Վասն որ կամի ի Հէպէշին երկիրն գնալ…

Վասն որ կամի ի Հէպէշին երկիրն գնալ…

Մըսրայ կ՚ելնաս` 20 օրն կ՚երթաս` Մանֆլութ քաղաքն` Նիլի ջուր ի վեր, որ Մսրայ հողն է: Մանֆլուտայ ու Սօկուտու արալուխն` կարմունճ մի կայ, որ Ղանթարա կ՚ասեն անունն. երկուսի մապէյնն (միջոցն) 8 սահաթ ճանապարհի է: - Ղանթարէն կ՚ելնու մինչ ի չորս օրն ջուր չկայ. Փառչկա գեղն կ՚իջնաս. Մսրայ հողն է: Փառչու կ՚ելնաս` հինգ օրէն ճանապարհ է, ջուր չկայ. կ՚երթաս Սիլովանէյի Հօր անապատն: - Այս Սիլովանէյի դէմն է Իպրիմն: Սիլովանէյէն եօթն օր ջուր չկայ, մինչ ի Նուպեաց երկիրն:

Նուպեաց երկրէն ջուր ի վեր կ՚երթայ վեց օրն ի Տունկուլա եւ այս Տունկուլայի թագաւորին ասեն Սուլթան Մահմէտ. արապ են, թագաւորին սառայն քար է եւ այլ տներն քաղաքացւոց խոտ է եւ այս Տունկուլաս է բարբարոսաց թագաւորութիւնն: Տունկուլային ջուր ի վեր չորս օրն կ՚երթայ Գոռդի թագաւորութիւնն: Գոռդուն երկիրն սիրուն եկեղեցիք կան, քրիստոնեայք են: Գոռդիու անջուր ճանապարհ 5 օր մինչ ի Տրէրա թագաւորութիւն, որ ասեն մըրք` որ է թագաւոր: Տրէրայու 4 օրն ջուր ի վեր կ՚երթայ Գռուն թագաւորութիւնն, որ է պարսպով քաղաք. թագաւորին անունն ասեն Շեխ Աճիպ: Գռունայ  3 օրէն ջուր ի վեր կ՚երթայ Առապաճու երկիրն, որ է պէկ, արապ են: Առապաճէն 4 օրն կ՚երթայ ի Սընար մեծ թագաւորութիւնն, որ ասեն ազգին անունն ֆունճ: Սա է Մեծ Հէպէշն եւ Նիլ ջուրն ի Սնարու կու զատի, անտէց ի վեր ամեն տեղ առվներ կայ:

Ֆունճիէն 5 օրն կ՚երթայ մինչ ի Համէճ, որ սոցա թագաւորն կին է, հաստպռունկ եւ արապ են: Համէճու 8 օրն կ՚երթայ ի Ահմարային մեծ քաղաքն, որ են քրիստոնեայք, եւ եպիսկոպոսութիւն է. եւ է այս Առաջին Հէպէշ, որ են զարմ Սողոմոնի եւ է այս Դշխոյն հարաւոյի երկիրն. եւ անուն թագաւորին է Յեսու եւ թագաւորանիստ քաղաքքն  այս են. Կօնտար, Խաթամա, Տումպիա:

Ահմարային ի յաջ դիհն ազգ մի կա, Ակով ասեն ազգին, որ է Ե (5) Հէպէշ, քրիստոնեայ են, իւրեանց թագաւոր ունին, Ահմարային հնազանդին, բայց այս Ակովիս շատն ջհուտ են:

Ահմարային ձախ դի[հ]ն են ազգն Թգռէլաց, որ են Դ (4) Հէպէշ, որ Հայոց Թադէոս վարդապետն է դարձուցեր, ունին մեծ թագաւոր, բայց Ահմարային հնազանդեն:

Աստից մինչ ի Կարմիր ծովն 20 աւուր ճանապարհ` լայն եւ արձակ երկիր է, Թգռել կ՚ասեն ազգին կամ Թգռուր, եւ Ահմարայէն դէպ յարեւելս  5 օրէն ճանապարհ հուքմ ունի, մինչ ի Կալլայու ազգաց երկիրն, որ են Կալլացիք Գ (3) Հապաշ եւ են սակաւ, բայց ձիաւոր են եւ զօրաւոր, ամէն Հապաշի թաթարն սոքա են, Ահմարացիք սոցանէ կու վախեն, քէնքուլների  մէջն ածիլած է եւ սուննէթ չունին, այլ ամէն ազգն ունին սուննէթ եւ մկրտութիւն:

Ի Կալլայու 16 աւուր ճանապարհ է մինչ ի սինոռն Հաւսայու, եւ է Հաւսա թագաւորութիւն Արապկաց եւ անուն թագաւորին Իմամ  կոչեն եւ մահմետականք են: Այս Հաւսայս ի կողմն Հնդստանու է եւ է ծովեզեր եւ ունի Հաւսայու թագաւորն ինն մեծ ղալիեօն ի վերայ ծովուն: Եւ ի Հաւսայու մինչ ի Եամէնու ծովեզրն, որ է ըսքէլէ Եամէնու, որոյ անունն է Մուխա, 4 սահաթ է ծովով:

Դարձեալ, Ահմարայէն դէպ ի հարաւ` 20 օրէն ճանապարհ է  մինչ ի Նարիա մեծ թագաւորութիւնն, որ են Բ (2) Հէպէշ, ուժով են շատ, քրիստոնեայ են, ճերմակ են, մինչ ի ծովեզրն հարաւոյ Նարիա թագաւորութիւն է, նոքա կու թագաւորեն:

Դարձեալ, Սնարու երկիրն կօլեր (լիճ) կայ, ով որ այն կէօլէն ջուր խմէ, նա ցաւ մի հասլ կու լինի ի թեւն կամ ի ոտքն, ցաւին անունն ասեն ֆռանդիդ, կու ցակէ զայն տեղն, պիտի մէհլէմով  թուղթ բոլորեն դնեն վրան, որպէս ֆիթիլ, քիչ քիչ դուրս կու գայ ցաւն օձի պէս, եւ կու բլվի ի թուխթն, եւ պիտի որ քիչ քիչ դուրս գայ, թէ չէ` գլուխն որ մնաց մէջն` տասն իեղ կու ծակէ զմարմինն, այսպէս գէշ ցաւ է եւ այն օձն  իբրեւ դերձան է, որ կու բլվի ի թուխթն եւ այս աշխարհաց մարդն, որ հոն կ՚երթայ` մինչ ի տարին որ չկենայ հոն, չի լինիր, թէ տարին անցաւ` կը լինի այն մարազին տէր:

Դարձեալ, Սնարա եզերովն մինչ որ Սաւաքին դիպի, եւՍաւաքինու Կարմիր ծովեզերովն մինչ ի Խուսայիր, Խուսայրու մինչեւ ի Խնա, Խնայու մինչ ի Իպրիմ եւ ի Նուպեաց երկիրն, սոցա մէջ  ազգ մի կայ Ապապտ  անունն, կռապաշտ են, միջվնին շեխ ունին, ոչ մէկ թագաւորի  հնազանդ չեն, գող են, բան ու գործ չունին: Այն բոլորի թագաւորութենէն քաշէն եւ գողնան եւ նորանով կէչնմիշ կու լինին, իւրեանք սաչլու են, չպլախ են, միջասեւ են: Եւ այս ազգս շատ լայն երկիր է, մինչ որ երեք ամիս կամ հարիւր օր կու բոլորէ, գողութիւնով կէչընմիշ կու լինին, երկիրն անջուր է եւ անբոյս է, հանց ըղտէր ունին, որ տասն աւուր ճամբան օր մի գիշեր մի կ՚երթայ: Թէ գողութենէ բանչգտանէն եւ անօթի մնան, նա զգետինն կու փոսեն, ըղտուն ոտքն ի մեջն կու դնեն, նէշտէրով կու ծակեն, որ արուն կու վազէ եւ զայն արունն կրակով կու խորվէ քան զքէպապ եւ կ՚ուտէ եւ դարձեալ կու հեծնու զայն ուղտն ու կ՚երթայ գողութիւն, թէ բան ընկնի ափերնին` տավար, գոմէշ կամ այլ ուտելիք` ի բոլոր երկիրներէն կու բերեն կ՚ուտեն: Եւ այսպիսի է կացք նոցա. ցանել, վարել չգիտեն, արուեստ եւ բանել չգիտեն, այլ են որպէս վայրի գազան եւ անասուն: Երկիրն բարի է, հողն եւ ամէն բանն, թէ ցան թէ վար անեն` շատ կու բերէ եւ կու բուսնի, բայց չեն գիտեր, ճալալու են` զայլոց վաստակ կու խլեն:

Դարձեալ, ի Մսրայ դէպ ի արեւելեօք հարաւ` 40 օրէն ճանապարհ է մինչ ի Խընա քաղաքն, անտի 3 օրէն անջուր ճանապարհ է մինչ ի Կարմիր ծովեզրն: Բերդ մի կայ Խուսայիր անուն, Մսրայ հողն է: Ի Խուսայրու ծովով 15 օրէն ճանապարհ է մինչ ի Եամպուխ, որ է Մէտինէյին ըսքէլէն: Եամպուխայ մինչ ի Ճէտտէ 15 օրէն ճանապարհ է Կարմիր ծովով: Ի Ճէտտէյու դէպ ի արեւմուտք Կարմիր ծովով 3 օրէն ճանապարհ է մինչ ի Սաւաքին, որ մարգարիտն կ՚ելնէ, արապ են այս տեղս եւ այս Սաւաքինս ծովուն մէջ (կղզի) ատայ է:

Ի  Սաւաքինու 5 օրէն ճանապարհ է նոյն էովով մինչ ի Մոսովա, որ է փոքր ատա ի մէջ ծովուն, 400 տնով տաճկի: Հէպէշու փաշան հօս կու նստի եւ զաֆտ կ՚անէ:

Ի Սավաքինէն ծեվեզերեաւ գեղաններով մինչ ի Մօսովա մէկ բերդ ալ կայ, անունն Հարխօվա Ղալասի ասեն, ծովեզեր է, չորս սահաթ է ծովով, սա այլ փաշան զաֆտ կ՚անէ:

Ի Հարխօվայու ցամաքով երկու օրէն ճանապարհ է մինչեւ ի Հինտիա-ղալասին: Հինտիա Ղալասուն 20 աւուր ճանապարհ է մինչ ի Հաւասայու իմամին քաղաքն: Այս չորս-հինգ բերդս փաշան զաֆտ կ՚անէ: Սաւաքին ատան Ֆունճին ըսքէլէն է: Ի Սաւաքինայ մինչ ի Ֆունճին քաղաքն, որ է Սնար` 15 օր է: Մօսովայու ատայէն մինչ ի Ահմարային Խաթամա անուն մեծ քաղաքն թագաւորանիստ` 20 օրէն ճանապարհ  է: Մօսովա` Խաթամու ըսքէլէն է: Այլ եւ Մոսովու ատան եւ Սավաքինու ատան ջուր չկայ, նետընկեց մի հեռի է, նաւով կու բերէն, երեք ղուլլա կա  ջրին վերայ, պահապան կայ, որ արապն կամ Ահմարացին մարդն զջուր տանողներն չգերէ եւ տանի ծախէ:

Այլ եւ վերջ ծայրն Կարմիր ծովուն, ուր Փառաւոն ընկղմեցաւ, ուր կայ հանդէպ լեառն Սինա, անդ կայ բերդ մի, անունն Թուր է, այժմիկ այն բերդին անուամբ ասեն լեառն Թուր Սինա:

Դարձեալ, ի Սիլովանիէ մինչեւ ի Ֆօռի ազգի թագաւորութիւնն 20 օրէն ճանապարհ է դէպ արեւմուտք, այն 20 օրն երկու տեղ ջուր կայ, գնացողն պիտի ըղտով ջուր տանի: Եւ ի Ֆօռայ երկրէն մինչ ի Թգռուրի թագաւորութեանն քաղաքն, որ անունն է Տարսլեհ, 20 օր է, թագաւորն արապ է, անունն Սուլթան Մահմետ է: 40 տղա ունի. մէկ կնկան համար զմէկ տղան սպանեց ի մեր ժամանակն, որ մեք հոն էաք: Եւ այս Թգռուր ազգն գեղեցիկ են եւ սիրուն տեսլեամբ, մահմետականք են եւ արապ: Եւ Տարսլեհ քաղաքին եւ Մաղրուպին մապէյնն Ֆէսսին  հողն է: Եւ աստ, ասեն ոմանք, թէ մէկ հրէի թագաւորութիւն մ՚այլ կայ, ունի մէկ 20. 000 ասքար եւ աստուստ երթայ Ֆեսին երկիրն, եւ Ֆէսին այն կողմն է Սէպտէ պօղազին: Այլ եւ ֆօռ ազգն որ ասացի, գեղեցիկ են եւ մեծ թագաւոր են, զօրեղ եւ մէրտում են (քաջ այր), արապ են, հայասէր են, հագուն-կապուն օսմանցու պէս: Այլ ուրիշ ազգի ծառան թէ 50 ղուռուշ ծախվի, սոցա սիրուն լինելուն` 100ղուռուշ կու ծախվի:

Դարձեալ, Թգռուրէն ի վար` ճերմակ ծովեզերն Թօնուզին օճախն է, Օսմանլիէն փաշա կու նստի եւ է հնազանդ Օսմանլուին: Թօնուզի ազգն արապ են եւ ունին լայն եւ արձակ օլքա (իւլքէ, վիճակ) գեղօրայիւք. եւ ունին ասի (ապստամբ, անհանդարտ) արապ, թէ կամին հնազանդին, թէ չկամին` չեն հնազանդիր: Եւ Թօնուզն ծովուն վերայ ղալէօն ունի (մեծ նաւ, galeon), կու ծեծվի ֆռանկի հետն: Եւ աստի 10 օրէն ճանապարհ է ծովով թէ ցամաքով` մինչ ի Ճէզայիրի օճախն: Այս այլ Օսմանցուն փաշա կու նստի եւ այն այլ լայն արձակ օլքա գեղորայիւք, եւ ասի արապ շատ կա մէջն եւ անտի ի Մաղրուպ, որ են Երեկորնականք: Այս Մաղրուպիքս հնարագէտ են գետնէն բան հանելու եւ տէֆինէ (գանձ) պահեալ ի հին ժամանակաց` վարպետ են սոքա գտնելու: Եւ են հասատով թուրք: Եւ ի մէջ սոցա կա մեծ գետ, որ նաւ կու բանի ի մէջն` դէպ ի հարաւ եւ անտի ի Ֆէսին հողն: Այս Ֆէսս բուն Մահմէտին ճինսն է, թագաւորին` Իսմայիլ Չէլէպի ասեն: Եւ այս տեղս է Սէպտէ պօղազին, ծովեզերեան բազումք են քաղաքք, գեղորայք շատ եւ անչափ, Իսպանիու չափով պարապար են, բազում անգամ Սպանիու հետ պատերազմ առնեն: Եւ այս Մաղրուպիս երկիրն պարարտ  եւ ընչեղ են եւ ոսկի բազում կ՚ելնայ ի հողէն, մինչ զի գառան չափ ոսկի կ՚ելնայ: Եւ ի սորա  աշխարհէն երթայ դէպ ի հարաւ` անծանօթ երկիրն, որ մարդ չէ գնացեր եւ ասեն, թէ անծանօթ երկիրն մարդ կայ, որ ոտք եւ ձեռք չունի, իբրեւ  փչած տըկի պէս կու գլորվի եւ քամի կու  ծծեն: Եւ այս երկիրս այնչափ ահագին վիշապներ կայ, որ զուղտն բեռնով կուլ կու տայ, եւ է երկիրս ի մէջ Այրեալ գօտոյն: Մաղրուպին գետին եւ Նիլ գետին մէջն կայ կոկորդիլոս գազան, որ մինչ ի 40 կամ 50 կամ այլ աւել կանգուն երկայնքն է կոկորդիլոսին, որ թմսահ ասեն նմա:

Արդ, փոքր ի շատէ զայսքան երկիրս որ գրեցի, տեսածս եւ շուրջ եկածս տեղեկացայ եւ գրեցի` իբրեւ աշխարհացոյց: Թէ տեսնէք եւ կարդայք  կամ օրինակէք, յիշէք զաշխատութիւնս իմ եւ Աստուած ողորմին մի խնայէք, որ ես նուաստ գրիչս Աւետիք Ընթերցող` ծնունդ Տիգրանակերտեան, ի հետ Խարբերդցի Աստուածատուր վարդապետին` մականուն Թըմպուկ կոչեցեալ, չափեցաք զայս երկրներս: Եւ որ տեսնէք` յիշէք զիս եւ զայն, որ յիշատակ թողաք աշխարհի զայս: