Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, հատոր երրորդ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ՍՈՒՐԲՆ Գրիգոր ընդ դարձուցանելն զաշխարհս մեր ՚ի քրիստոնէութիւն, որպէս փոյթ կալաւ ՚ի շին ութեան եկեղեցեաց՝ նոյնպէս եւ ՚ի եպիսկոպոսարանս. որոյ միտք եւ կամք էին յամենայն գաւառս իշխ անութեան Տրդատայ կարգել մի մի եպիսկոպոսունս. որպէս եւ տեսանէր կարգեալ ՚ի սահմանս հռոմէական տէրութեան։ Զայս յայտ առնէ բան թղթոյն առ Զենոբայ, էջ 13. զոր գրեցին սուրն Գրիգոր եւ Տրդատ հանդերձ նախարարօք առ եպիսկոպոսունս Եղիազար եւ Տիմոթէոս, ուր ասեն. «Մանաւանդ զի գիտէիք, եթէ ամենայն գաւառացս եպիսկոպոս պիտոյ են եւ քահանայս. զի թէպէտ ոմանք որք ուստեք ուստեք եկեալ են ժողովեալ, բայց զի՞նչ են այսոքիկ առ վեցհարիւր եւ քսան գաւառս Հայոց. որ եւ գաւառին մէն մի քահանայ կամ երկու լուկ թէ հանդիպի. զի դեռ մանկունք երկրիս ՚ի դպրոց են. եւ ոչ ոք ՚ի նոցանէ բաւականս քահանայութեան»։
       Այլ ՚ի ջերմ եւ յեռանդագին աստուածապաշտութենէ սրբոյ հայրապետին անդստին ՚ի ժամանակաց իւրոց ամենայն Հայաստան լցաւ եպիսկոպոսարանօք. զայս յայտ առնէ Խորենացին յասելն վասն նորա. «Յետ լուսաւորելոյ զամենայն Հայս… եւ լնոյր զամենայն կողմանս եպիսկոպոսօք եւ վարդապետօք ». բ. 91։ Այսպէս գտանեմք եւ առ Ագաթանգեղոսի, որ յետ գրելոյ զնմանէ թէ յամենայն տեղիս եկեղեցիս կանգնէր, ապա ասէ յհե. «Սոյնպէս եւ զեպիսկոպոսունս վիճակեցուցանէր ՚ի գլխաւոր ութիւն ժողովրդոցն տեառն »։ Ուր յետ յիշատակելոյ յանուանէ տասն եպիսկոպոսունս զորս ձեռնադրեաց յորդւոցն քրմաց, ապա դնէ զթիւ եպիսկոպոսարանաց, ասելով. «Եւ բազմացոյց կացոյց տեսուչս եւ եպիսկոպոսս յամենայն գաւառս իշխան ութեան իւրոյ. եւ որ յաստիճան եպիսկոպոս ութեան ձեռնադրեցան ՚ի նմանէ՝ աւելի քան զչորեքհարիւր եպիսկոպոս, որք կացին տեսուչք տեղեաց տեղեաց ». յձա։ Զոր եւ կրկնեալ Վարդանայ ՚ի ներբող նորին, ասէ. «Եպիսկոպոս կացուցանէր իւրովք լուսաբուղխ աջովն չորեքհարիւր ոգիս, եւ քահանայս, եւ սարկաւագունս, եւ դպիրս, որոց ոչ գոյ թիւ »։ Այլ Կիրակոս ՚ի յիշելն զայս ՚ի սկիզբն պատմ ութեան իւրոյ՝ առաւել ութեամբ դնէ զթիւ եպիսկոպոսարանաց ասելով. «Յետ լուսաւորելոյ նորա զՀայաստան աշխարհս աստուածագիտութեամբ, եւ ձեռնադրելոյ եպիսկոպոս աւելի քան զչորեքհարիւր եւ երեսուն, գնալ եղեւ նմա ընդ մեծի արքային Տրդատայ ՚ի Հռոմ»։
       Իսկ թէ որքան բազմացան եպիսկոպոսարանք առ ժամանակօք մեծին Ներսէսի եւ յետ այնորիկ, Բուզանդ վասն մեծին Ներսէսի ասէ. «Բազմացոյց զկարգս պաշտօնէից յամենայն տեղիս իշխանու թեանն ՚ի սահմանացն Հայոց. եւ յամենայն գաւառս կացոյց տեսուչս եպիսկոպոսս ». ե. 21։ Զորոց զթիւ նշանագրէ Մեսրոպ հազար քսան. բայց քանզի ընդ եղբայրանոցս միանգամայն թուէ, չէ մարթ յայնմանէ զորոշ թիւ ինչ հանել։ Իսկ Մատթէոս խօսելով զժամանակէ Պետրոսի գետադարձի՝ որոշակի նշանագրէ ասելով. «Յորժամ էր տէր Պետրոս յաթոռ հայրապետութեանն եւ ՚ի Հայաստան աշխարհին, ունէր կազմ ութիւն հայրենեաց տուեալ ՚ի թագաւորացն Հայոց… եպիսկոպոսք հինգ հարիւր փառաւորք, եւ գաւառատեսուչս ՚ի վերայ հինգ հարիւր թեմի հանապազ ». ճժէ։ Բազմ ութիւն եպիսկոպոսարանաց ցուցանէ լինել ՚ի Հայս եւ այն բան սորին մատենագրի, ուր գրելով թէ յաւուրս Յոհաննու արքայի՝ յորժամ Ապուսուար Պարսից ամիրայն իբր հարիւր յիսուն հազարաւ եմուտ յաշխարհն Աղուանից, յայնժամ Անհողինն Դաւիթ, ասէ, «յուղարկեաց առ կաթողիկոսն Աղուանից եւ ասէր… արդ ժողովեա զամենայն եպիսկոպոսունս Հայոց աշխարհիդ որ յԱղուանսն են, եւ ՚ի բանակ այսր հասիր, զի ընդ մեզ մեռանիջիք. զոր եւ արար իսկ. երկերիւր եպիսկոպոսօք գնայր տէր Յուսէփ (կաթողիկոս Աղուանից ) ՚ի բանակն քրիստոնէից ». ձբ։ Յայտ է թէ այս եպիսկոպոսունք ըստ մեծի մասին էին եպիսկոպոսունք Հայոց աշխարհին, որպէս ասէ, որք փախուցեալ էին յայնժամ յԱղուանս, իմա ՚ի հիւսիսային կողմանս մեծին Հայոց՝ որ Աղուանք կոչէր յայնժամ. յայս թիւ չէին եպիսկոպոսունք Հայոց՝ որք փախուցեալ կային յայլ աշխարհս, եւ որք նստէին դեռ ՚ի թեմս իւրեանց։

       Ա. Կարգ եպիսկոպոսարանաց։
       Վասն կարգի եպիսկոպոսարանաց դոյզն յիշատակութիւնք կան առ մատենագիրս։ Ստեփաննոս օրպէլեան յեօթներորդ գլուխ պատմութեանն գրէ վասն սրբոյն Գրիգորի այսպէս. «Կարգէ… զեկեղեցական դասն՝ զգահ եւ զպատիւ եպիսկոպոսացն, եւ հրամայէ բազմել ընդ ինքեան աթոռով եւ ոսկիակար բարձու երեսուն եւ վեց եպիսկոպոսաց՝ ութեւտասն յաջմէ , եւ ութեւտասն յահեկէ. առաջինն Բասենոյն. իսկ զՍիւնին յաջ կողմանն յեօթներորդ գահուն նստուցանէ. եւ ցուցանէ զայս Սամուէլ կամրջաձորեցի »։ Իսկ ՚ի գլ. ժզ. ասէ, թէ Սիւնեաց եպիսկոպոսն կոչեցաւ նախաթոռ պատրիարգին։ Մեծն Սահակ, ասէ, ձեռնադրեաց եւ զԱնանիա աշակերտ Մեսրոպայ՝ թարգմանիչ եւ լի ամենայն առաքին ութեամբ յեպիսկոպոս ութիւն Սիւնեաց, նստիլ ՚ի գահ մետրապօլտութեան, եւ կոչիլ Նախաթոռ Հայոց պատրիարգին »։ Բուզանդ վասն մեծին Ներսէսի ասէ, ՚ի հայրապետանոցին լեալ «ընդ նորա ձեռամբ երկոտասան եպիսկոպոսք, աթոռակիցք իւր գործակիցք եւ խորհրդակիցք, թո՛ղ զայլոց գաւառաց ամենայն եպիսկոպոսեանն որ ընդ նովաւ ». զ. 5։

       Բ. Անկարգութիւնք ՚ի զգեստս եպիսկոպոսաց եւ քահանայից։
       Այսոքիկ ուրեք ուրեք յիշատակին ՚ի գիրս. որպէս Խորենացի յետ գովելոյ զեպիսկոպոսն զԽադ յամենայնի՝ ապա ասէ. «Եւ ոչ եղեւ ՚ի նմա գամագիւտ սատանայ, բայց միայն վասն միոյ նուագի, զի էր պճնող առ հանդերձս եւ ձիասէր. զոր պարսաւեալ այպանէին փոխանակաբանել՝ որք ՚ի նմանէ յանդիմանելալ լինէին։ Վասն որոյ թողեալ այնուհետեւ զպերճագոյն հանդերձսն, խարազնազգեստ եղեալ՝ իշով շրջէր մինչեւ ցօր մահուան իւրոյ ». գ. 31։ Իսկ Բուզանդ վասն Զաւէնի ասէ. «Ամենայն քահանայից ուսոյց առնել հանդերձ զինուորաց… զի ոչ ըստ կրօնից ագանէին քահանայքն զպճղնաւորն՝ որպէս օրէն էր ՚ի բնէ, այլ սկսան զխոտորկտուրսն ՚ի վերայ ծնգացն ունել։ Եւ զարդարէին զհանդերձս իւրեանց պէսպէս նարօտօք, եւ սիգային որպէս ոչ վայել էր. եւ զմորթ մեռելոտի գազանացն քահանայքն անխտիր ագանէին, որ ոչ վայել էր։ Եւ ինքն Զաւէնն աթինեալս եւ զտապակեալս զժապաւինեալս նարօտօք ագանէր, զսամուրենիս եւ զկնգմենիս եւ զգայլենիս ագանէր. եւ աղուեսենիս զանձամբ արկեալ՝ անխտիր ՚ի բեմն ելեալ նստէին ». զ. 2։ Եւ վասն Ասպուրակէսի գրէ. «Բայց միայն վասն կրօնիցն հանդերձոյն զեդեալ կարգն՝ ըստ կրօնիցն Զաւինայ գնային սոքա ». գլ. 4։ Իսկ յաղագս այլոց զգեստուցն եւ զայլ եւ այլ հանգամանաց իշխանութեան եպիսկոպոսին տեսցես ՚ի վերոյ ՚ի բանս անդ Մխիթարայ ՚ի չորրորդ դասի, յերես 239։

       Գ. Կարգադրութիւնք ՚ի վերայ եպիսկոպոսաց եւ քահանայից։
       Ի բարեկարգութիւնսն որք սահմանեցան ընդ ժամանակս ժամանակս, առաջինն եղեւ յաւուրս մեծին Ներսէսի. զորմէ գրէ Սամուէլ յամի տեառն 369. «Զբնաւ կարգ եկեղեցւոյ բարիոք եւ վայելչապէս նորոգէր »։ Եւ Բուզանդ պատմէ վասն նորին՝ թէ ընդ այլ բարեկարգութիւնս իւր նաեւ ՚ի վերայ եպիսկոպոսաց փոյթ մեծ տարեալ՝ «եղեւ խաղաղ ութիւն եւ նորոգ ութիւն յաւուրս նորա ամենայն եկեղեցեաց. եւ յաճախէր շուք պատուի ամենայն եպիսկոպոսացն ընդ ամենայն տեղիս Հայոց մեծաց. եւ լուսաւոր ութիւն ամենայն կարգի եկեղեցւոյ ամենապայծառ ծաղկեաց ամենամեծ լիութեամբ. կարգեցան կարգ կաթուղիկէ եկեղեցեաց ամենայն վայելչութեամբ. եւ բազմացան կարգք սրբ ութեան պաշտամանցն եւ պաշտօնէից ». դ. 4։ Գտանեմք ինչ ինչ կարգադր ութիւն լեալ ՚ի վերայ եպիսկոպոսաց նաեւ ՚ի զանազան ժողովս եւ ՚ի կանոնագիրս. զոր օրինակ է տեսանել եւ ՚ի կանոնական թուղթն Կոստանդին կաթողիկոսին, որ յերեքտասաներորդ դարու, առ Կիրակոսի. «Հրաման է այս առաքելադիր, որ ՚ի տարւոջ երիցս անգամ առաջնորդք եկեղեցւոյ ժոողովով տեսանէք զկարգս եկեղեցւոյ, թէ ո՛րպէս ունիցին զսահմանս յաւիտենականս, զոր հոգին սուրբ հաստատեաց. զպակասն լնուլ, եւ զեկամուտ որոմն խլել. եւ այս պատուիրանս ՚ի բազում ժամանակաց խափանեալ եղեւ յաղագս ազգիս ցիր եւ ճապաղ լինելոյն »։ Յընդհանրական թուղթ Շնորհալւոյն բաց յայլոց խրատուց առ եպիսկոպոս՝ գտանին եւ կարգադր ութիւնք ինչ ՚ի վերայ զգեստուց եպիսկոպոսաց ըստ այնր ժամանակին. «Ի զգեստս մի՛ աշխարհօրէն բերիլ, այլ ըստ նոցա նմանուե՝ որոց խաչեալ է աշխարհ. նաեւ յընթացս ճանապարհի ոչ երեւելի եւ կազմեալ երիվարօք եւ կամ կիսիշօք ամբարձեալ եղիցին ՚ի բարձրն կոյս, այլ վասն զտկարացեալն մարմին միայն բառնալոյ ըստ պատահելոյ կրողին. եւ ոչ սրընթաց ձիովք շահատակել , եւ շամբք եւ բազէիւք որսականօք բերիլ առ երէվայրիս եւ թռչունս, որպէս լսեմք զոմանց թէ իցեն»։