօք
լաւ
էր
մահ
քան
զայն
ուր
յայնպիսի
թագաւորէ
»։
Պատճառ
այսմ
բերէ
ապա
զանընտրող
ութիւն
Պարսից,
որք
զամենայն
այր
թէպէտ
եւ
վատ
յառաջադէմ
տանէին
'ի
զինուորական
պատիւս,
բաւական
համարելով
զուրաց
ութիւն
նոցա։
Տես
'ի
Ղազար
եւ
292.
293։
Եւ
այսպէս
սոքա
ամենեքեան
ուխտանենգք,
արք
դաւաճանք
եւ
մատնիչք,
առ
'ի
շահ
անձանց
եւ
առ
փառասիր
ութեան
անկղիտացեալք
'ի
նոյնպէս
չարիս՝
եւ
'ի
փառաց
եւս
վրիպէին.
անգիտացեալ՝
թէ
որ
զրիստոսական
կրօնիցն
անհաւատարիմ
գտանիցի,
նա
եւ
հեթանոսացն
ծաղր
եւ
ծանակ
կայցէ։
Զի
անմտուբ
պատրեալ
'ի
սնոտի
խոստմանցն
Պարսից,
ուրացեալ
զհաւատս
մատնիչ
լինէին
մեծի
եւ
փոքու,
իշխանի
եւ
ազգականի,
ապա
իբրեւ
տեսանէին
զանձինս
յամենայն
յուսոյ
'ի
դերեւ
ելեալ,
յայնժամ
իմանային
զանմտ
ութիւն
իւրեանց,
այլ
վայրապար.
որպէս
'ի
մեծարելն
Նիխորայ
պարսկին
զՎահան
ամենայն
գնդաւն
իւրով,
«զուխտանենգսն
'ի
Հայոց
եւ
զուրացօղսն
հանին
արտաքոյ
ընթրեացն
ամօթալիցս
».
որպէս
ասէ
Ղազար
294։
Ոչ
կարացին
'ի
սկզբան
անդ
խելամուտ
լինել
թէ
Պարսիկք
ոչ
այլ
ինչ
խորհէին՝
բայց
զկորուստ
համօրէն
ազգին՝
յորում
էին
եւ
ինքեանք
ուրացեալքն.
որպէս
զի
զամենայն
մեծամեծս
Հայոց
բնաջինջ
արարեալ՝
ինքեանք
ժառանգեսցեն
զաշխարհ
նոցա։
