ՊՈՄՊՈՆԻՈՍ
ՄԷԼԱ
ՍՊԱՆԻԱՑԻ
յառաջին
դարուն
Քրիստոսի.
ունի
աշխարհագրութիւն
մակագրեալ.
«Յաղագս
դրից
աշխարհի
».
այլ
համառօտ
գրեթէ
՚ի
չափ
աշխարհագր
ութեան
մերոյ
Խորենացւոյն.
յորում
սակաւ
ինչ
գտանեմք
վասն
Հայաստան
աշխարհիս.
առաւել
վասն
լերանց
եւ
գետոց
նորա.
զոր
օրինակ
է
Տօրոս
լեառն,
եւ
Երասխ
գետ.
այլ
գոլով
աշխարհագր
ութիւն
այնչափ
հին
ժամանակի՝
՚ի
յարգի
են
բանք
նորա։
ՊԼԻՆԻՈՍ
Երէցն
կոչեցեալ
՚ի
զանազանութիւն
Պլինիոսի
կրտսերագոյն՝
որ
ազգականն
էր
նոր
եւ
ողդեգրեալ
՚ի
նմանէ.
մեռաւ
տարաժամ
56
ամաց
յաւուրս
Տիտոսի
կայսեր
՚ի
հրայրեացսն
անդ
Վեսուպ
լերին
մինչդեռ
՚ի
մօտոյ
զննէր,
յամի
տեառն
79։
Վասն
ծննդեան
տեղւոյ
սորին
վէճ
է
առ
բանասէրս.
ոմանց
՚ի
Վեռօնա
դնելով,
եւ
ոմանց
՚ի
Կօմօ։
Բնական
պատմ
ութիւն
մակագրեալ
մատեան
նորա
յայտնի
է
ամենեցուն,
որ
է
գանձարան
անբաւ
տեղեկութեանց.
ոչ
միայն
՚ի
վերայ
բնական
բերոց,
բժշկական
դեղորէից,
այլ
նաեւ
աստեղաբաշխ
ութեան
եւ
արուեստից
նախնեաց.
ուրեք
ուրեք
նաեւ
հին
պատմութեանց։
Նախ
ստորագրէ
զհամօրէն
աշխարհ.
ապա
զամենայն
ազգ
բերոց
աշխարհի
յիշել
նկրտի։
Յաշխարհագրական
մասին
՚ի
զ.
գիրս.
՚ի
գլ.
9.
ստորագրէ
նաեւ
զմեծ
Հայս.
բայց
ցանկացողք
եւ
այլոց
տեղեկութեանց
Հայաստանի՝
ընթերցցին
զամենայն
գիրս
նորա,
եւ
յայնժամ
իմանան
եթէ
զինչ
է
եւ
քանոյ
արժիցէ
մատեանն
Պլինիոսի
հռչակաւոր
գանձն
հնութեան,
եւ
գտանիցեն
զայլ
եւ
այլ
ծանօթութիւնս
՚ի
վերայ
Հայոց
աշխարհիս
ցրիւ
յայլ
եւ
այլ
տեղիս,
զոր
ոչ
կարծէին։
Ի
բազում
մեկնչաց
նորա,
քանզի
ընտրելագոյն
է
Հարտուինին,
զնորայն
միշտ
՚ի
կիր
արկաք
յայսմ
մատենիս
հնախօսութեան։
Նախ
քան
զմեկնութիւն
եւ
զքնն
ութիւն
սորա
եւրոպացիք
իբրեւ
առասպելախօս
ոք
համարէին
զՊլինիոս.
բայց
յետ
քննու
թեանն
ծանեան
զյարգ
սորա.
որպէս
եւ
երբեմն
նախ
քան
զճանապարհորդելն
իւրեանց
յԱսիա՝
զամենայն
պատմեալս
Մարկոսի
Պօղոսի
յառասպելեաց
սակի
գրեալ
էր
եւրոպացւոց.
այլ
յետ
ճանապարհորդելոյ
իւրեանց
ծանեան
զճշմարտախօս
ութիւն
առնն։
Սոյնպէս
եւ
զբազում
ինչ
՚ի
պատմելոցն
Պլինիոսի
ստուգեցին՝
պատմեալ
գտանելով
եւ
առ
այլ
նախնի
մատենագիրս,
զոր
ոչ
կարծէին.
իսկ
զորս
ոչ
գտին՝
դիւրաւ
իմաստասիրեցին ,
թէ
առեալ
է
նորա
յայլոց
մատենագրաց՝
զորս
ինքն
Պլինիոս
յիշէ.
բայց
այժմ
կորուսեալ
են.
ծանեան
առեալ
նորա
ինչ
ինչ
եւ
յականատես
անձանց
յորոց
լուաւ.
յորոց
եւ
զոմանս
ուրեք
ուրեք
յիշէ.
զոր
օրինակ
վասն
ականն
Եփրատայ
յիշէ
զԴամետիոս
Կորբուղոն,
եւ
զԼիկինիոս
Մուկիանոս.
որոց
տեսեալ
էր
զայն
՚ի
մօտոյ.
բազում
ինչ
ստուգեցին
նաեւ
յայժմեան
ճանապարհորդաց
եւ
՚ի
բնաբանից։
ՍՈԼԻՆՈՍ
ՅՈՒԼԻՈՍ
ԳԱՅԻՈՍ
Հռոմայեցի,
որպէս
երեւի,
յելս
առաջին
դարուն՝
կամ
՚ի
սկիզբն
երկրորդին
արար
համառօտ
ութիւն
ինչ
բնական
պատմ
ութեան
Պլինիոսի,
անուանեալ
Բազմավէպ.
որ
չունի
ինչ
յարգ
յաչս
հմտացելոց.
որք
եւ
ետուն
նմա
զանուն
կապկի,
զի
բազում
ուրեք
միայն
ընդօրինակէ
զՊլինիոս։
Յաղագս
այսր
դուզնաքեայ
մատենիս
է
ահագին
երկհատորեան
ընդարձակ
մեկնաբանութիւնն
այն,
անուանեալ
Ընդդիմադր
ութիւն
պլինեան.
յորում
Սալմասսիոս
կամ
Սօմէս
ելից
զիւր
բազմահարուստ
հմտ
ութիւն
եւ
զտեղեկ
ութիւն
յուղղել
եւ
՚ի
լուսաւորել
ոչ
զՍոլինոս
եւեթ,
այլ
յաւէտ
զՊլինիոս.
զոր
եւ
բազում
ուրեք
գտցես
յիշատակեալ
՚ի
մատենիս։
Գիտելիք
վասն
նախնի
աշխարհագրաց
Յունաց
եւ
հռոմայեցւոց։
Ա.
Նախնիք՝
մանաւանդ
Յունաց՝
առաւել
սխալեցան
՚ի
նշանակել
զգիրս
կամ
զտեղիս
քաղաքաց
մերոյ
աշխարհի՝
քան
թէ
զանուանս.
զոր
օրինակ
Ստրաբոն
եւ
Պտղոմէոս
զոմանս
՚ի
քաղաքաց
մեծին
Հայոց
նշանագրեն
յանուանէ
ըստ
բաւականին
մերձենալով
յուղիղ
հնչումն.
բայց
զորս
են
առ
Երասխաւ՝
դնեն
առ
Եփրատաւ.
զորս
են
՚ի
հիւսիսակողմն՝
դնեն
՚ի
հարաւակողմն,
եւ
զայլ
այսպիսիս։
Զայս
կարես
իմանալ
եւ
վասն
պատմագրաց
Բուզանդարանին.
յորս
օրինակի
աղագաւ
Կեդրենոս
զԲերկրի
քաղաք
Հայոց
դնէ
մերձ
՚ի
Բաբիլոն։
Բ.
Հռոմայեցի
մատենագիրք
զանուանս
տեղեաց
արեւելեան
աշխարհաց
իբր
՚ի
բազումս
ջանացին
պահել
ըստ
տանելոյ
հնչման
իւրեանց.
իսկ
Յոյնք
՚ի
ժամանակս
արշաւանաց
մեծին
Աղեքսանդրի՝
զանուանս
տեղեաց
արեւելեան
աշխարհաց
յարմարեցին
կամ
ըստ
անուանց
աշխարհին
իւրեանց,
եւ
կամ
ըստ
պատմ
ութեան
ազգին
իւրեանց.
զբազում
քաղաքս
Ասիոյ
կոչեցին
յանուն
քաղաքաց
որք
էին
՚ի
Յունաստան։
Եւ
նոյն
անուանք
ապա
՚ի
գրոց
Յունաց
անցին
առ
նոյն
բնիկ
ազգս
իբր
նոր
կամ
այլ
անուն։
Գ.
Յոյնք՝
քանզի
՚ի
մտի
եդեալ
էին
զանուանս
տեղեաց
արեւելեայց
հանել
յանուանէ
նախնեաց
իւրեանց,
նորին
աղագաւ
կեղծեցին
մտացածին
պատմութիւնս
ըստ
սովոր
ութեան
իւրեանց։
Ըստ
այսմ
զԱռմէնիա
անուն
մերոյ
աշխարհին
հանին
՚ի
յոյն
Առմէնիոսէ
ումեմնէ,
որ
էր,
ասեն,
ընկեր
իւրեանց
Յասոսնին.
զԿորտիէա,
այսինքն
զԿորդուք,
հանին
՚ի
Կորտիոսէ
իւրեանց,
որ
էր,
ասեն,
որդի
Դրիբդօլէմայ։
Այլ
յայսպիսիս
որք
օտար
են
ամենեւին
՚ի
ճշմարտութենէ՝
չի
պարտ
անսալ
բնաւ,
եւ
ոչ
իսկ
ժամավաճառ
լինել
՚ի
ցոյց
ստութեանն.
զի
գիտակ
են
այսմ
ամենայն
քաջ
քննարանք
եւրոպացւոց՝
որք
գուն
գործեն
լուսաւորել
զհնագրութիւնս։
Ընդ
հակառակն
չեղեւ
ինչ
փոյթ
ամենեւին
մերոց
մատենագրաց
պահել
զհին
բնիկ
անուանս
մերոց
սահմանաց.
այլ
ըստ
փոփոխ
ութեան
Յունաց
կամ
այլոց
դրակից
ազգաց՝
ինքեանք
եւս
փոխէին։
Յայսմանէ
մուծան
այն
անուանք
այլալեզուք
եւ
այլահնչիւնք
յաշխարհս
մեր,
մանաւանդ
յեզերս
սահմանաց
մերոց,
որք
եւ
են
անուանք
Ասորւոց,
Ասորեստանեայց,
Մարաց
կամ
Ատրպատականաց,
Աղուանից
եւ
Վրաց։
Դ.
Առ
՚ի
խելամուտ
լինել
բանից
նախնեաց
եւ
հանել
՚ի
նոցունց
տեղեկ
ութիւն
ինդ
վասն
Հայաստան
աշխարհիս՝
հարկ
է
ուսանել
եւ
իմանալ
թէ
որով
հնչմամբ
գրէին
զանուանս
քաղաքաց
եւ
գաւառաց
մերոյ
աշխարհին։
Քանզի
բազում
անգամ
յայն
սակս
չգտանեմք
ինչ
՚ի
նոսա,
վասն
զի
ոչ
գիտեմք
թէ
որով
օրինակաւ
այլայլէին
նոքա
զանուանս
տեղեաց
մերոց.
որպէս
զԾոփս
գրել
Սօֆինի.
զԴերջանն
գրել
Տէրքսէնէ.
զԵկեղեացն՝
Ագիլիսինի.
եւ
այլ
ինչ
բազում,
զոր
ուսուսցէ
քեզ
մատեանս
այս։
Եթէ
այսմ
ոչ
լինիս
մտադիր՝
ոչինչ
կարես
իմանալ,
եւ
ոչ
հանել
տեղեկ
ութիւն
ինչ։
Ե.
Զոր
ինչ
գրեն
հին
մատենագիրք
վասն
նախնի
ժամանակին
Պարսից,
Մարաց
եւ
Ասորեստանեայց,
պարտ
է
մտադր
ութեամբ
ընթեռնուլ
որ
ինչ
բանք
կան
՚ի
նոսա
վասն
ազգին
եւ
աշխարհին
մերոյ։
Քանզի
թէ
ընդէր
սակաւս
գտանեմք
տեղեկութիւնս
՚ի
գիրս
նոցա
վասն
մերոյ
աշխարհին՝
այս
է,
զի
նախնի
աշխարհագիրք
զմեծամեծ
տէրութիւնս
գիտէին
ըստ
օրինի
ստորագրել,
եւ
զնոցին
սահմանս.
որպէս
եւ
պատմագիրք
զնոցին
պատմութիւնս
պատմել.
իսկ
զտէրութիւնս
որք
ստորին
էին
քան
զնոսին՝
վեր
՚ի
վերոյ
անցանէին
բանիւք ,
մանաւանդ
զի
այն
փոքր
տէրութիւնք
եւ
աշխարհք
գոլով
ընդ
տէրութեամբ
նոյն
իսկ
մեծամեծ
տէրութեանց
կամ
բոլորովին՝
եւ
կամ
հարկահանութեամբ,
՚ի
ստորագրելն
զաշխարհս
մեծամեծ
տէրութեանց՝
՚ի
նոսին
խառնէին
ինչ
ինչ
եւ
զփոքր
տէրութեանց,
իբր
նոցին
սահմանս
համարելով։
Զայս
՚ի
ստորագր
ութեան
աշխարհին
մերոյ
առաւել
գտցես
՚ի
կիր
արկեալ
թէ
այլոցն,
վասն
զի
մեծազօր
տէրութիւնքն
այնոքիկ
էին
առհասարակ
շուրջ
զաշխարհաւ
մերով.
այսինքն
են
Մարացն,
Պարսիցն,
Ասորեստանեայցն,
յորս
յաւել
եւ
զՅունացն,
ամենեքին
մեզ
սահմանակից.
բայց
ոչ
այսպէս
կցեալ
էին
սահմանացն
Վրաց,
Աղուանից
եւ
այլոց
կովկասայնոց։
Զստուգութիւն
պատճառիս
յայնմանէ
կարես
իմաստասիրել,
զի
Ստրաբոն,
որ
ճոխագոյնն
է
՚ի
նախնի
աշխարհագիրս,
բազում
ինչ
զՀայոցն
յիշէ
՚ի
Մարս
եւ
՚ի
Պարսս՝
ասելով.
այսպէս
է
՚ի
Հայս,
կամ
այսպէս
առնեն
եւ
հայք.
զի
խօսելն
զՄարաց
եւ
զՊարսից
համարէր
խօսեցեալ
եւ
զՀայոցն.
որպէս
բազում
անգամ
ասացաք։
Զ.
Որչափ
ինչ
տեղեկութիւն
տան
նախնիք
վասն
Հայոց
աշխարհիս,
զայն
եւս
դժուարին
լինի
գտանել ,
մի
՚ի
պատճառս
այլայլ
ութեան
անուանց,
որպէս
ծանուցաք
՚ի
վերոյ,
յորոց
ոմանք
են
աղաւաղեալք,
եւ
ոմանք
բոլորովին
փոխեալք։
Եւ
երկրորդ
սակս
գրելոյ
զայնմանէ
ոչ
յաշխարհիս
Հայոց՝
այլ
այլուր.
եւ
այն
հարեւանցի.
եւ
կամ
խառն
ընդ
այլ
բանս.
յորմէ
բազում
արթն
ութեան
եւ
քննութեան
պէտք
են
առ
՚ի
վեր
հանել
զայն
տեղեկութիւն։
Օրինակ
իմն՝
զոր
եդեալ
եմք
՚ի
խօսելն
վասն
կռապաշտութեան
Հայոց
յերես
176.
թէ
ոսկի
արձանն
Անահտայ
որ
՚ի
մեհենին
եկեղեաց՝
առաջին
էր
՚ի
մէջ
ամենայն
ոսկի
արձանաց
որք
գտանէին
ընդ
համօրէն
աշխարհ։
Զայս
տեղեկութիւն
առեալ
է
մեր
՚ի
Պլինիոսէ.
այլ
Պլինոս
ոչ
խօսի
զայսմանէ
՚ի
Հայաստան
աշխարհիս.
այլ
՚ի
գլուխն
ուր
խօսի
զոսկւոյ.
եւ
անդ
ոչ
նշանագրէ
թէ
էր
՚ի
մեհեանն
որ
յԵկեղեաց՝
այլ
գրէ,
զտեղի
մեհենին
այնր
Անահտայ
այլուր
նշանագրեալ
եմք.
եւ
՚ի
հայելն
յայն
տեղի՝
ոչ
գտանես
ուղիղ
անուամբ
Եկեղեաց,
այլ
Ագիլիսինի.
զի
օտար
ազգք
այնպէս
կոչեն
զմեր
Եկեղեաց
գաւառ
այլայլելով։
Տես
ահա
քանի
քնն
ութեանց
պէտք
եղեն
յերեւան
հանելոյ
զստոյգ
տեղի
այսր
արձանիս։
Այսպէս
իմա
եւ
զայլոց
բազմաց։
Է.
Որպէս
զսխալանս
անուանակոչ
ութեան
տեղեաց
մերոյ
աշխարհին
որք
գտանին
՚ի
գիրս
օտարազգի
նախնեաց՝
արժան
է
՚ի
գրոց
մերոց
ուղղագրել,
նոյնպէս
եւ
զսխալանս
գրից
տեղեաց
գտելոց
առ
նախնիս՝
անկ
է
յայժմեան
գրից
նոցին
ուղղել։
Որպէս
ասեն
նաեւ
անգղիացի
հեղինակք
ընդհանուր
պատմութեան,
եւ
Կելլարիոս
՚ի
ստորագր
ութեան
Աղուանից
՚ի
թղթ.
314.
որոյ
տեսեալ
թէ
բազումք
՚ի
նախնեաց
գրեն
վասն
Կիւրոս՝
այսինքն
է
Կուր
գետոյ
եւ
Երասխ
գետոյ՝
թէ
այլ
եւ
այլ
բերանովք
մտանեն
՚ի
ծով,
գրէ.
«Այժմեան
աշխարհացոյցք
ոչ
դնեն
առանձին
մուտ
Երասխայ
՚ի
ծով,
այլ
զամենայնն
խառնեալ
դնեն
՚ի
Կուր.
որ
այնչափ
հաւաստի
թուեցաւ
Սահակայ
Վոսսեայ
՚ի
լուծմունս
Մէլայի
՚ի
թղթ.
247.
մինչեւ
յայտնի
բանիւք
գրել.
Երասխ
խառի
՚ի
Կուր
գետ.
զոր
օրինակ
ոչ
միայն
Պլուտարքոս
եւ
Ապպիանոս,
այլ
եւ
այժմեան
փորձն
ուսուցանէ»։
