Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Գ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ՆԱԽ քան զնշանագրելն մեր զբնիկ բաժանումն նահանգաց եւ գաւառաց առշարհիս մերոյ որ գտանի առ մատենագիրս մեր, յիշատակեսցուք զբաժանումն զոր օտար թագաւորք արարին ՚ի Հայաստան աշխարհիս յորոշումն սահմանաց իւրեանց. յորս նախնագոյն քան զամենեսին յիշատակեալ է Շամիրամայն, զորմէ գրէ Խորենացին. «Ի բազում տեղիս յաշխարհին Հայոց Արձանս հաստատեալ, նովին գրով յիշատակ ինչ հրամայէ գրել. եւ ՚ի բազում տեղիս Սահմանս նովին գրով հաստատէր ». ա. 16։ Նման այնմ զոր արար Սեսոստր արքայ եգիպտացւոց, արձանս կանգնելով յամենայն աշխարհս զորս գրաւէր յիննեամեայ ժամանակի, եւ յիշատակ ՚ի վերայ գրելով. որպէս պատմէ Դիոդորոս սիկիլիացի հատ. ա. թղթ. 65։ Նաեւ յաւուրս տէր ութեան հռոմայեցւոց յիշատակի բաժանումն ինչ լեալ աշխարհիս Հայոց յաւուրս Անտոնինոսի եւ Պոմպէոսի. բայց այն բաժանումն միայն ՚ի մատենագրաց Յունաց եւ հռոմայեցւոց պատմի, եւ այն ոչ որոշակի, յորմէ ոչ կարեմք ստոյգ ինչ իմանալ։ Վասն Պոմպէոսի այսմէ ոչ կարեմք ստոյգ ինչ իմանալ։ Վաս Պոմպէոսի այսչափ ինչ գրէ Ստրաբոն ժբ. 541. թէ ՚ի գրաւելն ընդ ձեռամբ իւրով զտէր ութիւն Միհրդատայ, զայն սահմանս որք առ երի կային Հայաստանեայց եւ Կողքիսոյ՝ բաժանեաց ՚ի փոքր թագաւորս՝ որոց օգն ութեամբ մղեաց զպատերազմն. իսկ զմնացեալ սահմանս ՚ի մետասան հասարակապետութիւնս բաժանեաց, եւ յաւել եւ միացոյց ՚ի գաւառն Բիւթանիոյ։ Ի բանից աստի իմանաս զի յայսմ բաժանման ոչինչ մտանէ ՚ի սահմանացն Հայոց մեծաց, այլ ՚ի սահմանացն Փոքուն Հայոց. իսկ զոր մնացեալ սահման ասէ, էին այլ արեւմտեայ սահմանք Փոքուն Ասիոյ ՚ի կողմն Բիւթանիոյ ձգեալք։ Յետ որոյ, ասէ անդէն Ստրաբոն, «յապայ ժամանակս հռոմայեցիք զայլ իշխանսեւ զայլ բաժանումս կարգեցին. թագաւորս եւ փոքր թագաւորս կացուցանելով. եւ զքաղաքս ոմանս ազատս սահմանելով, եւ զոմանս ընդ փոքր թագաւորօք արկանելով, եւ զոմանս ընդ տէր ութեամբ ժողովրդեանն Հռոմայ թողլով »։ Զայս ամենայն նոյնպէս պարտ է իմանալ վասն սահմանաց փոքուն Ասիոյ։ Եւ այսպէս ոչինչ որոշակի գտանելով, ՚ի ժամանակի տէրութեան հռոմայեցւոյ որ նախ քան զՔրիստոս, անցցուք յառաջ բերել որ ինչ յիշատակին յետ Քրիստոսի յաղագս բաժանման աշխարհիս։
       ԴԱՐ Գ
       Յետ սպանանելոյ մեծին Խոսրովայ, ասէ Խորենացին, «Յունաց թագաւորեաց Պռոբոս, եւ խաղաղ ութիւն արարեալ ընդ Արտաշրի (Պարսից թագաւորի ) բաժանէ զաշխարհս Սահմանադր ութեամբ գոսս գործելով ». բ. 77։ Ապա գրէ վասն Արտաշրի. «Եւ զերկիրս գրով ընդ հարկաւ իւրով արկանէ, եւ ամենեւիմբ զիւր անունն հաստատէ, Նաեւ զՍահմանս հաստատեալս յԱրտաշիսէ՝ (Որ մեր թագաւոր էր, զորմէ ստորեւ ) զքարինս յերկրի կացուցանելով նորոգեաց, եւ յիւր անունն փոխելով արտաշիրական անուանեաց »։ Ագաթանգեղոս վասն Յունաց եւ Պարսից միանգամայն յիշելով ասէ թէ յետ սպանանելոյ զմեծն Խոսրով մեր. «Զերկիրն Հայոց եկեալ այնուհետեւ արքային Պարսից (Արտաշրի ) յիւր անուն զտեղիսն անուանէր, եւ զզօրսն Յունաց փախստական առնէր. հալածական տանէին մինչեւ ՚ի սահմանս Յունաց. վիհս փոսացուցեալ Սահմանս հատանէին. եւ տեղւոյն անուն եդեալ Դրունս փոսից՝ առ տեղեաւն՝ որոյ Ոյծքն կոչիին»։
       ԴԱՐ Դ
       Յելս չորրորդ դարուն կայսրն Յունաց Արկադէոս եւ բ. Շապուհ Պարսից թագաւոր յերկուս բաժանեցին զաշխարհս Հայոց։ Այլ այս էր միայն բաժանումն յերկուս տէրութիւնս, կամ յերկուս մասունս, ուր ոչ յիշատակին ինչ բաժանմունք ՚ի նահանգս եւ ՚ի գաւառս. վասն որոյ զայն բաժանումն եդաք ՚ի գլուխն Պատմութեան։ Տես ՚ի նոյն գլուխ վասն առաջին պատճառի նուազման աշխարհիս մերոյ. հատոր Ա. էջ 402։
       ԴԱՐ Զ
       Յետ այսորիկ ՚ի գիրս Յունաց այլ եւ այլ բաժանմունք յիշատակին արարեալք ՚ի կայսերաց, մանաւանդ ՚ի մեծին Յուսինիանոսէ, բայց ՚ի Փոքր Հայս գոլով անդանոր ունիմք խօսել զնոցունց։
       Այլ ՚ի բաժանմունս կայսերաց համբաւեալ է առ պատմագիրս մեր բաժանումն Մօրկայ կայսեր յելս վեցերորդ դարուն, որ ձգեալ տարածի նաեւ արտաքոյ Փոքուն Հայոց ՚ի Մեծ Հայս, զորմէ ոչ յիշեն ինչ Յոյնք. այլ առ մեզ առաջին յիշօղն է Յոհաննէս կաթողիկոս, որ պատմէ՝ թէ յորժամ Խոսրով Պարսից արքայ փախստեայ անկաւ առ Մօրիկ, փախուցեալ ՚ի Վահրամայ ումեմնէ, որ զինքն թագաւոր կարդայր, օգն ութեամբ Մօրկայ կարող եղեւ Խոսրով սպանանել զՎահրամ եւ հաստատիլ յիւրում թագաւորութեան. յայնժամ ասէ, «ըստ երախտահատոյցն լինելոյ խնդրէ Մօրիկ ՚ի Խոսրովայ զՄիջագետս Դարաիւ եւ Մծբնաւ հանդերձ. եւ ՚ի Հայոց զայն աշխարհ որ տանուտիրական գունդն անուանէր, բայց յոստանէն ՚ի Դուին քաղաքէ, եւ յերկուցն եւս գաւառաց յոր է Մասեաց ոտն, եւ կողմն Արագածայ։ Զայսոսիկ ՚ի բաց զատուցեալ՝ զայլն ամենայն թողու Խոսրով ՚ի Մօրիկ՝ ՚ի լեռնէն որ կոչի Ընծաքիսար, մինչեւ ցԱռեստն աւան. եւ ցՀացիւն։ Ապա կայսեր Մօրկայ ձեռներից ութեամբ իմն փոփոխումն արարեալ անուանց աշխարհացն այնոցիկ, որ ՚ի մերոյն Արամայ կարգաւ եդեալ էր։ Եւ նախ զԱրմէնին զայն՝ որ Առաջին Հայքն անուանիւր, Երկրորդ Հայք զնա Մօրիկ կոչեաց. յորում մայրաքաղաք է Սեւաստիայ։ Իսկ զԿապադովկիա, յորում մայրաքաղաք է Կեսարիա, եւ Երկրորդ Հայք նախ անուանիւր, կոչէ զնա Երրորդ Հայք. եւ առնէ զնա Եպարգի։ Իսկ զՄելտինէ, որ ունի զհամանուն իւր գաւառս, է եւ Երրորդ Հայք, կոչէ զնա Առաջին Հայք։ Իսկ զՊոնտոս յորում մայրաքաղաք է Տրապիզոն՝ կոչէ զնա մասն Մեծ Հայոց։ Եւ զՉորրորդն կոչեցեալ Հայք՝ յորում մայրաքաղաք Մարտիրոսաց պօլիս, այսինքն Նփրկերտ՝ (կոչէ ) Յուստիանու նիստ։ Դարձեալ զաշխարհն Կարնայ յորում մայրաքաղաք է Թէոդոսուպօլիս, անուանէ զնա մեծ մասն Մեծ Հայոց։ Եւ որ ՚ի Մեծն Հայոց մասն ինչ մնացեալ էր ՚ի ձեռս հռոմայեցւոց կողմանց անտի Բասենոյ մինչեւ ՚ի սահմանս Ասորեստանի՝ Մեծ Հայք զնա կոչէ։ Իսկ զկողմանս Տայոց սահմանօք իւրովք հանդերձ՝ խորագոյն Հայք անուանէ եւ զկողմն Դուին քաղաքի՝ Ներքսագոյն Հայք։ Այսպէս ամենեցունց սոցա փոփոխումն արարեալ Մօրկայ՝ գրէ ՚ի դիւանս արքունի »։ Ըստ այսմ յիշէ եւ Վարդան։ Իսկ Թոմա արծրունի նախ դնէ զխոստումն զոր արար Խոսրով առ Մօրիկ եթէ օգնեսցէ նմա զօրօք. «Տաց քեզ, ասէ, զկողմանս Ասորոց, եւ զամենայն Արուեստան մինչեւ ցՄծուին (Մծբին ) քաղաք. եւ ՚ի յերկրէ Հայոց զաշխարհ տանուտէրական իշխանու թեանն մինչեւ յԱյրարատ, եւ ընդ Թուին քաղաք, եւ յեզր ծովուն Բզնունեաց, եւ ցԱռեստն աւան. եւ զմեծ մասն աշխարհին Վրաց մինչեւ ցՏփխիս քաղաք ». բ. 3։ Իսկ յետ հաստատելոյ Խոսրովայ ՚ի թագաւորութեան՝ ըստ խոստման իւրոյ «ետ նմա (ասէ, այսինքն է կայսեր ) զարեւաստան զամենայն մինչեւ ցՄծուին, եւ զերկիրն Հայոց մինչեւ ցգետն Հուրասդան, եւ զգաւառն Կոտայից մինչեւ յաւանն Գառնի յեզր ծովուն Բզնունեաց. եւ մինչեւ յԱռեստն աւան, եւ զԿոգովիտ գաւառ մինչեւ ցՀացիւն եւ ցՄակու »։ Ի Յունաց Թէոփիլակտոս Սիմոնադդա՝ որ էր պատմաբան ժամանակակից՝ միայն զտալն Դարա քաղաքին Միջագետաց յիշէ. գիրք ե. գլուխ 3։
       ԴԱՐ Է
       Ի պատմ ութիւն խաչին Հացունեաց յիշատակի եւ այլ բաժանումն եւ այլ անուն սահմանաց որ ընդ մէջ Հերակլի կայսեր եւ Խոսրովայ Պարսից արքայի որ ՚ի սկիզբն եօթներորդ դարուն. «Եւ եկեալ բանակեցան (զօրքն Յունաց ) ՚ի դաշտին Զարեւանդ գաւառին… եւ դադարեաց (Հերակլ ) ՚ի տեղւոջն յայնմիկ աւուրս երեսուն. եւ շինեաց անդ եկեղեցի, եւ կանգնեաց անդ նշան խաչի. եւ գրեաց ՚ի յարձանի զամենայն իրս պատերազմին, նաեւ զժամանակ թուականին. զի էր թուականն Հայոց կբ։ Եւ անդ բան տուեալ միմեանց արքայ Խոսրով եւ Հերակլ կայսր՝ եդին Սահման զտեղին զայն. եւ կոչեցեցին զնա Հրան սարակ. եւ հրաման ետ արքայ Հերակլ զօրաց իւրոց, եւ կուտեցին հող բերեալ. եւ արարին բլուր բարձր ՚ի վերայ նորա»։
       ԴԱՐ Ժ
       Յայսմ դարու եղեւ եւ որոշումն սահմանաց ինչ՝ զոր արար բ. կայսրն Վասիլ. զորմէ գրի ՚ի յիշատակարանի աղօթագրոց Նարեկացւոյն. «Զկնի գալստեան ՚ի կայս եւ ՚ի կոյս կողմանց հիւսիսոյ դիմաց արեւելից՝ յաղթօղ եւ մեծ կայսրն Հոռոմոց Բասլի, յորժամ ընդարձակ եւ մակագաւիթ կանոնաւ սփիռ տարածէր՝ լիասահման եւ անխտրց ՚ի ստուարակարկատ կաթողս կարծր արձանաց, ՚ի ձգումն ձեռին եւ յանխզելի լարս պարանաց երկարագունից՝ անթարթափ ՚ի նոյն վերասլացեալ ՚ի յաջ եւ յահեակ՝ սեպհականել յաւելուլ բաժինս մասանց վիճակաց՝ խմբից աշխարհաց ՚ի ծոց իւր »։ Զայս բան ասացեալ իմա ոչ միայն վասն Հայոց աշախրհիս, այլ եւ վասն այլոց աշխարհաց՝ որոց տիրեցին Վասիլ եւ Կոստանդին. որք յիշատակին եւ ՚ի ճառն Ապարանից խաչին, յասելն. «Զեղջիւրս արքայից եւ կայսերաց մեծաց՝ աւազակոյտ ազանց տոհմին Վրաց՝ եւ խմբից Հազարաց (Խազրաց ), քաջաց Ճենաց՝ եւ հայկականաց՝ տիրապէս եւ յաղթողաբար ըմբռնեալ կալան »։ Իսկ սահմանն Հայոց աշխարհիս՝ էր Տայք նահանգ որ էանց ՚ի ձեռս Վասլի, եւ բաժանեաց. յոյր սակս տես զբան Լաստիվերացոյն ՚ի գլուխն Պատմութեան. հատ. Ա. յերես 396 դար ժ։