Օրագրութիւն

Յուլիս ամիս օր կիրակի։ Առաւօտուս ի ժամ գնացաք եւ Սամուէլ հաբեղան զպատարագն արար, եւ կրկին անդ գնացաք եւ կացաք բազում պատվով եւ զայս օր։

Եւ ի լուսանալ առաւօտուս՝ օր Բ[2]շ[աբթ]ի (2 յուլիս) եկաք ի բնակութիւնս մեր։ Եւ աւուրս Է-րդ ժամուն եղեւ զի հնչեաց հողմն մի յոյժ սաստիկ, զի զտանիսն յիրար ածեալ եւ զքիրէմիտս նմին կտոր կտոր ի վայր վայթէր եւ զխանի տանեաց զարճիճն ի մի կողմն ծալէր եւ զծառոցն զպտուղսն ողջամբ հարեալ ի վայր հոսէր եւ զճիւղսն կոտրատեալ եւ ի բաց հանէր եւ զծովու ալիսն մինչ ի պարիսպն հասուցանէր եւ ի ներսս հեղոյր եւ զփոշիս եւ զհողս գետնի պտուտ տալով բարձրացուցանէր յերկինս եւ զճառագայթս արեգականն արգիլոյր, որ եւ զշունչս երթեւեկացն արգել՝ մինչեւ մօտ Բ ժամս եւ էանց։ Օրս տօնանման եկաւ՝ մի քանի կտոր նաւ մնացեալն ի պատերազմէն։

Կիրակի Ը-իս Ամիրխանի եղբօր Միքայէլ եպիսկոպոսի ժողով արարին ի մեր եկեղեցին։ Եւ օրս մեր Վարդապետն ի յՈւսկիւտարն եկն ի Պուրսայոյ եւ Էջմիածնի Տէր Յովանէսն եւս եկաւ աստ. լսելով զվաղջան կաթողիկոսին՝ ի Թոխաթոյ դարձեալ է։

Գ[3]շ[աբթ]ի օրս (10 յուլիս) Էսքէրի Սէֆէրն մեռաւ եւ բերին ի ժամ եւ զԱռաջնորդն եւս ի վերայ նորա բերին։ Եւ յետ ի հասարակել աւուրս տրուպս եւ Մինաս պալին եւ Բ Ջուղայեցիք եւս ընդ մեզ ի յՈւսկիւտարն առ Վարդապետն մեր գնացաք։

Կիրակի ԺԵ-ի։

Բ[2]շ[աբթ]ի (16 յուլիս). Վարդապետն ի յԱստուածածին եկեղեցին եկն։

Կիրակի Վարդավառ ԻԲ-ի. երեկոյիս մօտ առ Վարդապետն էաք։ Եւ ի գիշերս եղեւ սաստիկ եւ մեծ որոտումն, ժայթմունք ընդ կայծակամբ. այնպէս էր ցոլմունք որոտմանց որ զբոլոր քաղաքս լուսաւոր առնէր եւ որոտմունքն զերկիրս դողացուցանէր, որպէս թէ ի պարիսպ քաղաքս հարկանէր զորոտն եւ ի վայր հոսէր զցոլմունքն, որ արթնացեալ մեծաւ սարսիւ սասանելով, ամենայն քաղաքս ի վերայ երեսաց անկանելով եւ կարդացին առ Աստուած մեծաւ հառաչանօք որպէս զի ներեսցէ. զի սարսափն պատեաց եւ դողումն պաշարեաց զլսելն ահագին որոտմանցն՝ համարելով զմեզ թէ տապալիցիմք ի ժամուս եւ ի պահուս տամբք մերովք եւ քաղաքաւ, որպէս երբեմն զՆինուէացոցոն կարծէաք գոլ։ Բայց խնայեաց զստեղծուածս ձեռին Արարիչն մեր վասն պաղատանաց եւ աղօթից արժանաւորաց, սակաւ սակաւ ցածեալ որոտմունքն եւ կայծակքն. բայց մինչ յառաւօտս կայր եւ լինէր, բայց ոչ նման գիշերոյս։ Եւ ի տունս ոմանց ելեալ անօրինաց՝ զտանիսն ծակեալ եւ ի ծառայիցն եւ յայլոցն Է մարդ ոչընչացուցեալ. եւ ի Հօճա փաշայի մզկթի մնարայէն իջեալ, զգլխոյ արճիճն հալելով եւ ուռուցեալ մինչ ի հիմն ճայթեցուցեալ։ Եւ ի մէջ մզկիթին այր մի ընկողմնեալ ի քուն լինելով՝ թագաւորի ծառայ, որ պալթաճի կոչիւր, զնա եւս անդ սատակեցուցեալ ի տեղին անշարժ, ընդ որ անկեալն է, սեաւ քթեթ առնելով ի փառս չարին. յորմէ փրկեսցէ զմեզ Քրիստոս Աստուած մեր յամենայն պատուհասից եւ պատահարաց բարեխօսութեամբ Մօր սրբուհոյն եւ ամենայն հաճոյացելոցն առ ինքն. ամէն։

Դ[4]շ[աբթ]իս (25 յուլիս) Պայրամ Տաճկաց։

Ուրբաթ օրս (27 յուլիս) ղաւուխճի տղայք Հայոց ընկերակցութեամբ երթան ծովով ի խմել, եւ ի գալն՝ քանզի եւ այլն են արբեալք, ի մէջ նաւին երգաւք պարեն եւ խաղան անառակութեամբ կաքաւելով հանգոյն դստերն Հռօդիադայ. եւ մի կողմ հակեալ նաւին՝ ընկղմեալ ի ծովն եւ նոքա հեղեալ ի ծովն, եւ ոյք գիտացեալ զլողն այնու պրծին, եւ զոմանս երկաթի կարթիւ արք ծովեզերացն հանեն զնոսա խելագարեալ, բայց մինն ի նոցանէ ոչ ապրեալ՝ խեղդեալ ի ջուրս ծովահեղձ լինելով, եւ զմին մեռեալ լաշսն հանեն ի ծովէն հայրն եւ մայրն եւ տարեալ թաղեցին ի գերեզմաներն։ Այս եղեւ ի խնամոցն Աստուծոյ, վասն զի ամենայն երկիր խոտորեալ յօրինացն Աստուծոյ եւ եւս կանոնի Սուրբ Լուսաւորչին մերոյ, զի հայիմք այժմ ի փառս անօրինացն եւ ցանկամք նոցա եւ զգնացս նոցին ուսաք ամենեւիմբ։ Վասն զի յետին օր էր այս Պայրամիս Տաճկաց, զի նոքա ի բերկրումն էին, եւ ազգակիցս մեր եւ հաւատակիցս փափաքին՝ եթէ եւ մեք եւս ուրախանամք. եւ յայս հասին, զի ուրբաթ էր օրս եւ պահք հաստատեալ ի սրբոց երեսփոխանաց Քրիստոսի, վասն որոյ այսմ անօրէնութեանցս մեր զամենայն պատիժ եւ զամենայն խռովութիւն յազգացս մեր եւ թէ յայլոցն ահա կրեմք, զոր եւ ապագայն Քրիստոսի է գիտելի, յորոց եւ յայլ չարագոյն պատժոց եւ յամենայն յորոգայթից չարին փրկեսցէ Քրիստոս Աստուած մեր զամենայն հաւատացեալս անուան իւրոյ, մանաւանդ զԱրմէնազինս եւ զուղղափառ Լուսաւորչադաւանս՝ պահելով յօրէնս սուրբս եւ յռահս Լուսաւորչին մերոյ. ոչ յաջ եւ ոչ յահեակ խոտորելով, հանելով ի գլուխ ռահին՝ ի վերինն յԵրուսաղէմ ի սուրբ արքայութիւնն, ուր հաճոյացեալ նախնիքն մեր՝ հրճուեալ բերկրին. ընդ նոսին դասաւորեալ մեծաւ փառօք պսակեսցէ ըստ անսուտ բանին իւրոյ։ Եւ եւս զտիղմնաթաւալս եւ ի ճանապարհէն արքունական անկեալ գծողս բանի ընդ ձեօք հանդերձ վեր առեալ յերամս նոցին խառնեալ՝ ի հանգիստ գլխոյն եւ ի լոյս հանցէ գթածն եւ ամէնողորմ բարերար ստեղծօղն մեր՝ բարեխօսութեամբ եւ հայցմամբ Մօր Սուրբ Կուսին, եւ գլխոյն մեր բազմաչարչար Սուրբ Հօրն խնդրուածովք։ Ասասցեն երկինք եւ երկիր՝ Եղիցի՛ եղիցի։

Կիրակի ԻԹ-իս մեր Վարդապետն ի յԱստուածածին ծանուցում արար ժողովրդեանն վասն գերէտեառն՝ Պալչխցի Մղտեսուն, որ Թաթարն գերեցուցեալ զկին եւ զորդիսն եւ ի փող կտրեալ, զի փողն բերցէ եւ դարձուսցեն զգերիքն առ տէրն. եւ սա եկեալ աստ ի քաղաքս մեր, եւ ետ Վարդապետն մեր գիր զի յամենայն եկեղեցիս երթեալ ողորմութիւն գտցէ։ Եւ օրս յԱստուածածին ինքն արար զբան եւ զխեղճութիւն նմին ծանուցում եւ Ճ ղուռուշ անկաւ անդ. վասն որոյ եւ ի բոլոր քաղաքէս ժողովեաց ԳՃ ղուռուշ եւ գնացեալ ազատեաց զգերի եղեալ զորդիսն ի գերողէն Թաթարէ։

Բ[2]շ[աբթ]ի օրս (30 յուլիս) ի հասարակելն մի ձայն ելաւ մեծի, որ զխանութսն եւ զշուկայսն փակեցին թէ Զվէզիրն սպանանեն ի պալատ թագաւորին տանելով։ Պրծաւ եւ ի դուրս եկն. կրկին զնա առեալ տարան Ը-րդ ժամուս, եւ կրկին նա եւս երեկոյիս դուրս երեկ, զի ունէր մօտ առ արքայն բարեկամս եւ սիրելիս, այլ եւ ի դուրսս, վասն որոյ եւ զնոսա ընծայիւք եւ դրամով լցոյց եւ նստաւ յիշխանութիւնն իւր վէզիրի։ Բայց պատճառն այս էր այսմ լինելոյ, զի յաւուրս Պայրամին իւրեանց խորհուրդ առնէ Մուրատն հանդէրձ իւրովքն եւ առաքէ ծածկաբար զքէհապէկն առ մուֆտին եթէ Տաս մեզ ֆէթվա զի զթագաւորն փոխիցեմք. եւ մուֆտին արհամարհէ զնա եւ ի դուրս հանէ։ Եւ յետ սակաւ աւուրց մտեալ մուֆտին առ արքայն եւ զեկուցանէ թէ Վէզիրն զայս ինչ դարան ունի գործել քեզ, զի՞ մնաս յայդր. բերցես ի ներս զնա եւ սպանցես հանդերձ խորհրդակցովքն։ Վասն որոյ եւ արքայն ի բարկութիւն հարեալ՝ բերել ետ օրս առաջի իւր եւ չկարաց գծծել զի զնա փոխեսցէ կամ սպանցէ, զի նախարարք թագաւորին Սուտ է, ասէին արքային, այդ բան՝ վասն վէզիրին. եւ յաղթեաց կողմն վէզիրին ոչ վնասել իւրն։

Բայց եւ օրս Դ[4]շ[աբթ]իս որ օգոստոս մտանէ, կրկին եւ մուֆտին առ արքայն երթայ եւ ոչ հանդուրժէ, թէ եւ վէզիրին ոչ գծծեցին բան ինչ առնել։ Զտէֆտէրտարն փոխեցին եւ ետուն Սօֆի Մուհամէտ փաշային. եւ զեէնկիչէր աղասին եւս փոխեցին եւ եդին զմեծ իմռահօր արքային՝ Մուստաֆայ գինով. եւ զքէհապէկն եւս եւ եդին զ (պարապ)։ Եւ զբարեկամս եւ զսիրելիս որ ի ներսն էին ի պալատն արքունի առ երես արքային՝ զնոսա ոչնչացոյց թագաւորն խրատիւ մուֆտուն, զոմանս ըսպանեաց եւ զոմանս աքսորել ետ ի Մսըր, որք էին նախարարք եւ գանձապահք արքային եւ սեղանակիցք յամենայն տեղիս առ նա կային։ Եւ որք աքսորեցանն էին՝ Խազնատար պաշի Ալի աղա, հիւնքեար հօճասի Ռէյհան աղա, եւ (պարապ), որք էին Մուրատին պարիսպ եւ օգնական ի սկզբանէ, վասն այսորիկ զայսոսիկ ոչնչացուցեալ՝ եթէ զթեւս նորա կործանեսցեն. բայց չարհանճարն Մուրատ պրծաւ կրկին ի բանէս յայսմանէ։

Ե[5]շ[աբթ]իս (2 օգ[ո]ստ[ոս]) եւ ուրբաթիս (3 օգ[ո]ստ[ոս]) մուշավէրէ եւ խորհուրդ առնէին ի պալատ թագաւորին. եւ զայս լըւաք՝ թէ մարդ ուղարկեալ են առ Հասան աղան եւ Իփշիրի տղին, զի զօրսն իւրեանց զոր ունին եւ բազում աւերութեան առիթ լինին եւ գործող՝ ցրուեսցեն այժմ եւ խաղաղութեամբ նստցին, Թէ ոչ առնիցէք զհրամանս իմ այնուհետեւ մեղք ձեր ի գլուխս ձեր։

Կիրակի օրս ամսոյ Ե-իս բարեկենդան Աստուածածնի. Մուղտեսի Մարկոսն մեր եկեղեցին ժողով արար։ Եւ գնացաք յետ ժամուս առ Վարդապետն մեր, եւ անտի ելեալ գնացաք ի գերեզմաներն ի վերայ գերեզմանի հօրն Սուքիասի եղբօր մերոյ՝ աւրհնել զնա եւ ի վերայ քար ձգել, զի աստ եկն բանի ինչ եւ աստ մեռաւ։ Եւ գնացաք երեկոյիս դառնալով ընդ որ եկեալն էաք եւ զհացն անդ կերաք եւ ելեալ եկաք ի տեղի մեր։ Եւ առաւօտուս կիրակի Բ մարդ էին սպանեալ. չգիտացաք ո՛յք էին, զի գլուխսն ոչ գոյր ընդ նոսա, մինն՝ ի Ախսարայն եւ մինն՝ մօտ առ Տարաբխանան։

Ե[5]շ[աբթ]իս (9 օգ[ո]ստ[ոս]) Մուրատ փաշան փոխեցին եւ ետ զմօհրն վէզիրութեան Սուլէյման փաշային Մալաթիացոյ՝ որդի հայոյ։

Եւ ուրբաթս (10 օգ[ո]ստ[ոս]) զղազիէսքէրն փոխեցին եւ եդին (պարապ), եւ զղատին մեծ եւս փոխեցին եւ եդին (պարապ)։ Եւ օրս մեր Վարդապետն եւ Առաջնորդն ի Սուրբ Գէորք ժողով արարին իշխանացս, եւ յամենայն եկեղեցիս վասն Երուսաղէմայ մի մի վէքիլ եդին թէ զինչ եւ լիցի եւ գործ մի անկանի՝ նոքա տեսցեն խորհրդակցութեամբ մեծամեծաց քաղաքիս։

Կիրակի Աստուածածին. ի յԱստուածածին գնացաք եւ մեր Վարդապետն պատարագ արար ԺԲ-իս։

Կիրակի ԺԹ-ի. լու եղեւ աւուրս՝ թէ պատրիգն Հոռոմոց խէթիշէրիֆ առեալ ի թագաւորէն վասն Երուսաղէմայ տեղեաց Հապէշիցն, զի երթեալ տիրեսցէ եւ թէ հնար եւս գտցէ՝ զմերս եւս։ Եւ զայս լւեալ Վարդապետին մեր, ասաց քաղաքացոցս եթէ Զպատրիգն Հոռոմոց տանիմ ի դիւան եւ առնեմ ի ձեռաց նորին զխէթիշէրիֆն։ Եւ ոչ թողին ոմանք ի մէնջ քաղաքացոցս ոչ կամելով։ Եթէ ոք որ ընդ Հոռոմս կամի դիպիլ՝ յառաջագոյն մեզ հուճէթ թող տայ, եթէ մի վնաս գայցէ՝ ինքն կրեսցէ զվնասն։ Զայս խօսս արկեալ ի մէջ արք ոմանք, եւ Վարդապետն ի լուռ լեալ եթէ Մեղք սուրբ Տանն զայդ ասողացն գլուխ լիցի։

Եւ Բ[2]շ[աբթ]ի օրս (20 օգ[ո]ստ[ոս]) Առաջնորդն եկն ի յԱստուածածին առ մեր Վարդապետն եւ Զ եկեղեցոյ իշխանքն եւ աւագիրիցունքն եկին եւ բան խօսեցան վասն Երուսաղէմայ, եւ ելեալ երկոքին վարդապետքն գնացին մօտ առ պատրիգն Երուսեղէմի Հոռոմոց. եւ բազում բանս խօսեցեալ մեր Վարդապետն առ պատրիգն եւ ասացեալ թէ Խէթիշերի՞ֆ ունիս դու, բե՛ր տեսցուք՝ թէ զի՛նչ է եւ վասն որո՛յ է։ Եւ պատրիգն երդումն արարեալ բազում՝ թէ կայ ի մօտն իմ այդ քո ասածն՝ ի գերեզմանն Արիոսի եւ Նեստորի մտանիցեմ. եւ այլ բազում երդմունս, զոր ոչ է արժան եթէ ի միտս եւ ի բերանս ուղղափառաց անկանիցի։ Ուխտ եւ դաշինս առնեմք, զի եւ եղբայրութիւնս մեր անջրելի պահեմք ընդ Աստուածատուր վարդապետն, մինչեւ հաւատարմացուցանել սոցա. վասն որոյ եւ ասեն վարդապետքն. Եթէ այդ այդպէս է՝ բարի է։ Այլ եւ բազում բան ասեն, հաշտին ընդ միմեանս եւ խաղաղանան։

Դ[4]շ[աբթ]ի (22 օգ[ո]ստ[ոս]). մեր Վարդապետն ի Սուրբ Լուսաւորիչ գնաց։ Եւ օրս ի գերեզմաներն գնացաք վասն Թուրվանդին մեռանելոյ, եւ անտի գնացի ի Սուրբ Գէորքն հանդիպիլ Առաջնորդին՝ ողջունելով զնա։ Եւ ի պահու լուսանալ առաւօտուս երոցք եղեւ ի Դուռն Երկաթի, ոչ ընդ նա՝ այլ մօտ ի սահմանս նմին։

Կիրակի ԻԶ-ին՝ երեկոյիս ի հարսանիք գնացի Սէֆէր պալէ դստերն։ Եւ օրս բօթ մի լու եղեւ մեզ. ի քաղաքն Պուղտան, որք կան սակաւաւորս ի Հայոց ազգաց մերոց, զեկեղեցիսն նոցին փակեալ են, վասն զի դաւանութեամբ Յունաց էին Պուղտանիքն, զայն պատճառելով Հայոց թէ Ազգ ձեր մեր ազգին ոչ տայ հանգիստ ի յԵրուսաղէմ. բայց եւ ոչ գիտեն զի աստուածամարտք ազգ իւրեանց են։

Բ[2]շ[աբթ]ի օրս (27 օգ[ո]ստ[ոս]) վարանեալ Եղիազար վարդապետին զբանս զայս, ել գնաց զկնի պատրիկին զի ասասցէ բան ինչ նմա վասն իրացս, եւ պատրիկն ելեալ էր մի ժամաւ յառաջ, հանդերձ [ուխ]տաւորօքն Հայոց, քան զգնալ Վարդապետին առ նա։ Եւ իբրեւ ոչ եհաս նմա՝ եկն յեկեղեցի Սուրբ Լուսաւորչին եւ յղեաց փութանակի արս ոմանս ի մեծամեծացն մեր առ Հասան աղան, որ էր մաքսապետ տէր ամենայն ծովեզերացն, եւ ծանուցանել նմա զբանս Պուղտանայ՝ թէ այսպէս արարեալ են եւ զգնալ պատրիկին։ Եւ նա զկնի նորա նաւ մի ուղարկեալ փոյթ ընդ փոյթ հանդերձ նամակաւ առ նաւապետն, զի հասանել թղթոյն առ նա՝ անյապաղ դարձուսցէ զնաւն որպէս որ գնացեալն է, որ եւ եղեւն իսկ. զոր առաւօտուս Գ[3]շ[աբթ]ի (28 օգ[ո]ստ[ոս]) բերեալ զնա այն տեղացն դարձուցանելով, արգիլեցին զնաւն ի դուռս հարաւային կողմեան որ ասի Դուռ Աւազի։ Եւ Եղիազար վարդապետն ել եւ եկեալ ի Սուրբ Նիկողոս եւ ժողովեալ զեկեղեցեաց Զ-ից զաւագիրիցունսն եւ զիշխանսն, եւ յղեցին զայս բան առ Առաջնորդն թէ Փութանակի գայցէս աստ զի տեսցուք զբանս. եւ նա պատասխանի տվեալ երթելոցն առ նա եթէ Զի՞նչ կոծ է ի վերայ իմ այդ եթէ հոգայցեմ զՀայս Պուղտանի։ Եւ զայս լըւեալ նստելոցն անդ ի ժողովն եւ խօսեցան բան ինչ։ Եւ ապա ել Վարդապետն եւ առ ընդ իւր քահանայս եւ իշխանս ոմանս զորս ինքն կամէր, եւ գնաց ի նաւն առ պատրիգն. եւ նա տեսեալ զսոսա՝ ի մեծ ահի լեալ, գուցէ եւ ոչ այլ ինչ բանս ունիցին. բայց Վարդապետն խօսեցաւ ընդ նա որպէս եւ կամէրն, վասն Հայոցն Պուղտանայ թէ Վասն է՞ր փակեալ լինին զեկեղեցիսն, եւ այլ բազում բանս. զոր եւ պատրիգն յանգիտութեան լեալ ի բանէն եւ առեալ գրեալ նօմոս եւ նամակ ձեռամբ իւրով առ տէրն Պուղտանայ եթէ Մեք յամին յայն, որ եղեալ է կռիւն ընդ Հայոցն, նա՛ ոչ է ի սոցանէ եւ ի մեզանէ, զի եւ մեք ոչ գոլով ի տեղն. յուխտաւորացն եկելոց եպիսկոպոսաց զայդ արարեալ են, զոր եւ ոչ մեք արժան տեսաք. վասն որոյ եւ այժմ խաղաղացաք ընդ սոցա՝ ուխտ եւ դաշինս արարեալ ընդ միմեանս. եւ զայս խնդրեմք ի քեզանէ, զի զայդ մի՛ արասցես. ողջ լիցիս ի Տէր։ Զայս թուղթ գրեալ պատրկին իւրով ձեռամբ առ պարոնն Պուղտանայ եւ կրկին ողջունեալ զմիմեանս, ապա արձակեալ զնաւն՝ ելեալ գնացին։ Եւ էր ժամ Ը-երորդ, եւ ապա եւս եկն Վերդապետն ի Սուրբ Նիկողոս եւ կարդալ ետ զայն թուղթ ումեմն հոռոմի եւ հաւանեալ ամենեցունց՝ գնացեալ իւրաքանչիւր տեղիս մի մի. եւ ուղարկեցին զնա ի Պուղտան առ պարոնն։ Եւ աւուրքս Վարդապետն ել եւ գնաց յՈւսկիւտարն։