Հայերէն Յիշատակարաններ

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Վենետիկ 137, Սարգիսեան, Ցուցակ Ա, էջ 392-394

Գրիչ` Իգնատիոս

Վայր` Հաւու թառ

ա

<351a> Փառք անսկզբնական բանին Աստուծոյ ընդ Հաւր իւրում եւ Սրբոյ Հոգւոյն, այժմ եւ անսպառ յաւիտեանսն, ամէն: Յոքնապատիկ հրաշիւք եւ գերապայծառ զարդուք պսակեալ ճոխացոյց զսուրբ Կաթողիկէ եկեղեցի անպարագիծն Աստուած, յաւէտ պայծառագոյն քան զերկին` լցեալ ամենայն բարեաց ճաշակաւք իբրեւ զդրախտ աստուածատունկ պայծառափայլ գունովք եւ անուշահամ գեղեցկատեսիլ տնկովք զարդարեալ: Ուստի որք ճաշակենն իմաստութեամբ մանրախոյզ քննութեամբ, քաղցրանայ ի քիմս նոցա առաւել, քան զխորիսխ մեղու ըստ ասաւղին ձայնի: Եւ սոքաւք տեղեկացեալ ատեսցէ զամենայն ճանապարհս չարաց: Յայսոցիկ յայնմահական պտղոց է եւ այս հրամանք Փրկչին որ տայ աւետիս ամենեցուն եւ հրաւիրէ զարժանացեալսն Սրբոյ Երրորդութեան:

Սակս որոյ ցանկացեալ եղեալ այսմ լուսաւորական եւ մեծագին մարգարտի եւ գանձի աստուածայնւոյ` երկու հարազատ եղբարքս Թադեոս եւ Հայրապետս` ստացաք զսա մեծաւ յուսով ի մեր արդար վաստակոց` առ ի յիշատակ բարեաց մեզ եւ կտակ անջնջելի առ Աստուծոյ: Տուաք գրել եւ նկարել Իգնատիոս գրչի` ոսկւով եւ երանգ երանգ խառնուածով զարդարեալ, եւ վանքս որ կոչի Հաւու թառ, ընդ հովանեաւ Սուրբ Կաթողիկեիս եւ մեծահռչակ Սուրբ Նշանիս` Ամենափրկիչ կոչեցեալ, յառաջնորդութեան սուրբ ուխտիս` հեզի եւ ամենաբարոյ Պաւղոս վարդապետի, եւ այլ սուրբ եւ ճգնազգեաց եւ համակամ եղբարց, որոց ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած, ամէն: Ի տէրութեան տեղւոյս Իւանեի, եւ ի կաթողիկոսութեան Հայոց Տեառն Յոհաննիսի:

Եւ արդ եւ Թադեոս յոգնամեղ ստացիչ սորա, ընծայեցի զսա խայրի տան Տեառն` մեծափառ քաւարանի իմոյ կայարանի սրբոյ ուխտի Հաւոյ Թառու կոչեցեալ վանք, փարթամացուցեալ զպակասութիւն սեփհական ուխտի: Արդ աղաչեմ զամենեսեան եւ հայցեմ պաղատանաւք սիրոյ ի ժառանգաւորաց սորա, յընթերցողաց եւ ի լսաւղաց, յիշել ի սուրբ յաղաւթս ձեր զիս զԹադեոս, եւ զՀայրապետ եղբայր իմ` կուսակրաւն քահանայ, եւ զծնողսն մեր, եւ զեղբարսն, եւ զամենայն ազգականսն մեր: Նա եւ զփակակալ սրբոյ ուխտիս զՅակովբ ընտրեալ քահանայ, եւ զՄարկոս ամենագովելի նպաստաւորն մեր սուրբ աղաւթիւք իւրով, եւ զԵղիայ սրբասէր քահանայ, եւ զԳեորգ, եւ զՎարդիկ ծերունի կրաւնաւոր, որ աղերսիւ հայցէ յիշել ի Տէր: Եւ որպէս յիշէք` յիշեալ լիջիք եւ դուք յանսպառ ուրախութիւնսն, որոց երանի որք վայելենն, ամէն:

Այղ դու, ո՜վ բան բանին անդամ առեալ գրի, ահա ի քեզ իսկ են հայցուածք մեր, յաւուրն յորում պսակաւորք ճոխան, եւ եղկելիքն նուազին, որք աղքատութեամբ զամենայն զգոյս մեր ծախեցաք ի քեզ` եւ ակն ունիմք զի մասին արժանացուսցես փրկութեան, զի մի անաւգնական եւ անայցելու զմեզ գտեալ չարին` գերի վարեալ վաճառեսցէ ի կորուստ անգտանելի, այլ տեսեալ զմեզ ի քէն պաշտպանեալ, նկուն եղեալ` ամաչեսցէ, եւ մեքենաւոր զաւրութիւն նորա` տկարասցի ի պահպանական աջոյդ Յիսուսի: Զի թէպէտ եւ մեք անարժան, սակայն դու քաղցր ու յաճախագութ ես առ ամենեսեան, եւ չկամիս զկորուստ ումեք, որպէսզի եմ մեք ողորմութեամբ քո ապրեալ, արժանի եղէց անարատութեամ գալ ի կոչումն քո սուրբ: Եւ քեզ ընդ Հաւր եւ ընդ Հոգւոյն սրբոյ փառք յաւիտեանս, ամէն:

Եւ գրեցաւ ի թուիս Հայոց (1214), ձեռամբ Իգնատիոս մեղաւորի: Աղաչեմ յիշել ի սուրբ յաղաւթս ձեր զիս եւ զծնաւղսն մեր, եւ զԵղիայ վարդապետն, եւ զՄխիթար վարդապետն, նաեւ զՆերսես պատանի` աշակերտ Թադեոսի: Եւ որպէս յիշէք` յիշեալ լիջիք եւ դուք ողորմութիւնն Աստուծոյ, ամէն։ Արդ, որչափ ի սա գիր ստացաւղի սորա, այնչափ աւրհնութիւն յԱստուծոյ եւ յամենայն սրբոց նորա, ամէն: Հոռոմոսի վանացն ոսկետուփ Աւետարանն եւ այս` մին գրչի է գրած:

բ

<268a> Զաստուածապատիւ եւ զմեծանուն զվարդապատն Եղիա յիշեսջիք ի սուրբ յաղաւթս ձեր, աղաչեմ:

գ

<92a> Բարեխաւս Իգնատիոսի

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 7570

Գրիչ` Յոհաննէս

<228a> Ի վեցհարիրերրորդի վաթսներրորդի երրորդի (1214) շրջագայութեան տոմարի Հայոց, ի հայրապետութեան տեառն Յոհաննիսի կորովամիտ եւ խոհեմ առաջնորդի, եւ ի թագաւորութեանն Լեւոնի որդոյ Ստեփանէի, եւ ի սուլտանութեան Մելէքըլտերն, որ տիրէր Եգիպտոսի, եւ սուրբ տեղեացն` մայրաքաղաքին ամենայն տիեզերաց Երուսաղէմի, եւ Դամասկոսի, եւ Եդեսեա, եւ Ծոփաց երկրին Ղլաթա մինչեւ ի սինաւռն Վրաց, եւ ի թագաւորութեան Վրաց Լաշու, որ տիրէր Տպխեաց եւ Անւոյ եւ այլ բազում քաղաքաց առաջին տանուտերացն Հայոց, Ալանաց եւ Աղւանից, ի Կարնոյ մինչեւ ի Պարս, եւ ի բռնակալութեանն որդւոյ Խաւսրովշահին, որ տիրէր երկրին Հոռոմոց, Կեսարիոյ, Սեբաստոյ եւ Կաւնին, եւ այլ բազում մայրաքա[ղա]քաց, եւ Սինոպին, մինչեւ ի ծովն Լիբեացոց, եւ ի թագաւորութեանն Հոռոմոց Լաշքարո, որ տիրէր ծովեզէրացն Ովկիանոսի` ի Սինոպէն մինչեւ թագաւորեալ քաղաքն Կոստանդինուպաւլիս, եւ սմա տիրէ ազգն Փռանգաց, խլեալ ի Հոռոմէն, եւ ի թագաւորութեանն Ասորաց Եհաննաի, որ է ի Հնդիկս:

<228b> Ես Գրիգոր եպիսկոպոս եւ Կոստանդին քահանա արեանառու, մեր, ստացաք զպատուական եւ զգերաշխարհիկ եւ զտիեզերալուր մատեան սուրբ Աւետարանի(ս) Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, թագաւորին անմահի, ի վայելումն [ման]կանց եկեղեցոյ [եւ ի] յիշատակ հոգոց [մեր]ոց` զկնի ելից յաշ[խա]րհէ, եւ ծնաւղաց մերոց` ուղեւորելոցն առ Քրիստոս:

Արդ աղաչեմ զամենեսեան, որք ընթեռնոյք կամ աւրնակէք, յիշեսջիք առաջի Քրիստոսի զտէր Գրիգոր եւ զԿոստանդին քահանա` զստացողք սուրբ Աւետարանիս, եւ զեղբարսն մեր զ[հա]նգուցեալսն ի Քրիստոս` զԿարապետն եւ զԳէորգ, եւ զծնողսն մեր, եւ Քրիստոս զձեզ յիշէ յիւր ողորմութիւնն:

Գրեալ եղեւ ձեռամբ նուաստ գրչի Յոհաննիսի սարկաւագի [Հռո]մկլացո, սնեալ եւ վարժեալ յաստուածապահ դղեկիս` հայրապետանիստ քաղաքիս Հայոց, ընդ որում շնորհեացէ զսա Քրիստոս ընդ երկայն աւորս պատուական առաջն\\\

***

ՄԱՇՏՈՑ

Վիեննա 280, Տաշեան, Ցուցակ, էջ 704-705

Գրիչ` Գրիգոր

Վայր` Ուռեթիլ

<22a> …սկսա եւ ողորմութեամբ նորին կատարեցի զաստուածապատում տառ Մաշտոցիս ի թուաբերութեանս Հայոց ի ՈԿԳ (1214) … յոքնախումբ եւ բազմավայելուչ ծաղկաւք եւ անուշութեամբ, զոր բազմերջանիկ եւ երանելի հայրն մեր մականուն սորին սուրբ կտակիս Մաշտոց, որ յիւր անուն կոչեմք զանուն սորայ, որ բազում աշխատութեամբ ընթերցեալ յոլորտս աստուածային պատուիրանաց … կազմեաց բուրաստան ցանկալի եւ ճեմարան սրբազանից եւ հանգիստ եւ յուղարկող վախճանելոց…։

Արդ, այսպիսի գանձի շահաւետութեան եւ ական պատուականի եւ մարգարտի գեղեցիկ հետընթացեալ իմաստուն եւ ճարտասան վաճառապետ արուեստիս Կիրակոս ոմն անուն ցանկալի եւ սարկաւագ լցեալ բարի արգասիւք եւ գործաւք առաքինութեամբ, ստացաւ զսայ իւրոյ սրբութեանն ճեմարան եւ վայելումն կենցաղավարութեան իւրութեան (այսպէս) իւրոյ, եւ յետ դարձի յաշխարհէս կտակ եւ յիշատակ անջինջ առաջի Աստուծոյ, իւր եւ սրբասնեալ քահանայի հաւր իւրոյ եւ բարեպաշտի մաւր իւրոյ եւ համաւր[էն] ազգականաց իւրոյ, եւ յուսապատ պաղատանօք հայցէ յամենայն սրբազան ընթերցողացդ յիշել յաստուածունակ աղաւթս ձեր…:

Արդ գրեցաւ սա ի զարդ եւ ի պայծառութիւն եկեղեցոյ եւ ի վարժ նորավարժ ուսումնասիրաց, ի նահանգս Ուռհայոյ, ի գաւառս Շպղթան, ի հոյակապ եւ յականաւոր գիւղս Ուռեթիլ կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ Սրբոյ Աստուածածնիս` յստոյգ եւ յընտիր աւրինակէ, որոյ շնորհեսցէ Տէր Աստուած վարձս բարեաց շնորհողի աւրինակին Վասիլ քահանային: Եւ գրեցաւ ձեռամբ ամենամեղ եւ գերինգրչի Գրիգորոյ, ի ժամանակս որում բռնակալ էր անաւրինաց ազգին մեծն սուլտանն Մելիք Աշրափն, եւ հայկական ազգիս մերոյ քրիստոսապսակ թագաւորին Լեւոնի, որ բարեպեշտութեամբ իւրով ընդ ամենայն տիեզերս պայծառացեալ լինին եկեղեցիք եւ կարգք քրիստոնէութեան. որոյ տացէ Տէր Աստուած յաղթութիւն նմայ եւ հզաւր արասցէ…։ Աղաչեմ… յիշել դարձեալ յանուանէ զայս պատուականքս զԿիւրակոս սարկաւագ եւ զծնողսն իւր եւ զամենայն ազգայինսն իւր եւ սոցայ ամենեցուն խնդրեցէք զթողութիւն մեղաց…։ Եւ զամենամեղ գծողս եւ զվարդապետն յիշման արարէք արժանի աղաչեմ:

Կիւրակոս առաջի Աստուծոյ Բ աւր ժամոյ պարտական է Թէոփիլէի հոգոյն, եւ Աստուած զվճարելն տայ իւր արժանաւորիլ, ամէն:

***

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 8139

Գրիչ` Ղազար

Վայր` Ի լերին Սուրբ Լուսաւորչի

ա

<113a> Քրիստոս Աստուած աղաւթիւք եւ բարեխաւսութեամբ ամենայն սըրբոց ողորմեա ստացողաց եւ աշխատողաց գրոցս, Ղազարու եւ Աստուածատրու նուաստ եղբարց, եւ Գրիգորի վարդապետի, եւ ծնաւղաց եւ եղբարց եւ քերց նոցուն, եւ ամենեցուն հոգւով ընդ նոսին միաբանելոցն: Ջնջեա Տէր զձեռագիր յանցանաց նոցուն եւ արժանաւորեա մեծի ողորմութեան քում յահաւոր գալստեան քում, որ ես աւրհնեալ ընդ Հաւր եւ Սուրբ Հոգւոյն այժմ, եւ միշտ եւ յաւիտեանս:

Գրեցաւ ի լերինս Սուրբ Լուսաւորչիս, մերձ ի հանգստարան նորին երանելոյ` յանապատի Սուրբ Երից մանկանց, ի դուռսն սրբոյ վ <113b> կայարանիս:

Աղաչեմք, որք ընթեռնոյք կամ ընդաւրինակէք, զմեզ ի սուրբ յաղաւթս ձեր յիշեսջիք, եւ Աստուած, որ մեծն է ողորմութեամբ, զյիշողքդ յիշեցելովքս հանդերձ արժանի արասցէ երկնից սուրբ արքայութեան իւրոյ ընդ ամենայն սուրբս, ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր, որում փառք յաւիտեանս, ամէն:

բ

<113> Տէր Աստուածողորմեա Ղազարու գրչի եւ վարդապետի, եւ Աստուածատրու եղբաւր հարազատի, եւ Գրիգոր վարդապետի, եւ ամենայն հաւատացելոց, ամէն:

գ

Ի թուականիս ՈԿԳ (1214) գրեցաւ ի փառս Աստուծոյ ամենակալի:

դ

<112b> Որ կարդա զյիշատակարանս Տէր Աստուած ողորմեցի նմա, ամէն:

ե

<145a> Տէր ողորմեա Ղազարու:

***

ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉ

Երուսաղէմ 417, Պողարեան, Ցուցակ Բ, էջ 366-367

Փառք քեզ միայնոյ սկզբանդ, եւ անսկզբանդ ընդ սկզբանդ, եւ սկըզբնաւորիդ սկզբանց, երիցդ իմի եւ միումդ յերիս, համագոյ տէրութեանդ, այժմ եւ միշտ, եւ յաւիտեանս, ամէն:

Շնորհիւ Տեառն սկսայ եւ ողորմութեամբ նորին յաւարտումն ածեալ կատարեցի զմատեանս տառից աստուածախաւս մարգարէին Եսայեա, եւ զգիրս առաքելոյն սրբոյն Պաւղոսի տիեզերաց լուսաւորչի եւ եկեղեցեաց Քրիստոսի պայծառացուցանողի, որ ընթերցեալ լինի յեկեղեցիս Աստուծոյ ըստ իւրում եւ առաքեալ ասի:

Զայս երկու գիրս նորոգեալ գրչութեամբ նուաստս եւ տրուպս յորդիս եկեղեցւոյ Գրիգոր, ի խնդրոյ հարազատաց պատուական եւ ընտրեալ եղբարց քահանայից Աստուծոյ Յոհաննիսի եւ Ստեփանոսի, որ մեծաւ ցանկութեամբ փափագաւղ եղեալ սոցա յոյժ հարկեալ զմեզ ստացան զսա ի վայելս կենաց իւրեանց, եւ յիշատակ անջինջ ինքեանց եւ ծնաւղաց իւրենանց, որ փոխեալ են յաստեացս, մանաւանդ հաւր իւրեանց Պետրոսի սուրբ եւ ընտրեալ քահանայի ննջեցելոյ, որում ողորմեսցի Տէր:

Եւ արդ, եղեն զբաւ գրչութեան սորա ի թուականիս ՈԿԳ (1214) ի կաթողիկոսութեանն Հայոց Տեառն Յոհաննիսի, եւ ի թագաւորութեանն Լեւոնի` որդւոյ Ստեփանէի` որդւոյն Լեւոնի` որդւոյ Կոստանդեա` որդւոյ Ռաւբէնի, որ տիրեաց զաւրութեամբն Աստուծոյ եւ խաղաղացոյց զաշխարհս իւր յամենայն շուրջաբնակ թշնամեաց, որում տացէ Տէր յաղթութիւն իսպառ, եւ կեանս երկայնս` առողջութեամբ եւ բարեկարգութեամբ:

Բայց գրեցաւ սա յանապատիս որ կոչի Մեծաքար, ընդ հովանեաւ սրբոյ եւ փառաւոր եկեղեցւոյս որ յանուն Տիրամաւրն, եւ գերահռչակ սըրբոց վկայիցս Պրոբոսի Տարագոսի, եւ Անդրոնիկոսի, յառաջնորդութեան ուխտիս Տէր Աստուածատրոյ` սուրբ եւ ընտրեալ եպիսկոպոսի, ի գաւառիս, որՄանուտ կոչի, եւ բարեպաշտ իշխանիս մերոյ Գեորգեա` իշխեցողի անապատիս:

Բայց սակաւ բանիւք պատմեցից վասն իշխանիս այսմիկ: Սա որդի էր իշխանաց իշխանին մեծին Մլեհի, հաւրեղբաւրորդի թագաւորին Լեւոնի, եւ էր սա քաջ եւ յաղթող ի պատերազմի, առատաձեռն, առատասեղան, բաշխաւղ աղքատաց, պարգեւատու զինուորեալ մարդոց: Ապա աստանաւր աղաչեմ ասել զազգիս մերոյ զնենգութիւն եւ զըչար կարծիս առ իրեարս, որ ի սկզբանէ նախանձոտք եւ ընկերատեացք լեալ են: Եւ մարդիկ ոմանք չարք եւ քամոսք մտեալ առ թագաւորն ասեն եթէ ազգային քոԳէորգ հակառակ է թագաւորութեան քո: Մինչ զի աստուածասէր եւ բարեպաշտ թագաւորի ի ցասումն շարժեալ կալաւ զազգայինն իւր զմեծն Գեորգ յափշտակեաց զամենայն ինչս նորա եւ եդ զնա ի բանդի ի դղեակ եւ յանառիկ բերդին Սիսոյ թագաւորաբնակ քաղաքին, եւ ի նմին աւուր խաւարեցոյց զաչս նորա, ի թուականին Հայոց ի ՈԾԷ (1208): Իսկ նա եկեալ խաւարեալ աչաւք ի հայրենաշէն վանս իւր, զոր հայրն իւր բարեպաշտն մեծն Մլեհ շինեալ էր` զհռչակաւոր անապատս Մեծաքար եւ զմեծ եկեղեցին յանուն Տիրամաւրն, որում ողորմեսցի նմա Տէր բարեխաւսութեամբ Սրբոյ Աստուածածնին եւ սրբոց վկայիցս:

Իսկ Գեորգ թէպէտ եւ զլոյս աշխարհիս կորոյս, բայց երկնաւոր լուսոյն արժանի եղեւ տեսանելոյ շնորհաւքն Քրիստոսի, բազում ճենութիւնս եւ ծնրադրութիւնս յանձն առեալ կրէ, եւ աղաւթից ստէպ կայ հանապազ ի տուէ եւ ի գիշերի արիաբար, կալով յաղաւթս առաջի [գե]րահրաշ վկայիցն: Եւ յայսմ ամի շինեաց եկեղեցի ի վերայ քնարանի սրբոց եւ պռաւպիլս առաջի դրանց սրբոց եկեղեցեացն, մաւտ ի դիրս սրբոցն, որ ի յունական կոչի դրան սրահ, եւ անուանեաց զնա իւր տապանատուն, զի ի վախճանին իւրոյ անդ թաղեսցեն զնա: Այլ մեք յառաջիկայսն երթիցուք:

Եւ արդ աղաչեմ զամենայն որդիս եկեղեցւոյ, որք կարդայք եւ կամ աւրինակէք, յիշման աղաւթից արժանի արասջիք զստացաւղք սորա եւ զծնաւղսն իւրեանց եւ զբաւանդակ ազգատոհմն իւրեանց:

Այլ եւ զբազմամեղ գծողս աղաչեմ յիշել մեղաց թողութիւն, եւ խոշորութեան գրոյս եւ սխալանաց անմեղադիր լերուք: Միայն ի սւրոյ համարձակեցայ տալ զանձն յայս աշխատութիւնս: Մի ոք եպերեսցէ զմեզ անգոսնելով, այլ ուղղեսցէ եղբայրաբար, զի մարդ ընդ տկարութեամբ անկեալ, եւ զըբազում զբազմամբ աշխարհիս փա \\\ ոչ համակ ի բերան ունեզով զը\\\:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երուսաղէմ 3257

ա

<250> Զմեղապարտ զգրիչս Կարապետ աղաչեմ յիշել ի Տէր, որք լուսաւորիք ի սուրբ Աւետարանէս, ո՜վ դասք սրբոց:

բ

<402> Զմեղապարտ գրիչս Կարապետ աղաչեմ յիշել ի սրբամատոյց յաղաւթս ձեր, ո՜վ սուրբ մանկունք եկեղեցւոյ սրբոյ:

գ

<521> Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն եւ մի աստուածութեանն Հաւր եւ Որդոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ այժմ եւ «Ստացաւղ սուրբ աւետարանիս զԿարապետ շնորհազարդ սարկաւագ եւ զծնաւղսն իւր յիշեսջիք ի Քրիստոս, ամենայն որդիք լուսոյ: Ի թուականութեանս ՈԿԳ (1214):

***

ՀԱՒԱՔՄՈՒՆՔ ԳՈՐԾՈՑ

Յովսէփեան, Յիշատակարանք, էջ 771-772

Գրիչ` Ստեփանոս

<102> Սրբազան եւ պատուական քահանայի Վարդանի Աստուած վայելեալ տացէ զգրեալս զայս ի թուականութեան Հայոց ՈՃԿԳ (1214) գրեցաւ գիրքս այս ձե[ռ]ամբ Ստեփաննոսի անպիտան գրչի: Արդ, որք աւգտիք ի սմանէ կամ աւրինակ առնոյք, յիշեսջիք զմեզ ի Քրիստոս Յիսուս, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն: Ընդ նմին եւ զստացող նորա Վարդան։

Խոշորութեան գրոյս մի մեղադրէք, եւ Քրիստոսի փառք յաւիտ[եան]։