Հայերէն Յիշատակարաններ

***

ՆՈՐ ԿՏԱԿԱՐԱՆ

Ն, Ջուղա 207, Տէր-Աւետիսեան, Ցուցակ, էջ 255-256

Գրիչ` Զակքէոս

Վայր` Կողբայ վանք

ա

<237a> …Որում եւ ես կրսերս յորդիս եկեղեցոյ Վարդան քահանա, փափագող եղէ այսր շահաւետութեան եւ հոգելիր գանձուցս գրոց Գործոց առաքելոց եւ Ընթանրական Թղթոց կաթողիկէից, յինքեան ունելով զգլուխն մեր Քրիստոս, զպրակս աւետաբեր սուրբ՞աւետարանիս, ցուցանելով մասնաւորաբար զմարգարէութիւն ստոյգ ուղեաց, որ միահաղոյն կոչի Յինունք: Եւ աւանդեցի զսայ ընծայ եւ նուեր Սուրբ Գրիգգորիս Հայաստանեաց ըստ կարի մերում, զի կացցէ յիշատակս մեր անհեռանաքի ի սուրբ տաճարիս աստուածաբնակ, զի ընթեռնելով եւ լուսաւորելով յասձին առնելով եւ յերեսս անկեալ աղաչելով զաստուածառաքսուրբ զառաքեալսն եւ զհամանման որդիս իւրեանց զՍուրբ Գրիգոր եւ զսուրբ նահատակս աստուածունակ, զի թերեւս աղաւթիւք ձեր եւ ամենայն սրբոց, որ հաւաքեալ կան ի գիրս, գթասցի բնութեամբ բարին Աստուած ի ստացող գրոյս ի Վարդան քահանայ, եւ ի հայրն իմ Զարհամշահ, եւ ի մայրն Ծաղկանց, եւ ի քոյրն իմ Շաշթի, եւ յեղբայրն իմ Դաւիթ, յայնմ ի տիեզերական եւ ահեղ հրապարակսն, ուր բանք սպառին եւ գործքն թագաւորեն, զի նմայ միայնոյ իմաստնոյն Աստուծոյ վայել է փառք, իշխանութիւն եւ պատիւ յաւիտեանս յաւիտենից:

Այլ եւ ես յետին ի գրչաց եւ առաջինս ի մեղաւորաց, մեղապարտ ծառայս Զակքէոս, գրեց ի զհոգոյ լուսատու պատուիրանս ի թվին ՉԼԸ (1289), ի սուրբ մենաստան Գրիգորի եւ աստուածագութ ծնողի եւ Հայաստանեաց Լուսաւորչի, ի նահանգս Սուրբ Մարոյ, որ կոչի Կողբա Վանք յորում տեղւոջ կամ ծածկեալ աստուածաին գանձքս եւ նշխարք Սուրբ Սուքիասեանց գլխաւորաց, զոր էր բերեալ սուրբ հայրն հաւատոյ մեծն Գրիգորիոս` կրկին տեսլեամբ ետ դառնալոյն ի Հռոմա: Աստուածահրաշ նշանիւք երեւեեալ սմա եւ բերեալ սորա ի տեղիս յայս, ամփոփէ ի խորանս լուսոյ, ի կողմ արեւմտից, մերձ ի դուռս, զոր յաւուրս մեր յայտնեաց Աստուած սքանչելի հրաշիւք, ի ձեռն արհիականիս մերոյ եւ մեծ դիտապետիս տէր Տիրացուի, որոյ յիշատակն աւրհնութեամբ եղիցի առաջի Քրիստոսի:

Զոր տեսեալ սորա զայս սոսկալի սրբութիւնս եւ իբրեւ զհուր վառեալ ի սէրս աստուածային, գանձագին արարեալ ազատեաց զբազմամեայ ծառայեալքս յայլազգեաց եւ զհնացեալ եւ զամայացեալ հայրենիք եւ զվիճակ, որ յառաջ լեալ էր, սա ետ առաւել կրկին նորոգեաց եւ արձանացոյց բազում եւ երեւելի ընձայիւք, որոյ վարձահատոյց լիցի Քրիստոս իւր սիրեցեալ սրբովքս եւ զվերագրեալ ըստացող սուրբ մատենիս զՎարդան քահանայ եւ զամենայն ազգաինս իւր եւ զաշակերտ իւր զԱստուածատուր քահանայ մասին փրկութեան արժանի արասցէ: Եւս առաւել զարդիւնական ծերունիս զԿարապետս եւ զՅոհանէս, որ մխիթարութեան եւ հանգստութեան պատճառ եղեն մեզ, հանգուսցէ Քրիստոս յիւր լուսեղէն յարկսն, եւ զայլ սպասաւորք սուրբ տաճարիս, եւ զմիեղէն եղբայրութիւնս, որ դեգերեալ պաղատանաւք կան արձանացեալ ի դուռս սուրբ քաւարանիս, ակն ունելով ողորմութեանն Աստուծոյ, արժանի արասցէ Քրիստոս ողորմութիւն գտանել աւուրն յետնում, ամէն:

Զսնուցող վարդապետն մեր զՎարդան եւ զսիրելի եղբայրն մեր Ղեւոնդ, որ յայսմ ամի փոխեցան ի Քրիստոս, յիշեցէք ի նուիրական յաղաւթս նաեւ զՄաթէոս վարդապետ Կիլիկեցի, որ աւժանդակ եղեւ իմոյ անյարմար արհեստիւ, գրեսցէ Քրիստոս զսա ի գիրն կենդանի, ամէն:

Աղաչեմք վասն սիրոյն Քրիստոսի, ընթեռնուլ զյիշատակարանս ի տաւնի Հոգոյն գալստեան, եւ ասել, Երանի ում թողութիւն եղեւ եւ Քրիստոս Որդի եւ Աստուած զձեզ յիշէ բարութիւնսնեւ յանտրտում ուրախութիւնսն, ամէն:

բ

<159a> Ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած Խաչատուր քահանայի, որ կոկեաց զնիւթ գրոյս եւ հանգոյց զանարգութիւնս մեր: Հանգուսցէ Քրիստոս զննջեցեալսն սորա ի լուսեղէն, յարկսն, եւ տացէ սմա հոգի երկեւղի, ամէն:

գ

Սուրբ Գրիգորիսէ գիրքս` Կողբա վանիցս, մի ոք իշխեսցէ հեռացուցանել ի սուրբ ուխտէս: Եթէ ոք յանդգնի եւ հանէ, ինքն ելցէ յաւիտենից կենացն, եւ որք հաստատուն պահեն ի սմայ, աւրհնին Աստուծոյ: Յիշեցէք առաջի Քրիստոսի զմեղապարտ գրիչս Զակքէոս եւ Աստուած զձեզ յիշէ յիւր ողորմն, ամէն:

դ

Սուրբ Գրիգորիս[է] գիրքս` Կողբա վանիցս, աւանդեալ ի Վարդան փակակալէ, մի ոք իշխեսցէ հեռացուցանել եւ հանել ի սուրբ քաւարանէս, եւ թէ ոք յանդգնի եւ հանէ, ինքն եելցն եւ կենաց յուսոյն, եւ որք հաստատուն պահեն, աւրհնին յԱստուծոյ եւ ամենայն սրբոց:

Այլեւ հրաման ունի եկեղեցապանն յաստուածաշունչ մատենէս, որ խնամով պահէ եւ չտայ ի տղայի ձեռն:

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՂԻԿԷԻՑ ԹՂԹՈՑ ՍԱՐԳՍԻ ՇՆՈՐՀԱԼՒՈՅ

Երեւան 1530

Գրիչ` Ոմեկ

Վայր` Եզնկա

ա

<460b> Փառաւորեսցուք եւ մեք զԱստուած մի` բերանով միայն եւ լեզուաւ. այլ հոգով եւ մտաւք, մի' բանիւք միայն, այլեւ արդեամբք եւ իրաւք, եւ յայնժամ փառաւորեմք յորժամ զմիմեանց բեռն բառնամք, յորժամ միմեանց գիրկս արկանիմք, յորժամ միմեանց փարիցիմք, յորժամ առ միմեանս ջոլորիցիմք, յորժամ միմեանց կարեկից եւ վշտակից գտանիցիմք, յորժամ ի վերա յիւրեանց հիքութեան արտասուեմք` յայնժամ փառաւորեմք զԱստուած: Վասն զի այսու ամենայնիւ առաւել փառաւորի Աստուած, քան ի ձայնիցն փառաւորութեանէ: Այնպէս վշտակից լիցուք միմեանց, զոր աւրինակ, եթէ զմիոյ գաւառի զգաւառականս ի մի քաղաք ի գերութիւն տանիցեն, եւ յորժամ բազումնքն զմիմեանս տեսանիցեն ի հասարակաց վիշտսն` սգակից միմեանց լինիցին եւ ողբակիցք, ընդ միմեանս անկանին եւ հառաչէն, եւ զմիամտաբար ամենեքեան կաթէցուց <461> անեն: Նմանապէս եւ մեք ամենեքին ի գերութիւն մեղաց ըմպրոնեայք յիւրաքանչիւր հասակէ, յիւրաքանչիւր արժանաւորութենէ, եւ երանի թէ մարմնով եւեթ էաք ի գերութիւն եւ ոչ ընդ նմին եւ մտաւք, որ եւս չար է քանզամեայն գերութիւնս, եւ երանի եթէ ի ձեռս մարդկան ըմպռնեալք էաք ի գերութիւն, եւ ոչ ի ձեռն խուժադուժ տիկնոջ բանսարկուին, որ քան զամենայն դառնագոյն տեարս ի ծանրագոյն. վասն զի չիք ի մարդկանէ քան զդէւս չարագոյն գտանել, եւ ոչ կապանս նորայ ծանրագոյն:

Եւ արդ, յայսպիսի գերութեան գոլով մեք արտասուեսցուք, մեք ողբասցուք, հառաչեսցուք, մի՛ միայն զանձինս մեր լացցուք, այլ եւս առաւել զեղբայրս մեր տեսանելով յայնպիսի տոռունս մեղաց, մի' մեայն զմեղս մեր զղջասցուք, այլեւ զմեղս եղբարցն ի մասինս յայսմիկ, առաւել առ միմեանս խոնարհեսցուք, յառաւել նեղութիւնս զանձինս մեր արկցուք ի յանծուկ սիրո, եւ ի յաճախութիւն գթոյ, որպէսզի այսու զպատուիրանս Քրիստոսի կատարեմք, որ ետ զանձն իւր վասն մեղաց մերոց, առ ի զմեզ արադարացուցանելոյ, որոյ վիրաւքն բժշկեցաք:

Արդ, մտցուք ի նեղութիւնս իրոյն այնորիկ, վասն զի կապանք անլուծանելիք են այնպիսի նեղութիւնք սիրո, յաջախումն ստըրջանաց եւ երկիւղի պատճառք: Լուր Դաւթի զինչ ասէ. Բարի է ինձ, զի խոնարհ արարեար զիս, որով ուսայց զարդարութիւնս քո: Եւ միւսոյ մարգարէին, Բարի է ասէ, մարդոյ յորժամ առնու զլուծ խոնարհութեան ի մանկութենէ եւ դարձեալ` Երանի մարդոյ, զոր խրատես դու, Տէր: Եւ միւսո իմաստնո, եթէ մի ինչ հեղգար ի խիստ Տեառն: Եւ Եւ միւսումն. եթէ մերձենաս ծառայել Տեառն, պատրաստեալ զանձն քո ի փորձութիւնս: Եւ Քրիստոս հրամայէ. Եթէ յաշխարհի աստ նեղութիւն ունիցիք, այլ քաջալերեցարուք: Եւ դարձեալ. Եթէ լացէք եւ զգացարուք դուք, եւ աշխարհ խնդասցէ: Եւ դարձեալ նեղ եւ նուրբ է ճանապարհն:

Տեսանե՞ս, զի ամենայն ուրէք նեղութիւն է գովելի, եւ նոյն մեզ կարեւոր պիտանացու, զի թէ յարտաքին մարտսն ոչ ոք պսակի, եթէ ոչ յաշխատութեան կայցէ եւ ի վնասակար կերակրոց հրաժարիցէ, եւ ըստ աւրինաց զանձին կրթիսցէ, եւ տքնութեամբ եւ այլ ինչ բազում իրաւք ամրանայցէ, որչափ եւս առաւել աստ: Արդ, զո՞վ ոք ի թագաւորաց տեսեր, զի զաստի կեանս <461b> անհոգութեամբ անցոյց, ո՞վ ոք ի բռնաւորաց, ո՞վ ոք յիշխանաց, ո՞վ ոք ի փարթամաց զառժամանակեալ զկեանս հեշտեաւ վճարեց. եւ դու մի' ընդ երեւելի զարդն հայիր, այլ ի ներքո, ի միտսն յառեաց, եւ անդ տեսանիցես բազում խռովութիւնս, բազում ալեկոծութիւնս, բազում ձմերունս, բազում յոյզ հոգոց, բազում պատճառս տրտմութեան` որ յընտանեացն, որ յարտաքնոցն, որ ի պատերազմացն, որ ի դաւողացն:

Արդ, որքան խաղաղութիւնս ի տունս շինականաց եւ անհոգութիւն, քան ի տունս թագաւորաց, ահայ յայտնի է եւ չէ ինչ զանխուլ: եւ դու մի՛ զայն ինչ ասիցես, եթէ ամենեցունց իշխէ, յամենեցունց դողա, յամենեցունց երկնչի: Այնպիսեացն եւ ոչ սեղանն քաղցրագոյն է, այլ լի կասկածանաւք, եւ ոչ քունն հեշտալի, այլ լի խռովութեամբ, նաեւ երազք այնպիսեացն անգոհականք եւ զարհուրեցուցիչք, եւ արդ այն կյանք իցէ`, աղէ, ասայ, եւ ո՞չ երբէք, այլ քան զմահ եւս դառնագոյն: Եւ արդ, եթէ այսպիսի վշտաւք լի է կենցաղս եւ եւս դառնագոյնիւք, քան զասացեալս, եւ ոչ է ումէք հանկիստ գտանել ի սմա, կամ հեշտեաւ ելանել ի սմանէ, ապա զհարկաւորն կամաւոր արասցուք, զի փոխարէն զվարձսն ընկալցուք: Այլ մեք տրտմեսցուք մի' վասն այնպիսի ինչ իրաց, որովք թագաւորք տրտմին, այլ վասն այնպիսեացն որովք շահս մեծամեծս շահիցիմք, որ ըստ Աստուծոյ տրտմութինէ ասէ. Ապաշխարութիւն ի փրկութիւն առանց զղջանալոյ գործէ: Վասն այնպիսեացն պարտ է տրտմել, զի եւ Պաւղոս վասն այպիսեացն տրտմէր եւ արտասուէր. Ի բազում նեղութենէ ասէ, եւ ի վշտաց սրտիս գրեցի առ ձեզ բազում արտասուաւք, քան զի ընդ իւր մեղս չգոյր նորա յարտասուել, այլ ընդ այլոց տրտմէր, մանաւանդ թէեւ զայն եւս իւր սուգ համարէր, քանզի այլք գայթակղէին եւ նայ ջերմանայր, այլ` տկարանային, եւ նայ հիւանդանայր: Քան զամենայն աշխարհական ուրախութիւն` կարեւոր համարիմ զայն սուգ:

Նայ եւ ինքն Տէրն զայնպիսի սգաւորսն երանէ. որ վշտակիցն գիտիցեն լինել: եւ ոչ զնոսա, որ ի վիշտս ինչ-որ վասն Աստուծոյ կայցեն, աւելի ինչ գովեմք, քան զնոսայ, որ վասն այլոց մեղաց սուգ առնուցուն, զի այն զաստուածասէր եւ ի գթած ոգոյ լինի, զոր քրիստոս խնդրէ, եւ յեղբայրական վշտակցութենէ, եւ ի հայրական ինամոց, մանաւանդ եթէ քան զերկոսինն իսկ մեծ իցէ, այնպէս գթայ <462a> Փոխանակ ճառելոյ եւ ի յայ[տ] բերեալ զհրաշսն` լռէին, եւ համանգամանք միմեանց իբրեւ յահեղի կացեալք, սարսեալ դողային, եի Տեառնն շնորհէին գիտել զխորսն նորայ, անցելոցն Տէր կարդային եւ արարիչ, եւ ներկայիցս` խնամող եւ փրկիչ եւ ապառնեացն կարող գոլ, զորս կամեսցի հրաշագործել եւ այս նոցա:

Իսկ խուզարկուք եղեն յարտաքնոց եւ ի մանր եւ ի նուրբ քննութիւնս աշխատեալք վերին եւ ստորին գոյութեանց, ի ձեռն չարիցն խառնուածոց, գտակք ցուցին զինքեանս, եւ կարծեցեալք գիտել ինչ` գտին զոչինչ, եւ փոխանակ ճանաչելոյ զարարիչն ի ձեռն արարածոցս զպաշտաւն Աստուծոյ ճշմարտ[ի] յարարածս դարձուցեալ, խաւարեցանի ի գիտութեանն Աստուծոյ վասն որոյ պատճառի ոչ կարացեալ արարչինկորուսեալս տեսանել, եւ յիմաստութեամբ լցեալ զմարդկան ազգս, այլ\\\ եւ զանիմաստ մարդիկ վարդապետեալ ծանոյց նոցայ զխորհուրդ խորոցն Աստուծոյ, վասն զի ինքն էր արարիչ, ինքեամբ դարձեալ պարտէր ածել ի գիտութիւն, զի հաստատուն կայցէ ձայնն թէ` Եղիցի Աստուած ճշմարիտ եւ ամենայն մարդ` սուտ: Քանզի առ գիտութիւն Աստուծոյ` տկարացաւ հըրեայն, յամաւթ եղեւ հեթանոսն, Աստուծոյ միայն եղեւ կարողանայ, զի ոչ տկարասցի առ նայ եւ ոչինչ, եւ զոր յառաջագոյն ի ձեռն անմարմին եւ տարրամած եղութեանց բարձանց եւ ստորագունից խորհըրդածեաց., եւ ոչ ոք գտաւ խորհրդածու եւ ճանաչող:

Սկսաւ դարձեալ \\\ ընտրեաց յառաջ խա\\\ աշխարհի, եւ զհրաւիրեաց \\\ զինքն զնորա եկեղեցի, յինքն \\\ցանելով, իբրեւ զհարսն նախախաւսեալ` յարդարելով վերստին եւ զեդեալն կարակերպութիւնն կրկին շնորհելով, կրկին կազմեալ եւ վերնաքաղաք բնակետղ հոգեզին[ց], որ հիմնաւորեալ սկըզմամբ ի ոմն կենդանի, որ եդաւ ի հիմունս \\նի, որ է վէմ պատուական եւ քար գլ[ո]ւխ անկեան, աստուածութեամբն եւ <462b> մարդկութեամբն, միացեալ եւ միացուցեալ զԱստուած \\\ որ առնի փըրկագործել, զի զոր աւրինակ ի զոյգ եղեն, պարտ էր, զի եւ ի զոյգ նորոգեսցին, այլ եւ ի միասին առցեն զկատարումն: Զի որպէս մի է կենդանիս, յոր հաճեաւ Աստուած բնակիչ ի սմա, այսինքն մարդս բանական, որ եւ պատկեր կոչեցաւ Աստուծոյ եւ երկնից համապատուաբար պայծառազարդեալ գտաւ վերըստին նորոգութեամբ: Եւ այժմ ամենայն ոք գտեալ զկարգ իւր եւ կայան, ուղղեցան ի յոյս քաջ հովուապետին նորոյ Ադամայ` Յիսուսի Քրիստոսի, քանզի եկեալ մարդասիրապէս եւ ի ձեռն անաւրէնութեանն ուղղեաց զամենայն եւ զոր ինչ ի սկզբանն ժամանակէ, եւ այսր տպաւորեաց յառաջ քան զլինելն աշխարհի, եւ յետ լինելութեան դրախտին եւ առ մարդն նախաստեղծ:

Զայս ամենայն եկեալ ի լրումն\\\

Յայս բարբառ խրախուսեալք եւ արիացեալք կարող զաւրութեամբն Աստուծոյ, այնոքիկ որք թողեալ զամենայն եւ առեալ զխաչ չարչարանաց եւ զհետ նորայ ընթացան եւ սիրեցին զնա, քան զաշխարհ, որք ընկալան ի նմանէ զիշխանութիւն յերկինս եւ յերկրի, եւ զայլս բազմապատիկ պարգեւս:

Սոքայ, որ առաքեալք կոչեցան ի Քրիստոսի եւ հազարապետք խորհըրդոցն Աստուծոյ, իբրեւ առին զշնորհս Հոգոյն Սրբո, յետ կատարելոյն Տեառն զկամս Հաւր եւ մերովս մարմնով վերանայ առ Հայր, յայնժամ եկեալ բնակեացւ ի նոսա զաւրութեան Տեառն իւրեանց, եւ բովանդակ զխորս Աստուծոյ, իմացեալ ածին զամենայն [տիե]զերս ի լոյս գիտութեան, ի ձեռն սուրբ մկրտութեանն, որ ի Հայր եւ յՈրդի եւ ի Հոգին Սուրբ:

Ուսուցանէին զամենեսին երկրպագութիւնն Քրիստոսի եւ ի հաւատս <463a> ճշմարիտս, վկայեալ ի Հին եւ ի Նոր կտակարանաց եւ յաւարտմանէ սըրբոյ կենսաբեր աւետարանչաց եւ յամենայն հոգէհնձող նուագերգութեանց աւրհնեալ միշտ յԱստուած` յարդարիչ եւ ուղղիչ եւ կարգաւորիչ ամենայնի, ի կամս Հաւր եւ Որդոյ համազուգեալ:

Զայս այսպէս տրամարկեալ հաստատէին, զի եկեղեցի բարձրասցի եւ ամրապահեստ մնասցէ ի ձեռն այսոցիկ այսպէս եղելոյ:

Այսմ համաձայն եւ զուգաբան հոգիունակ եւ շնորհառատ սուրբ վարդապետս Սարգիս, որ նախատեսչութեամբն պահեալ Աստուծոյ, եւ ի վերջին դարուս, ի պէտս ժամանակի յայտնեաց առ ի լցումն տարփողաց այսմ առաքելախաւս եւ աստուածաբան թղթոց Եւթնեցունց գլխոց Կաթողիկեաց յոգնաջան վաստակաւք եւ բազմաքիրտ տքնութեամբ, յորդառատ արտասուաւք եւ անդադար աղաւթիւք առեալ ի տուչութեանցն Աստուծոյ, զվերալուծութիւն այսմ աստուածատուր գանձուցս, որ ոչ ուրեք գտաւ յառաջնոցն հոգացւող սմա, եւ ոջ ի վերջնոցս, ոչ ի մերասէր ազգէ, եւ ոզ յայլոց եւս ուրեք: Վասն որոյ յԱստուծոյ տուաւ այսմ հոգէշնորհ վարդապետի սերմանեալ յազգս մեր եւ յեկեղեցիս Հայաստ[անեայց] \\\ [թ]արգմանչացն եւ վարդապ[ետացն] ի պարծանս Հայկազեան ազգիս Թորգոմա, երփնեռանգն եւ յորդառատ յորդորակաւք յաւրինեալ հանգոյն տեառն Յոհաննու Ոսկէբերանի, որ զամենեսեան յապաշխարութիւն կոչէ: Եւ Քրիստոսի մարդաս[իրի]ն փառք յաւիտեանս:

<463b> \\ հոգեւորս աս[ա]ցեալ սուրբ եւ իմաստուն եւ առաքինի վարդապետի Սարգսի եւ նորի նողորմութեամբն կատարեցաք: Յամի ՉՃ երրորդի երեսուներորդի ութէրրորդի (1289) թուականութեանս Հայոց գրեցաւ հոգէպատում գանձս աստուածային, Մեկնութիւն Եւթանեցունց Թղթոց Կաթողիկեաց, զոր արարեալ է Շնորհալից վարդապետին Սարգսի: Եւ սա նորընծայ եկեալ ի մայրաքաղաքս ի Յեզընկայս, զոր ստացաւ զսա եւ ետ գրել հոգեւոր եւ իմաստուն եւ հանճարեղ պարոն Թորոս, մականուն Հուսամատին, որդի պարոն Նիկոլին, ի հալալ արդեանց իւրոց եւ յիշատակ իւր եւ զաւակաց իւրոց, եւ նախնեաց իւրոց: [Ե]ւ գրեցաւ սայ ընդ հովա[նեաւ] սուրբ եւ փ[առա]կան կաթողիկէ եկեղ[եցւոյ, առ ոտս] սուրբ եւ արհիական եպի[սկոպո]սին տէր Սարգսի: Եւ գրեցաւ սայ ի կաթողիկոսութեան սրբոյն Կոստանդնայ, եւ ի թագաւորութեան Հեթմո, եւ ի եպիսկոպոսութեան մերոյ տէր Ներսիսի:

Արդ, ես` Թորոս մականուն կոչեցեաք Հուսամատին, արարի զսա հոգս իմո յիշատակ, զի յետ ելից իմոց յաշխարհէս յիշեսցի անուն իմ ի դրան եկեղեցո, միայն զառաքեալսն սուրբ եւ զկտակս նոցա տեսեալ աւժնդակ եւ ապաւէն եւ յոյս, բարեխաւս ունելով առ փրկագործաւղն բոլոր սեռիցս: Եւ քրտնաջան աշխատութեամբ եւ տառապանաւք ստացայ զկատակս զայս նորայթարգման զաւակ ի Սիոն եւ ընդանեակ յԵրուսաղէմ, ի յիշատակ հոգոյ իմոյ եւ ծնողաց իմոց եւ զաւակաց. զի ողորմեսցի Քրիստոս յաներեկ աւուրն մեծի աղաւթիւք եւ բարեխաւսսութեամբ սուրբ առաքելոցն Յակովբոսի եւ Պետրոսի եւ Յոհաննու եւ Յուդայի եւ ամենայն սրբոց: Եւ ողորմեսցի սուրբն Թէոդորոս, որ անուանակից է սորայ եւ լինի…

բ

<2b> Տէր Աստուած, զգործս ձեռաց մերոց ուղղեա եւ զհոգիս մեր իմաստնացոյ աղաւթիւք Սուրբ Վարդան եպիսկոպոսի:

գ

Գրիչ` Յովսէփ

<17b> Քրիստոս Աստուած, բարեխաւսութեամբ սուրբ առաքելոյն Յակովբա եւ սուրբ վարդապետիս, ողորմեայ ստացողի սորա պարոն Թորոսին, մականուն կոչեցեալ Հուսամատին, եւ հաւր նորին պարոն Նիկաւլին, եւ նախնեաց նոցին, եւ զաւակաց: Որ առատն է ի տուրս բարեաց ողորմեսցի մեզ եւ լսողացտ առ հասարակ:

Եւ զիս բազմամեղս զգրող սորին զՅովսէփ աղաչեմ յիշման արժանի արարէք:

դ

<63b> …Եւ զգրող սորին զՅովսէփ սարկաւագ յիշման արժանի արարէք:

ե

<82a>

Սուրբ Յոհաննէս` կարապետ եւ մկրտիչ Քրիստոսի

Բարեխաւս եւ յոյս յաւուրն մեծի,

Ընկալ զընծայս զայս քեզ հաճելի,

Որ վասն սիրո քո ի դրան քո ընձեռեցի:

Գանձ փարթամացուցիչ, որ սովաւ վարժի

Մեզ ի լոյս յիշատակի եւ արձան անջնջելի:

Թորոս ծառա քո, որ մականուն Հուսամատին յորջորջի

Չի յարաժամ որքան սա ի դրան քո ընթերցի,

Գթութեամբ զմեզ խնամարկեսցես յամենայնի,

Եւ ողորմութիւն ի Տեառնէ հայցեսցես անսպառելի:

Յառաւրեա կեանս առաջնորդել մեզ միշտ բարի.

Եւ ի հանդերձեալն արժանի երանեալն ձայնի:

Եւ դուք ընթերցողք այսմ աստուածային մատենի,

Եւ շնորհեա զողորմութիւն քո առատապէս նմա յամենայնի:

զ

<97a> Քրիստոս Աստուած, քո միւս անգամ գալուստ ողորմեա ստացողի այսմ լուսազարդ կտակի պարոն Հուսամատնի եւ հաւր նորին պարոն Նիկաւլին եւ նախնեաց նոցին, որ անուանեցին զգիրքս զայս Սրբոյ Կարապետին, ամէն:

է

<124a> ԶԱնպիտան եւ մեղուցեալ գրող սորին Յովսէփ դպիրս աղաչեմ յիշման արժանի արարէք:

ը

Այլ գրիչ`

<310a> Քրիստոս Աստուած բարեխաւսութեամբ սուրբ առաքելոյն Յակովբա եւ ամենայն սրբոց ողորմեա ստացողի եւ այսմ լուսազարդ կտակի պարոն Թորոսի մականուն կոչեցեալ Հուսամատին, եւ հաւր նորին պարոն Նիկաւլին, եւ նախնեաց նոցին, եւ զաւակաց նոցա:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք կարդաք եւ լսէքդ ողորմութիւն խնդրեցէք ի Քրիստոսէ մեզ եւ ձեզ եւ յամենայն մեղաւորաց դարձ առ Քրիստոս ամենայն բարեաւք, ամէն: ՉԼԸ (1289):

թ

Այլ գրիչ

<280a> Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք կարդաք եւ լսէքդ, ողորմութիւն խնդրեցէք ի Քրիստոսէ մեզ եւ ձեզ, եւ ամենայն մեղաւորաց դարձ առ Քրիստոս ամենայն բարեաւք, ամէն: ՉԼԸ (1289):

ժ

Գրիչ` Ոմեկ

<413a> Քրիստոս Աստուած բարեխաւսութեամբ առաքելացս Յոհաննու, եւ Սարգսի վարդապետի եւ ամենայն սրբոց քոց ողորմեայ ստացողի սորայ Պարոն Հուսամատնի, որդի պարոն նիկոլի, եւ նախնեաց սորին, եւ զաւակաց իւրոց, եւ Քրիստոսի մարդաս[իր]ին փառք յաւիտեանս: Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որ կարդայք կամ աւրինակէք, թողութիւն յանցանաց իմոց հայցեցէք` ինձ բազմամեղ գծողիս Ոմեկ սարկաւագս, եւ ծնողաց իմոց փոխեցելոցն ի Քրիստոս:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Կիւլեսերեան, Ցուցակ Անկիւրիոյ, էջ 1116-1120

Գրիչ` Ստեփանոս Կաղզանցի

Վայր` Ցախոտան անապատ

ա

<560> Փառք համագոյն եւ միասնական անբաժանելի Սուրբ Երրորդութեան եւ միաստուածութեանն` հաւր եւ Որդւոյ եւ Սուրբ Հոգւոյն, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս:

Ի թուականութեանս Հայոց մեծաց ՉԼԸ (1289), ի թագաւորութեանն Հայոց Հեթմոյ` որդւոյ բարեպաշտ արքային Լեւոնի, եւ ի դիտապետութեանն տեառն Կոստանդեայ գրեցաւ աստուածախաւս մատեանս` վտակս քառավտակ գետոյն Ադենայ յերկիրս Կիլիկիա, ի յանապատիս Ցախոտան Սուրբ Աստուածածնիս, ձեռամբ Ստեփանոսի Կաղզւանցոյ, ի դառն եւ ի դժնեալ ժամանակիս, յորում ամի յարեաւ անիծեալ ազգն Իսմայելի` զօրքն Եգիպ[տ]ոսի կառաւք եւ հեծելօք, անաւրէն եւ արիւնարբու սուլտանաւն իւրեանց Ալֆէիւ, եւ չոգան ի վերայ ի մեծի մայրաքաղաքին Տրապօլսոյ, եւ բազում անցո չարչարանաց եւ զամենայն հնարս որոգայթից կուտեցին տի վերայ նորա, մինչեւ առին զանառիկ ամրոցն, եւ ի հիմանց տապալեցին զմեծ եւ զհռչակաւոր Կաթողիկէ եկեղեցին, եւ զայլ տաճարսն Աստուծոյ, եւ զսուրբ վանաւրեայսն, զարանց եւ զկանանց` որք էին ի մեծ քաղաքին գեղեցիկք եւ շքեղազարդ փառաւք պաճուճեալք, հրաձիգ արաին եւ քարայատակ եւ զսեղանսն սուրբ կործանեցին, եւ զզարդ տաճարացն կողոպտեցին, եւ զսուրբ քահանայսն եւ զսարկաւագունս եւ զհրեշտակատեսիլ դպիրսն եւ զամենայն ժառանգաւորս եկեղեցեացն ի սուր սուսերի մաշեցին, եւ զիշխանս եւ զամենայն զօրս քրիստոնէիցն սրախողխող յերկիր ընգեցին, եւ զնազելի տիկնայս եւ զաղախնայս եւ զկրօնաւորեալ կուսանսն` զդստերս մեծատանց եւ զաղքատաց` հրապարակախաղ առնէին, եւ զանբիծ մանկունսն` ի գիրկս մարցն սպանանէին, եւ զարիւն ընդ կաթին խառնեալ` տային մարցն ըմպել, եւ ընդ սրբութիւն սրբոցն զանհնարին չարիսն, զոր անվայելուջ համարեցէք զճառելն: Ո՜վ հրաշիցս անճառութեան, ո՜հ աստուածասէր եղբարք, ոչ կարէ բերան պատմել եւ ոչ լեզու ճառել զանհնարին աղէտն եւ զհրաբորբոք կսկիծն, զոր վասն մեղաց իմոց կրեցին անմեղ անձինք յանծրէն զաւրացն: Մի թէ յաւարումն Երուսաղէմի ի ձեռն Քաղդէացոցն ի ժամանակն Երեմիայ, որք ի գնալն ի գերութիւնն գերգարանս տաճարին միշտ յուռիսն կախէին, եւ անդադար նստեալ լային միշտ առ գետով Բաբելոնին, եւ կամ թէ կրկին աւարումն Երուսաղէմի ի յանիծեայ զօրացն Եգիպտոսի, ի Սալահատին սուլտանա, որք ի սուր տեղիս Աստուծոյ` զմեծն Սիօն, եւ զՍուրբ մատուռն զՍուրբ Համբարձումն` զԲեդլէ[հ]էմ եւ զԼեռնակողմն եւ զամենայն անօրինականսն: Կարծեմ եւ այլ համադէպ սորա, աղետիցն զաւառումն մեծին Ուռհայոյ, նաեւ զմայրաքաղաքին Անտիոքայ, եւ զտապալումն երկրիս Կիլիկիա, զՍիսիա, եւ զՄամուէստիա, զԷգիա, եւ զԱտանա, եւ զՏարսոնն մեծ, եւ զգերափառ տաճարն Աստուծոյ զՍուրբ Սոֆի, եւ զայլ աստուածաբնակ յարկքն: Բայց կարծեմ, ո՜վ եղբարք, ամենեցուն համադէպ զկոկիծ վերջնոյս Տրապաւլսոյ համարել, եւ վա եւ եղուկ անձին եւ հոգոյ իմոյ տայ, որ վասն մեղաց իմոց այս ամենայն ներգործի ի տունս Աստուծոյ:

Այլ եւս, ո՜վ լուսերում դասք քահանայից, ի վաղուց հետէ փափագէի այսմ աստուածախաւս մատենի, եւ թեպէտ եւ անկատար էի, ի գրչական արհեստիս, բայց ըստ ասիցն Պողոսի թէ Սերն կատարեալ ի բաց մերմէ զերկեղն, աներկեղ համարձակութեամբ սկսայ եւ Տէրամբ Աստուծով կատարեցի ըստ կարի տկարութեանն իմոյ: Վասն որոյ յերես անգեալ աղաչեմզձեզ խոշորութեանս եւ սխալանացս անմեղադիր լինել, եւ զիս անարժան գրիչս Ստեփանոս ի բարին Քրիստոս յիշել, եւ զծ[ն]ողսն իմ, եւ զեղբարսն` որք բազում աշխատութեամբ երկնեցին զիս յայսչափ գիտութիւնս:

բ

<183b> ԶՍտեփանոս անարհես գրիչ աղաչեմ յիշել ի սուրբ յաղաւթս ձեր, ո՜վ սուրբ ընթերցողք:

գ

Քրիստոս Աստուած քո սուրբ աւետարանչիս բարեխաւսութեամբ Մատթեւոսի թող զիմ ծնաւղացն զյանցանսն` զկամայ եւ զակամայ, եւ զիմողորմելի գրողի սորին` Ստեփանոսի սուտանուն կրաւնաւորի, որ միայն զձեւ ունիմ եւ ոչ զվարս, եւ տուր ինձ սգաստանալ յայս մեղսասէր յաշխարհէս եւ քեզ միայն ցանկալ:

դ

Գրիչ` Աւշին սենեկալ

<56> Եւ զամէնայմեծ սենեկալն Հայոց զպարոն Աւշին` որդի ամենայմեծ սպարապետին Հայոց Սմբատայ, եւ զմայրն իմ զԹեֆանաւ` զդուս[տ]րսն մեծ պարոնին պարոն Կոզնայ Լամբրու[ն]ին յիշէ[ս]ջ[իք] ի Տեր:

***

ՀԻՆ ԿՏԱԿԱՐԱՆԻ ՄԱՍԵՐ

Վիեննա 315, Տաշեան, Ցուցակ, էջ 754

Ստացող` Աւշին սէնէհջալ որդի Սմբատ Գունդուստապլի

Եւ Աւշին սէնէհջալս ամենայն Հայոց` որդի բարեպաշտ իշխանաց իշխանին պարոն Սմբատ Գունդուստապլին Հայոց, զոր հմտեցա գրոցս եւ յոյժ սիրեցի, աղաչեմ զձեզ եղբարց, որք ընթեռնոյք մեղաց թողութիւն խնդրեցէք ինձ եւ ծնողաց իմոց, եւ որք խնդրէ Աստուած հազարապատիկ տացէ իւր եւ ծնողաց իւրոց, ամէն:

***

ԺԱՄԱԳԻՐՔ ԵՒ ՊԱՏԱՐԱԳԱՄԱՏՈՅՑ

Գալեմքեարեան, Ցուցակ Միւնխենի, էջ 19-20, (1427-1432 թթ. )

 

Ի ժամանակս յետին եղեալ,

Ի Լեւոնի արքայ աւծեալ,

Հայոց մեծաց զարմէն սերեալ,

Ի յՌուբինանց յառաջ եկեալ:

Ի հայրապետութիւնն լեալ,

Որ Կոստանդին Սիսցի եղեալ,

Ի թուականիս մեր շուրջ առեալ,

Հարիւր իաւթանց ւ երեսուն այլ լեալ,

Նա եւ եւթն այլ յաւելեալ,

Միակս ի հետ կոյս կիւս եկեալ (1289),

Գրեցաւ սուրբ տառքս այս շարագրեալ

Որ պատարագք են միացեալ:

Ազգաց հնգից, որ թարգմանեալ

Ի հայ բարբառ եւ յոյժ քերեալ,

Ի սուրբ բանէն բանքս այս ստեղծեալ,

Հոգւով սրբով առ մեզ շնորհեալ,

Ձիր պարգեւաց սա մեզ տուեալ,

Ի նախահարց մեր յարդարեալ,

Եւ ի յաւանդ մեզ հաստատեալ.

Աստուածախաւս տառքս այս պատուեալ:

Որով ըզլուկ հաց մեր առեալ,

Բանիւքս այսու գառն կնքեալ,

Զխորհուրդ փրկչին մեր սուրբ խնկեայ,

Եւ ի սեղան սուրբ կառուցեալ,

Ի հաշտութիւն Հաւր ընծայեալ,

Ու ի թողութիւն հոգւոց բաշխեալ:

Որով լիցին արժանացեալ,

Հաղորդակից սրբոյն եղեալ,

Եւ ընդ հոգին սուրբ միացեալ,

Հաւր եւ Որդւոյ կցորդակցեալ:

Ընդ որս մեծ ռաբին Վարդան կոչեալ.

Այն երջանիկն աստուածարեալ,

Որ ի մարմնի հրեշտակացեալ

Եւ աշխարհի քարոզ եղեալ,

Ի րաբուն Սարգիս` Շալվէ ձայնեալ,

Զսա յիշատակ հոգւոյ ստացեալ:

Անկողոպուտ գանձ սուրբ կնքեալ,

Եւ ապաւէն աշխարհի լեալ,

Մաքրիչ մեղաց մարդկան եղեալ

Եւ քաւութիւն մեզ պարգեւեալ:

Որք հաւատով զյուսոյ կախեալ,

Կան դէմ սորին զձեռս տարածեալ,

Յանմահ գառին որ ընծայեալ,

Բանիւքս այսու պատարագեալ,

Ի սրբութիւն սրբոց կնքեալ,

Ձեռամբ սրբոց եւ միշտ բաշխեալ,

Ի կերակուր հոգւոց տվեալ,

Որք յաւազան սուրբ մըկըրտեալ,

Եւ զարժանիսն աստուածացեալ,

Առնէ անմահ յարակալեալ:

Եւ զոր արժանիսն ի հուր մատնեալ,

Հոգւոյ մարմնովն ի մահ հովուեալ,

Ով մեծ հրախիցս այս սքանչացեալ,

Սարսափելի բանս հիացեալ,

Որ զհացն Աստուած առնէ ստուգեալ,

Հացին զմարդն աստուածացեալ,

Եւ երկնայնոցն վեհ գտեալ,

Սէրովբէից գերակայեալ:

Որպէս զՏէրս մեր գըտեալ,

ԶՍարգիս Շալվէ րաբուն եղեալ,

Հեզ եւ խոնարհ եւ երկեղեալ,

Եւ ի բանիցս զայս դողացեալ,

Հայր եւ Որդին աւթագաեալ,

Եւ Սուրբ Հոգին անդ հանգուցեալ,

Եւ ընդ ծնաւղսն իւր նընջեցեալ

Զարմիւքն իւրովք առ Տէր գնացեալ,

Որոց հոգիք նոցա աւրհնեալ

Որ աստ գրով են յաշեցեալ,

Իորք եւ անուանք աստ է գրեալ`

Ի գիր կենացն է կըտակեալ:

Որոց եւ մեք արժանացեալ,

Լիցուք մասին ժառանգեալ,

ԶԹորոս երէց, որ զայս գծեալ

Ձեռամբ իւրով եւ շարագրեալ,

Նա եւ զծնաւղսն իմ կատարեալ

Յիշման ձերոց արժանացեալ,

Հարք եւ եղբարք զինչ յնշխարհ լեալ,

Հաւատացեալք եւ սրբասնեալ,

Արք եւ կանայք մանկունք տիեալ:

Ծերք եւ ամեն հասակ ստեղծեալ,

Եւ անպիտան ծառայքս եղեալ,

Որ բանիս ենք միշտ սպասեալ,

Աղաչեմք զձեզ որք աղաւթեալ,

Սովաւ առ Հայր եւ Որդի զենեալ

Եւ առ Հոգին Սուրբս ըզսա բաշխեալ,

Որով լիցի սա կատարեեալ,

Զի մեք յեղաւթս ձեր յիշեալ

Գտից ընդ ձեզ հաղորդ եղեալ:

Նա եւ որդեակն իւր հսկող լեալ,

Գրիգորիուն ամեն օրհնեալ:

Մարմնոյ եւ արեան արժանացեալ,

Տեառն փրկչին մեր կցորդեալ,

Աստ եւ յապայն փառազարդեալ

Եւ պարակից սրբոցն եղեալ:

Որք ժառանգէք զհետ մեր եղեալ,

Մինչ ի վախճանն հանդերձեալ,

Սուրբ պատարագին արժանացեալ,

Եւ պարգեւացն հաղորդեալ:

***

ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ

Երեւան 1531

Գրիչ

Վայր` Յովհաննու վանք

ա

<230b> Այս պատմութիւն իմաստասիրական ոչ գոլով ի սուրբ մենաստանիս, ի վանս Յովհաննու, եւ տէր Համազասպս բազում փափագանաւք ի խնդիր էի, զի յետ իմ մնասցէ ինձ ընծայ ընդ մեծամեծս ի սուրբս այս Սիովն կաթողիկէի:

Արդ աղաչեմ զձեզ մանգունք սուրբ առագաստի հայցել ի Քրիստոսէ գթութիւն յանցանաց մերոց, եւ ինձ եղկելի գրչիս:

բ

<306b> Աւաղ մեծի աղետիս եւ անմխիթար սգոյս, որ էհաս տանս Վրաց եւ քրիստոնէից, զի սպանաւ թագաւորն Դէմէտրէ յազգէն Նետողաց, ոչ ինչ մահու պարտական, ի սահմիամսոյ, եւ էր թվին ՉԼԸ (1289):

Եւ ահայ ի մեծի վտանգի կանք, Տէր փրկեա զմեզ\\\ նեղութեանցս, ամէն:

գ

<123b> Զառաջնորդ գրոցս զսրբազան Էպիսկոպոսն զտէր Համազասպ յիշեսջիք ի Քրիստոսն եւ զԳրիգորէս կրաւնաւոր:

դ

<149a> Աստանաւր յիշեսջիք զսրբազան էպիսկոպոսն զտէր Համազասպ, ընդ նմին եւ զԳրիգորէս կրաւնաւոր եւ զիս զանարժան գրչիս ի Քրիստոս:

ե

<205b> Յիշեա Քրիստոս Աստուած զստացաւղ գրոցս եւ զառաջնորդ սորա, եւ զգրողս:

զ

<256b> Սխալեցաւ միտքս, զի նեղէին զմեզ այլակրանաւքս, թողութիւն արայ: Աւա՜ղ ի վրացեա՜ցս:

է

<120a> Աւաղ դառն ցաւիս, որ դիպա, եւ խափանեցաւ գիրս, վասն զի ատամս ցաւեցաւ զաւուրս եւթն, նաեւ գլուխս, այլ Տէր կարողացոյց:

ը

<97a> Եղո՜ւկ, քունս նեղեաց ի վիշտս յաւելուլ կամի:

թ

<172a> Զառաջնորդ գրոց զսրբազան եպիսկոպոսն Համազասպ եւ զԳրիգորէս կրաւնաւոր յիշեցէք ի Քրիստոս եւ զմեղապարտ գրիչս, աղաչեմք:

ժ

<265a> Աստանաւր յիշեսջիք զսրբազան եպիսկոպոսն զտէր Համազասպ, որ եղեւ ստացող գրոցս, եւ զԳրիգորէս կրաւնաւոր: Թէ ճար կա` եւ զմեղապարտ գրիչս:

ժա

<273a> Զստացող գրոցս զերջանիկ եպիսկոպոսն զտէր Համազասպ, եւ զեղկելի գրիչս յիշեցէք ի Քրիստոս:

ժբ

Գրիչ Գրիգոր

<74b> ԶԳրիգոր աշակերտ Թռթկայ, որ զդէմս գրեցի, յաղաւթս յիշեցէք, նայ եւ դուք անմոռաց առաջի Աստուծոյ:

***

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅՈՑ ՂԵՒՈՆԴԱՅ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ

Երեւան 1902

Գրիչ` Սարգիս

Վայր` Յոհանուվանք

ա

<130b> Կատարեցաւ վարդապետութիւն Ղեւոնդի վասն ժամանակագրաց տանս Թորգոմայ, ի հրամանէ տեառն Շապհոյ Բագրատունւոյ, որ եւ ցանկացող եղեալ սորին տէր Համազասպ ի պատուաւոր յազգէն Մամիկոնեանց, ի հալալ արդեանց ետ հրաման ծրել փցուն գրչի Սարգսի: Աղաչեմ յիշել յողորմածն Աստուած, եւ նմա փառք յաւիտեանս, ամէն:

բ

<217b> Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք ընթեռնոյք կամ լսէք եւ կամ աւրինակէք, զմեծավաստակ ճգնաւորին Եւագրեայ զհոգիայշահ հրամանքս, յիշեցէք զարժանին բարի յիշատակաց եւ բազմաց վկայեալն ի լաւն, զտէր Համազասպ, թէ յիշէք զփցուն գրիչս զՍարգիս, որ եմ սովեալ ի Հոգեւոր կերակրոց: Ողորմածն Աստուած ամենեցուն ողորմեսցի յաւրն կարեաց, զի նմա վաել է փառք եւ երկրպագութիւն այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՀՆԳԱՄԱՏԵՆԻՆ ՎԱՐԴԱՆԱՅ ԱՐԵՒԵԼՑՒՈՅ

Երեւան 1094

Գրիչ` Յոհանէս

ա

<2b> Ի խնդրոյն տեառն Համազասպայ եւ Գրիգոր վարդապետի Հաւաքումն մեկնութեան սրբոց արանց Եղիշէի, Եփրեմի, Յոհաննու Ոսկեբերանին եւ զորս տեսանին ի յանցնիւրս:

բ

<237b> … Աւրհնութիւն … Վարդան վարդապետին, եւ ստացողի սորա Ներսէ[ս] վարդ[ապ]ետի, եւ անարժան եւ ծոյլ գրչի Յոհանիսի ողորմութիւ ի նմա:

***

ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ

Երեւան 4834

Գրիչ` Առաքել

Վայր` Ս. Թեոդորոսի վանք, մերձ ի գեղաքաղաքս Ճմին

<57b> Ի թուականիս Հայոց ՉԼԸ (1289), ի յամեանս յուլիս ԺԸ(18) եղեւ կատարումն գրոցս ձեռամբ Առաքել գրչի, արդեամբք եւ ծախիւք Ահարոն վարդապետի, յիշատակ իւր եւ ծնողաց եւ եղբարց եւ քերց, եւ ամենայն ազգատոհմից` կենդանե[ա]ց եւ հանգուցելոց, եւ որք մի անգամ աւգնական եղեն Մելիսանին, եւ Վարդան, եւ Շահնշահ յատրին, որ զթուխտըն յաժան ծախեց, եւ Վարդան սարկաւագին, որ ի կոկելն աւգնեց, ընդ հովանեաւ Սուրբ Թեոդորոսի, մերձի գեղաքաղաքս Ճմին:

Արդ, որք ընթեռնուք զսա, կամ աւրինակէք, յիշեցէք զմեզ եւ մեղաց թողութիւն խնդրեցէք, <18a> եւ Աստուած, որ առատն է ի սուրբ պարգեւաց, մեզ եւ ձեզ եւ ամենայն հաւատացելոց առհասարակ, ողորմեսցի, եւ նմա փառք եւ պատիւ յաւիտեանս յաւիտենից:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 9483

Գրիչ` Յովաննէս

Վայր` Ասայելի վանք եւ Մշակավանք

ա

Փառք համագոյ Երրորդութեանն յամենայն արարածոց, որ արժանի արար հասանել յաւարտումն աստուածախաւս տառիս եւ հրաւիրակ համա[գ]ոյից \\\ Գր <186a> կենաց լուսաւոր սուրբ աւազանաւն [ը]նդ ամենայն տիեզերս քարոզ կենդանի եւ ջուր կենդանարար, առ ի յարբումն հոգւոյ եւ մարմնոյ, հանգիստ ննջեցելոց եւ բժիշկ ախացելոց, եւ հալածիչ դիւական գնդից, գիր կ[են]դանի մինչ ի կատարած աշխարհի, խրատ մեղուցելոց, եւ սպառնացող անդարձից, ուրախութիւն սրբասիրեաց, ուղղութիւն հայրապետաց սրբոց, առաջնորդ քահանաից, պսակ եւ պարծանք թագաւորաց, իշխեցող իշխանաց եւ համաւրէն հաւատացելոց տիեզեր[ա]ց: Զոր մեղաւոր հողս, անարժան եւ անմաքուր[ս] որո մանաւանդ զանուն մի[այ]ն առեալ ունիմ քահանաի բ[այց գ]ործք, որպէս հեռացեալ երկի[նս] յերկրէ ամենայն գոյիւ արտ[աք]ո երեւիմ եւ ոչ եմ արժանի մեր[ձ]ենալ ի սուրբ կտակս, վասնզի այս գործ մաքրագունիցն է, այլ ես լրբաբար հետեւեցա եւ գծած[գ]րեցի զփրկագործ սուրբ Աւետարանս, անվարժ ուսմամբ փ[ցո]ւն եւ տխմար արուեստիւ:

Գրեցաւ ի ժամանա[կիս] տեղապահ եւ աշխարհակալ մեծազաւրն Արղուն, եւ ու[նի ը]նդ ձեռամբ ի ծովէ ի ծով, [որու]մ եւ տացէ նմա Տէր Աստուած վայելել զաթոռ իւր իշխանութեանն: եւ իթու[ականութեան] ՉԼԸ (1289), եւ ի հայրապետ յայս \\\Հայոց տէր Գրիգոր\\\ տէր Ստեփաննոս որ[ոյ] տացէ նորա Տէր Աստուած [ա]թոռ աշտիճանի եւ ուղղափ[առ] հով[ու]ել զհովտս Քրիստոսի Աստուծոյ մեր[ո], եւ նմա փառք յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

Գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի խ[ռ]չակաւոր եւ յաստուածայբնակ [սուրբ] ուխտիս Ասայէլի անապ[ա]տիս, ընդ հովանեաւ Սուրբ Կար[ա]պետիս եւ սուրբ առաքելոյս Բա[ր]դողիմե[ո]սի եւ Սուրբ Գրիգորի Հայոց Լու[սաւորչի], եւ կենսայբեր Սուրբ [Նշ]անիս եւ այլ սուրբ նախատակաց: եւ ըստ մեղաց մերոց եւ անհ[ն]ազանդութեան ոչ եղեալ կատար[ու]մն, այն Յոհան գլուխ մնաց, [եւ] վերջ եղեալ, ի սուրբ ուխտիս Մշակավանք, ընդ հովանեաւ Սուրբ Գէորգեա եւ Սուրբ Կարապետի եւ Սուրբ Սա[րգսի] եւ Սուրբ Սիոնի, եւ Սուրբ Ստեփանոս[ի] եւ Պատերազմ[մ]ի սուրբ Նշանիս: \\\ Սրբասնաե[ալ] \\\ յարազատ եղբաւր Սարգըսի [հ]աւատարիմ կ[ր]աւնաւորի, եւ Համազասպայ աշխարհականի, եւ անուն գրչիս Յովհաննէս կոչեսցի:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան սիրովն Աստուծոյ, որք հանդիպիք տեսլեամբ սրբոյ Աւետարանիս, զխոշորութեան գրիս եւ զանարուստ բանիս անմեղայդիր լերուք: Զանարժանս յիշելոյ արժ[ան]ի արարէք, ի սուրբ եւ ի մաքրափայլ [յա]ղաւթս ձեր, եւ զհոգեւոր եւ զմարմնաւոր եւ զսնուցիչն իմ զհայր Յուսիկ հաւրեղբայր իմ, եւ զհայրն իմ զՊետրոս, եւ զմայրն իմ զԲարի: Յուսամք ի ձեզ լինել մեզ յիշող առաջի Քրիստոսի, զի ողորմութիւնն Աստուծոյ ի ձեռս արժանաւորեց գթասցի:

բ

<142b> Եւ զմեղսահոցեալ Յովաննէս յիշեցէք, ո՜վ եղբայ[ր]ք, եւ Քրիստոս յիշողացդ եւ յիշելոցս առհասարակ ողորմեսցի, ամէն, ամէն:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Սրուանձտեան, Թորոս Աղբար Բ, էջ 228

Գրիչ` Պետրոս

Վայր` Երզնկա եւ Սեւաստ

Եղեւ աւարտումն Սուրբ Աւետարանիս ի թվականութեանս Հայկազնեան տումարիս ՉԼԸ (1289) յաստուածազարդ հայրապետութեան տեառն Կոստանդեայ Հայոց կաթողիկոսի եւ ի քրիստոսապսակ թագաւորութեանն Հեթմոյ, եւ արժանապատիւ եպիսկոպոսութեան սրբասէր աստուածամեծար արքեպիսկոպոսիս մերոյ տէր Ներսէսի:

Բայց գրեցաւ Աւետարանս ի գաւառիս Եկեղեաց, ի մայրաքաղաքին Երզնկայ, ձեռամբ … գրչի Պետրոսի … քահանայի, նաեւ տեղի հանգըստեան մերոյ` յորում գրեցաք, ի դուռն Սեւաստու, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնի մաւր բանին Աստուծոյ: Եւ ստացայ զսա ինձ ի մխիթարութիւն կեենաց եւ ելիցն աշխարհէ, յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց…

***

ԺԱՄԱԳԻՐՔ

Երուսաղէմ, 2419, Պողարեան, Ցուցակ Ը, էջ 62

Գրիչ` Ստեփանոս

<269> Փառք Սուրբ Երրորդութեանն Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ: Ի թուականութեանս Հայոց ՉԼԸ (1289) գրեցաւ լուսազարդ աղաւթից մատեանս, ի խնդրոյ ումեմն սրբասէր միայն <270> ակեցի Նորոգէս անուն կոչեցեալ, ձեռամբ ամենամեղ եւ տխմար գրչի Ստեփան[ոսի]: Արդ, որք աւգտիք իսմանէ ուսմամբ կամ գաղափարաւ, յիշեսջիք ի Քրիստոս զՆորոգէս միայնակեաց եւ զծնողս իւր, նաեւ զիս` զՍտեփան[ոս] ի սրտէ խոցեալ եւ մեղաւք լցեալ հոգի, զանդարձս ի չարիս, յերեսս անկեալ աղաչեմ յիշման արժանի առնել, եւ Քրիստոս, որ առատն է ի տուրս բարեաց, ձեզ եւ մեզ ողորմեսցի:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երուսաղէմ 3290

Գրիչ` Գոգի

ա

<589> Ի թուիս ՉԼԸ (1289) գրեցաւ Սուրբ Աւետարանս ձեռամբ մեղապարտ Գոգու եւ անարժան քահանայի, նաեւ ստացող սորայ զպատուական քահանայ զՄիխայլ, որ ստացաւ զսսա յարդար ընչից իւրոց, յիշատակ իւրոյ եւ ծնողաց իւրոց, եւ եզ փառք յաւիտեանս, ամէն:

բ

Կազմող` Սուքիաս Եւ զսակաւ աշխատող սորա զՍուքիաս, որ կազմեցի զսայ, յիշելո արժան արարէք ի Տէր [զձել յիշ]:

***

ՇԱՐԱԿՆՈՑ

Զմմառ, 58, Քեշիշեան, Ցուցակ, էջ 93

Գրիչ` Գրիգոր

Վայր` Կլայ Հռոմեական

<298b> Գրեցաւ սա ի լաւ եւ իստոյգ աւրինակէ, որ կոչի Կոստնկցի: Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն Հաւր եւ Որդոյ եւ Սրբոյն Հոգոյն այժժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս, ամէն: Ի թուականութեանն Հայոց ՉԼԸ (1289) եւ ի հայրապետութեան տեառն սուրբ եւ փառաւորեալ երջանիկ եւ տիեզերալոյս հայրապետին մերոյ տեառն Կոստանդեա, եւ ի թագաւորութեան սուրբ եւ բարեպաշտ արքային Լեւոնի, գրեցաւ Շարականոցս այս, սատարութեամբ Աստուծոյ, ձեռամբ յոգնապարտ քանքարո եւ փանաքի գրչի գրիգոր քահանայի, ի յանառիկ ամրոցն ի Կլայս Հոռոմական, ընդ հովանեաւ տիեզերալոյս հայրապետին Սրբոյն Գրիգորի եւ Մարիանէի եւ Սուրբ Աստուածածնի փափագ մ\\\

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՍԱՂՄՈՍԱՑ ԴԱՆԻԷԼ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ԱՍՈՐՒՈՅ

Զմմառ 120, Քեշիշեան, Ցուցակ, էջ 241-243, Ալիշան, Հայապատում, էջ 488-491

Սրբագրող եւ ստացող` Յովաննէս Արքաեղբայր

Վայր` Ոտնկու վանք

ա

Բնաւորական իմն է բանականս սեռի` բարւոյն բաղձեալ եւ նմանիլ նախատպին ըստ կարի գիտողացն զնա` զաւրէն հրոյ միտել զակնն ոգւոյ ի գերն մեր գլուխ ունել, զի վեհիցն է եւ բարձրագունից` յովտէս տխրութեան բարձրանալ եւ զթակարդիւք սորա անդրաքայլել, աւն անդր ի վեր ելանել եւ հրազինեա լուսափայլիցն վսեմաց պարառոցիլ: Իսկ ես Յոհաննէս արքաեղբայր, որ երբեմն Պաղտւոյն, որդի քրիստոսամեծար եւ ամեներջանիկ, աստուածարեալ իշխանաց իշխանին Հայոց եւ պարոնին Կոստանդեա մականուն Մոզոն, որո յիշատակն աւրհնեալ միշտ յԱՍտուծոյ եւ յաստուածազանիցդ եղիցի, ամէն:

Դատապարտս այցելու անիմաստ հրաբուն հողս եւ նըւաստ ձեր ծառայ ծառայակիցս, որ ընդ սակաւ գտանիմ պարտեաւք անգեալ` Տեառն իմոյ արարչին եւ վասն իմ խաչեցելոյն, որ մոռացաւղ անթիւ երախտեաց եւ բազում բարեաց նորա եղէ, ի ստորակայս եւեթ յար պշուցեալ, եւ ցանգայի տեսոյ իւրոյ վրիպեալ, կա զանկայս եւ էակ զոչէս վարկուցեալ: Յորմէ շնորհիւ գթածի Տեառն իմոյ եւ հաստչի Յիսուսի Քրիստոսի ստեղծչի եւ նորոգողի Աստուծոյ` իբր ի թմբրական քունոյ ընդոստուցեալ տաղտապմամբ` ի սքանչելի պատուիրանս նորա ուշմաբար նայեցեալ եւ աղտափարատ` լուսովս հըրճըւեալ, յինէն անծանաւթ անունս կրեալ եւ լուսատու բանիւքս ոգիացեալ, զբերան ոգւոյս բացեալ եւ զաստուա ծագիծ մատեանս կլեալ, որ քաղցր ի քիմս մտացս իմ գտեալ, քան թէ զխորիսխ մեղու ճաշակեալ, որով յոյժ եղէ ճոխացեալ, քան որ ոսկւով եւ ակամբք է փարթամացեալ եւ իմ յայս իսկ ջանասիրեալ: Զի զանգիւտ ի գիւտ փոխարկեալ, եւ զոր յախմար գրչաց էր այլալեալ` յաւրինակաց բազմաց տաժանմամբ եղեւ յարմարեալ, զաւրէն ջրոյ խողովակի ի սուրբսդ իմ անցուցեալ, եւ զոգւոց ձեր պտուղ անթարշամ սովաւ արարեալ: Վարուք տերեւախիտ զմարմինսդ փթթեալ, եւ իմաստիւք զմիտս ոգւոց պտղեղ սովաւ կազմեցեալ: Երջանիկ պարուպետաց պարակցեալ եւ աչալուրջ տելեամբ Արքային մեծի զըւարճացեալ, լի լապտերաւք մտից սուրբ փեսային ժամանեայ, եւ անաղտ սիրով ի սէր նորին խառնեցեալ, այոյ, ամէն, եղիցի:

Արդ, պաղատանաւք սրտիւ եւ ջերմ արտասուաւք հայցեմ տ ձէնջ, հարք սուրբք եւ եղբարք ի Քրիստոս եւ որդեակք, ժառանգողք սորա եւ ընթերցողք եւ աւրինակողք` յիշել ի բարին Քրիստոս զտառապեալս Յոհաննէս եպիսկոպոս, ծնաւղաւք մեր, ընտանեաւք եւ ամենայն նոցին ծնընդաւք, եւ համայն ի Քրիստոս հաւատովք` քաւութիւն, թողութիւն, հանգիստ եւ ողորմութիւն գտանել ի Քրիստոսէ Աստուծոյ, այժմ եւ յապագայն, ամէն:

Պաղատիմ մերդ ասուբաց` մի աղաւաղել տալ զսա անմիտ մանգամբք, մի մըճոտել, մի անառիգած եւ բերանաբաց ձգել, մի զգանձս հասարակաց գողանալ, խորել եւ ծրարել իբր զժղտողն ստամբակ, մի գիտնոց խնայել, եւ մի արհեստագէտ գրչաց արգելուլ յաւրինակ տալոյ, եւ մի պարսել զայսր խահի կազմող ձեր, զյոյժ տաժանեալս յուղղոյն գիւտ, մանր է ասել գիր եւ փոքր գիրք. Գ (3) աւրինակ բերեալ զմին ուղղեցի, եւ զսա ետու գրել Սարգիս քահանայի, եւ եւս ուղղեալ յինէն կրկին եղբարբք մեր վաստակակցաւք` որոց Քրիստոս Աստուած ողորմեսցի նոցա եւ նոցայոցն, ամէն:

Գրեցաւ ի թվիս Հայոց ՉԼԸ (1289) յՈտնկա վանքն, ի կաթողիկոսութեան տեառն Կոստանդեա երկրորդի` յայսմ ամ եդելոյ, ի թագաւորութեան Լեւոնի բարեպաշտի եւ քաջի, աստուածաշնորհ զաւակաց նորան պարոնի Հայոց Հեթում աստուածապահ երջանիկն ի կրաւնաւորս եւ անհամեմատն ի բնաւս, զոր Քրիստոս փրկեսցէ միշտ ի չարէ. ամէն, եւ պարոն Թորոս, Սմբատ, Կոստանց, Ստեֆանէ, Ռուբէն, Աւշին. Աջն Աստուծոյ հովանասցի ի նոցին ամէն, եւ Աստուած զձեզ յիշեսցէ, ամէն:

բ

Դատապարտ այցելու եւ անիմաստ րաբուն արքայեղբայր Հայոց Յովհաննէս, որ երբեմն Պաղտւոյն, որդի քրիստոսարեալ եւ ամենաընտիր, երջանիկ եւ բարեպաշտ իշխանաց իշխանին եւ թագապահին` պարոնին ամենայն Հայոց Կոստանդեա, մականուն Մոզոն կոչեցեալ, յՌուբինեանց տոհմէ` որոց յիշատակն աւրհնեալ յԱստուծոյ եւ յաստուածայնոցդ լիցի, ամէն. ցաւղ կողից կենարարին յոսկերս նոցա տեղասցի, ամէն: Ի հոգիս նոցա հոգին Աստուծոյ հանգիցէ եւ ի լոյս երեսսաց իւրոց լոյս փառացն Հաւր ընդ սուրբսն դասեսցէ զնոսա:

Արդ, ի թուականիս Հայոց ՉԼԸ (1289) գրել ետու զեռափափաք եւ իմաստատու, հոգէնիւթ եւ աստուածարեալ բանքս սրբոյն Դանիէլի մեծ վարդապետի եւ հոգէխառն իմաստնոյ Սարգսի նորակերտ գրչի վանից իրիցու` որոյ Տէր ողորմեցի: Եւ քան[զ]ի յոյժ վատթարեալ յախմար գըրչաց տեսի զաւրինակքն, յորս բնաւ իսկ ոչ եւ կամ սակաւ ինչ գտանի ճշգրտութիւն. Բ (2) աւրինակս եդի առ իրեարս, եւ յոյժ քրտնաջան եւ մեծախոնջ տաժանմամբ ուղղեցի ըստ կարի, որպէս յայտ ահա գիտնոցդ երեւի: Յոյժ համազոյգ էին մինչ ի Կը Սաղմոսն, եւ զկնի այնց կարի եւս բայից երկարութեամբ զատեալ գտանին ի միմեանց` թէպէտ եւ ամբողջ մտացն էութիւն գոյր ի նոսա, եւ արահետ իսկ գոյր ի միոյն բանքս գրեալ յինէն: Վասն որոյ Տերամբ Աստուծով աղաչեմ զսուրբսդ մեր եւ զժառանգողսդ սորա եւ զաւրինակողսդ, եւ որք աշխատասիրաբար ուշմութեամբ ընթեռնոյք` ուղղածուծ զանծախս ծասկումն առնել:

Յիշեցէք սրտի մտաւք զմեզ մերայովքն ի բարի եւ անմոռաց յիշումն Քրիստոս` ներումն յանցանաց, քաւումն պարտեաց, գրումն ի գիրն կենաց, ազատ եւ գերչաց, հաշտ ի խռովութեանց եւ հուպ ի տարաբնակաց: Նա եւ բնաւ իսկ ի գերն մեր գլուխ Քրիստոս միանալ` համայն ի նա մկրտելոց, եւս եւ զմեզ յիշողսդ եւ զ ի սա աշխատողքս, ամէն:

Աղաչեմ սուրբ եւ մաքուր զսա պահել, գրել իսկ, եւ մի գողանալ եւ խորել: Աւրհնեալ են յԱստուծոյ լսող եւ յիշողք մեր, ամէն:

գ

<52a> Ուղղողիս մեծախոնջ տաժանմամբ եւ ստացող հողոյս Յոհաննէս եպիսկոպոս, եւ կրկին ծնողաց իմոց եւ զարմից, եւ զմեզ ի բարի յիշողացդ` ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած իմ:

դ

Գրիչ Սարգիս

<149b> Արդ, որք վայելէք ի լրոյ հոգիատար Մեկնութեանս եւ կամ գաղափարէք` յիշեսջիքի Քրիստոս Յիսուս զթարգմանող սորա զտէր Գրիգորիս Վկայասէր, եւ նորին զհարազատ հեղինակ զտէր Բարսեղ: Նա եւ զիս զտէր Յոհաննէս արքաեղբայր ուղղող սորա յիշէ Քրիստոսի բարի եւ զյիշողսդ մեր: Եւ այժմ զնուաստ զՍարգիս գրողս աղաչեմ յիշել ի Տէր:

ե

<6b> Զստացող սորա զտէր Յոհաննէս արհիեպիսկոպոս, արքաեղբայր Հայոց յիշեցէք ի Տէր, հանդերձ ամենայն զարմիւք:

զ

<29a> Զնուաստ զՍարգիս գրիչ աղաչեմ յիշել ի Տէր, եւ զքեռին իմ զՅոհանէս վարդապետն:

է

<52a> Զստացաւղ սորա զարհիեպիսկոպոս զտէր Յոհաննէս արքաեղբայրը յիշեսջիք ի Տէր, հանդերձ ամենայն ազգաւ, եւ Աստուած զձեզ յիշէ յիւր ողորմութիւն: Ընդ նմին եւ զնուաստ Սարգիս գրիչ աղաչեմ յիշել ի Տէր:

ը

<84b> Զնուաստ Սարգիս գրիչ աղաչեմ յիշել ի Տէր, եւ Աստուած զձեզ յիշէ:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Յովակիմեան, Ցուցակ Նիկոմեդիոյ, էջ 15

Գրիչ

Կատարեցաւ Սուրբ Աւետարանս ի մարտ ամսուն ԺԸ (18), թագաւորութեանն Հայոց Լեւոնին` որդին Հեթում թագաւորի, որ եւ Աստուած զաւրացուցանէ թագաւորին մեր Լեւոն եւ զաստուածատուր որդին իւր Հեթում:

***

ՃԱՇՈՑ ՅՈՎՀԱՆՆՈՒ ԱՐՔԱՅԵՂԲՕՐ

Վիեննա, 245, Տաշեան, Ցուցակ, էջ 634

Գրիչ

Քրիստոս ԱՍտուած բարեխաւսութեամբ մաւր քո եւ կուսի եւ սրբոց առաքելոցն եւ ամենայն սրբոց քոց, ողորմեա ծառային քո տեառն Յովհանիսի արհէպիսկոպոսի եւ տիեզերալոյս վարդապետի արքաեղբաւր` մեծ արքային Հեթմոյ գնացելոյն առ Քրիստոս, եւ ծնողաց իւրոց եւ ամենայն զարմից, եւ թողութիւն շնորհեա յանցանաց նցա, եւ քո սուրբ արքաութեանդ արժանի արա ընդ սուրբս քո: Եւ որք յիշեն զսոսա սրտի մտաւք ի բարի եւ թողութիւն մեղաց խնդրեն ի քէն, եւ նոցա թողութիւն շնորհեսցես աստ եւ ի հանդերձեալն, եւ քեզ փառ յաւիտեանս, ամէն:

***

ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ

Երեւան 1315

Գրիչ եւ ստացող` Յոհաննէս Արքաեղբայր

ա

<1b> Զսակւս գրող եւ զտառիս ստացող զՅոհանէս եպիսկոպոս եւ ծնաւղսն իմ` ծնընդաւք նոցին, յիշեսջիք ի Քրիստոս, ո՜վ սուրբք Աստուծոյ:

բ

<5b> Ընդ նմին եւ զյետին գծողս տեր Յոհաննէս արհիեպիսկոպոս Արքաեղբայր յիշեսջիք ի Քրիստոս, եւ զծնաւղսն իմ, եւ ամենայն հաւատացելոց եւ ընթերցողացտ, եւ լսողացդ, ողորմեսցի Քրիստոս որ է աւրհնեալ յաւիտեանս:

գ

<9a> Զաստուածասէր եւ քրիստոսազգեց հարսդ եւ զեղբարսդ իմ ի Քրիստոս, աղաչեմ յոքնամեղ դատապարտեալս ոգի Յոհաննէս եպիսկոպոս Արքաեղբայր Հայոց, որ եւ րաբուն, յիշել հանապազ զծնաւղսն իմ, եւ զեղբարսն, եւ զքերսն, ամենայն թագազնեա տոհմանաււքն մեր թողութիւն եւ փրկութիւն եւ հանգիստ եւ ողորմութիւն գտանել մեզ ի Քրիստոսէ ԱՍտուծոյ մերոյ: Մանաւանդ զիմս անարժանութիւն ջերմ գթով եւ աղէկէզ սրտիւ յիշել հայցեմ յաւուր տաւնի երեւման սուրբ Խաչին, որք լուսաւորիք սովաւ, զի յոյժ փափագմամբ գրեցի ինչ-ինչ մեղսակարկամ ձեռամբ իմով, եւ է զոր այլոց ետու գրել տաժանելի կրիւք, յիշատակ ինձ եւ իմոցն, եւ ի վաելումն աւքտի ապագայիցդ, ի դառն եւ վշտալի տըխրալլուկ [աւ]ուրս, յորում նեղիմ յընդանեաց` իբր ի թշնամեաց, եւ վըշտագնիմ ի սիրելեաց, իբր յատելեաց, որոց եւ յիշողացդ զմեզ ի բարի Քրիստոս Աստուած ողորմեսցի միշտ, ամէն:

դ

<20a> Երջանկացդ պարուց երկիր անգեալ եղկելի ոգիս Յոհաննէս եպիսկոպոս Արքաեղբայր Հայոց, հայցեմ յիշել զիս եւ զիմսն ի Քրիստոս, զի յոյժ փափագմամբ ետու բերել զսա ի Հռոմկլաէն, զի չկայր յերկիրս, եւ ես ձեռամբ իմով գրեցի ի յոյժ վշտաբեր աւուրսս, եւ որք յիշէք զմեզ ի բարի, եւ զձեզ յիշեսցէ անմոռացն Աստուած ի բարի: Երախտաւորքն մեր` մասն բարի գտցեն ի Քրիստոսէ Աստուծոյ, եւ մեղուցելոցն մեր, եթէ բանիւ եւ եթէ գործով, թողութիւն համայնիցն շնորհեսցէ Քրիստոս, եւ նմա փառք յաւիտեան, ամէն:

ե

Գրիչ` Յակոբ

<75b> ԶԱստուածապատւեալ սուրբ եպիսկոպոսն տէր Յոհաննէս զեղբայր թագաւորի աղաչեմ յիշել ի Տէր, ո՜վ աստուածասէր անձինք: Ընդ նմին եւ զեղկելիս Յակոբ սուտանուն գրիչ, եւ Աստուած զձեզ յիշէ յիւր ողորմութիւն:

զ

<120a> Զտէր Յոհաննէս արքեպիսկոպոս եւ րաբուն, զեղբայր բարեպաշտին Հայոց Հեթմոյ եւ զորդի քրիստոսասէր իշխանաց իշխանին մեծին Կոստանդեա` Արքայահաւր Հայոց, ծնաւղաւք նոցին եւ ծննդաւք եւ ամենայն թագազնեա ընդանեաւք յիշել աղաչեմ ի Քրիստոս, թողութիւն եւ ողորմութիւնգտանել ի Քրիստոսէ Աստուծոյ այժմ եւ յապագայն, զի յոյժ փափագանաւք ետ գրել զաստուածային մատեանսի հիշատակ ինքեանց, եւ Աստուած յիշողացդ եւ յիշելոցն ողորմեսցի, ամէն: Այլ եւ զեղկելի գրիչս Յակոբ, եւ զիմսն չմոռանալ աղաչեմ:

է

<352a> Զսրբասնեալ արհի սուրբ եպիսկոպոսի տէր Յոհաննէսի, եղբայր արքային Հեթմոյ, աղաչեմ յիշել ի Տէր, ո՜վ սուրբ եղբայրք, եւ զլցեալս մեղաւք Յակոբ գրիչս, եւ զեղբայրն իմ Կոստանդ, որ յայսմ ամի սպանաւ յանաւրինաց, աղաչեմ սրտի մտաւք յիշել ի սուրբ յաղւթքդ ձեր, եւ Աստուած զձեզ յիշեսցէ:

ը

<350b> Զարքաեղբարն Հայոց զտէր Յոհաննէս ստացող սորա եւ զիւրսն յիշեցէք առաջի Քրիստոսի, ո՜վ տեարք:

թ

<378b> Սիրելիք Աստուծոյ եւ ծառայակիցք մեր ի Քրիստոս, զարհիեպիսկոպոս զտէր Յոհաննէս` ստացող սորայ, եւ ծնողսն իւր, եւ զհամայն թագազնեա ընտանիսն իւր յիշեցէք առաջի Քրիստոսի ի բարի, եւ Աստուած զձեզ յիշեսցէ, ամէն:

ժ

<454b> Զյետին գրող սորա զՅակոբ, եւ զծնաւղսն իմ, եւ զեղբայրն իմ Կոստանդ որ յայսմ ամի սպանաւ յանաւրէնաց, յիշել աղաչեմ ի Տէր, ո՜վ աստուածասէր սուրբ հարք եւ եղբարք:

***

ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ

Երեւան 3710

Գրիչ` Յոհաննէս Արքաեղբայր

ա

<7a> Զունայնս ի համայն մասանց բարեաց եւ փարթամն եպերելեաց, զդատապարտս ոգի զՅոհաննէս եպիսկոպոս արքաեղբայր Հայոց, ծնողաւք մեր եւ ընտանեաւք յիշեցէք ի բարին Քրիստոս աղաչեմ զսուրբսդ Աստուծոյ, եւ զձեզ Տէր յիշեսցէ, ամէն:

բ

<28b> Զգրող սորա Յոհաննէս արքեպիսկոպոս եւ րաբուն, զորդի քրիստոսասէր եւ ամենընտիր իշխանաց իշխանին Կոստանդեայ թագապահի, եւ եղբայր բարեպաշտի եւ քաջի Հայոց մեծաց արքայի Հեթմոյ, որոց յիշատակն աւրհնութեամբ լիցի առաջի Աստուծոյ, համայն Ծնընդաւք սոցա եւ բնաւին զարմիւք, յիշել ի բարին Քրիստոս աղաչեմ զսուրբսվ, եւ յիշեալ ամենից` զյիշողսդ յիշեսցէ, ամէն:

գ

Այլ գրիչ

<262b> Զաստուածարեալ եւ զերիցս երանեալ արքաեպիսկոպոսն զըտէր Յովաննէս զստացող գրոցս, զեղբայրն սուրբ արքային յիշեցէք ի Տէր եւ զտառապեալ գրողս:

դ

Գրիչ` Թորոս

<294a> Այ եղբայր, յիշեա' զիս զԹորոս ի Տէր Քրիստոս:

ե

<314a>

Զծառայեալս գրոյն եւ ոչ բանին,

Ծառայգ հոգւոյն եւ ոչ բային,

Յիշողք լիջիք ինձ առ հոգին,

Զի ուր իցեմ, հոգւոյն լիցիմ:

զ

Գրիչ Ստեփանոս Վահկայցի

<347a> Պակաս է ի բան առ բան Հարցմանցդ, թերոյն թողջիք մեզ, զի զայս գտաք յաւրինակին, եւ զՅոհաննէս արքեպիսկոպոս` արքաեղբայր Կիլիկոյ, ծնողաւք եւ զարմիւք յիշեցէք ի Քրիստոս: Նա եւ զստրուկ ծառայս նորա Ստեփանոս գրիչ, Վահկայցի:

է

<378b> Աղաչեմ զամենեսեան, որք ընթեռնոյք զսա զերկրպագողս սուրբ խաչին Քրիստոսի Աստուծոյ զՍտեփաննոս յիշեցէք ի մեղաց թողութիւն:

***

ՏՐԱՄԱԽԱՒՍՈՒԹԻՒՆ

Երեւան 4947

Գրիչ` Ներսիսուկ

ա

<25b>

ԶՅոհաննէս եպիսկոպոս եղբայր թագաւորին Հեթմո:

Ներսէս տրուպ եւ անարժան

Սուրբ պատմութեան սիրով թարգման,

Յորոց սովաւ հոգւով ցնծան,

Հայցեմ ներումն թողութեան,

Զգրիչ սորին խիստ անարժան,

ԶՆերսիսուկս մեղաց պարտական,

Ի ժամ սորին ընթերցման

Մասնիկ միո ողորմութեան:

բ

<47b> Զգրող սորա զՆերսեսուկ յիշեսջիք ի Տէր:

գ

<89a> Արդ, աղաչեմ զընթերցողսդ եւ զիմաստութեան սիրողսդ իմանալ զխորս իմաստիցն Աստուծոյ քննութեամբս զսուրբ եպիսկոպոսն եւ զեղբայր թագաւորին Հայոց զՅոհաննէս` զբարեմիտն եւ զբարեսէրն եւ զառիթն թարգմանութեան ըզստացող սորին, մաղթեցէք Քրիստոսի յաստիս խաղաղութեամբ պահել, եւ ի հանդերձեալն ընդ սրբոց իւրոց երկնից արքայութեանն ընդունել: Այլ եւ զփցուն գրիչս աղաչեմ յիշել ի Տէր եւ զծնաւղսն իմ, եւ որ յիշէ յիշեալ լիցի ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերմէ: Եւ խոշորութեան գրիս մի մեղադրէք, զի առաջին է գիրս եւ չէի հմուտ:

դ

<132a> Զայս ոչ գտի ըստ կարգի սուրբ աւրէնսդ, այլ ես` Ներսէս եդի, զի յայտ լիցի, թէ այլ է քաղաքաց եկեղեցւոց եւ այլ` վանից կարգ Սաղմոսաց, զի այս Սուրբ Պետրոսի կարգն է, որ ի մեծն Հռոմ:

ե

<114a> Զստացող գրոցս զտէր Յոհաննէս եւ զծնողսն իւր յիշեցէք ի Քրիստոս, եւ Առաքելի գրչի մեղաց թողութիւն խնդրեցէք ի Քրիստոսէ, եւ նմա փառք յաւիտեանս, ամէն:

զ

<153b> Այս թուղթս բնաւ ոչ է տեսել զկոկիչն:

է

<163> Զստացաւղ սուրբ աւրինացս` զտէր Յոհաննէս յիշեցէք ի Քրիստոս, ընդ նմին եւ զմեղուցեալ գրիչ Առաքել:

***

ՃԱՇՈՑ

Քիւրտեան, Ցուցակ, էջ 416

Գրիչ

ա

<746B>

Զաստուածային շնորհաւքն լի`

Զստացողն այսմ մատենի,

Զորդին վեհի Կոստանդէի,

Զեղբայր Հեթմոյ քաջ արքայի,

Զտէր Յոհաննէս անուն բարի,

Նաեւ զրաբունըն պանծալի,

Աստուածայնոց հետեւողի,

Փրկչին մերոյսուրբ եւ բարի:

Արդ, աղաչեմ զեղբարսդ յոգի,

Եւ պաղատիմ աղերսալի,

Երկրպագեմ սրբոցդ գնդի`

Որք հանդիպիք այսմ տառի…

<275B> Զստացող սուրբ տառիս` զարթուն այցելու զՅոհաննէս եպիսկոպոս Արքայեղբայր, հանդերձ ծնողիւք իւր, յիշեցէք ի Տէր, վայելող[ք]:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երուսաղեմ 2568

Սրբագրիչ` Յոհաննէս Արքաեղբայր

<320> Պարոն Վասակ է արքաեղբայրն Հայոց, ստացող սուրբ Աւետարանիս այս, եւ աստուածապարգեւ զաւակք նորա Կոստանդին եւ Հեթում, զորս ի պարս սիրելեացն իւր ընկալցի Քրիստոս ԱՍտուած հայցմամբ սուրբ ծնողին իւրոյ: Նաեւ զուղղող սորա զՅոհաննէս եպիսկոպոս եղբայր սորա եւ զմերսն յիշեցէք ի Քրիստոս:

***

ՀԱՄԱՌԱՒՏ ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԳՈՐԾՈՑ ԱՌԱՔԵԼՈՑ ԳԷՈՐԳԵԱՅ ՍԿԵՌԱՑՒՈՅ

Երեւան 4119

Հեղինակ` Գէորգ Սկեռացի

ա

<2a> Առ խնդրողն համառօտիս տէր Յոհաննէս Արքաեղբայր, եպիսկոպոս նահանգաց աստուածապահ դղեկին Մոլեւոնի եւ մասին ինչ Բարձրբերդոյ, եւ նոյն տեսուչ հռչակելի սուրբ ուխտին Գռներոյ եւ առ հանդիպեալսն մատենիս:

Ահա, ո՜վ աստուածասէր հայր իմ եւ տէր հարկեցուցիչ, խնդիրս քո, եւ պատկառելի շուք երեսացդ դարձեալ գրաւեաց զիս ահիւ, մինչ չի մոռանալ զիմ խամութիւն տխմարութեանս եւ ընկենուլ զիս ի գործս, որ առաւել ծանր է քան զիս, քան զի հրամայեցէր ինձ զիմ յանդիման, տալով հանգամանս օրինակի` ի լայն եւ ի հարուստ Մեկնութենէ Գործոց առաքելոցն, հաւասար իմացուածով` զսպել զերկարութիւն բանիցն համառօտ կարգաւ: Զոր ի ձեռն այլոց զօրեղի կամ յոյժ մանաւանդ քոյին իսկ հանճարայեղձ եւ շատիմայ անձամբ, գեղեցկադից բանիւ բաւական էիր, լնուլ քազէն զիմաստասէր փափաքդ քո ի նպաստ գիտնոց վարժողաց, ի կարճել ժամանակիս զկարճն ախորժողաց` ըստ ասելոյ ումեմն: Բայց արդ, ոչ անգիտանամ զզիջանելդ քո ներգործութիւն սիրոյ գոլ առ իս ի յայսմ մասին, որում թէպէտ հպատակել բռնադատեցայ, սակայն ի թերութիւնս իմ հայելով զամօթի հարեալ կամ յանդիմանելովս իմ առ այս:

Եւ արդ, քանզի թէպէտ եւ բազմամանուած, սակայն հարթ եւ հորդ եւ միանգամայն կուռ եւ կոկ էր ճանապարհս, ընդ որ ի քէն ընթանալ հրամայեցայ, մանաւանդ զի պայծառ ջահսն եւ զանմուտ արեգակունսն առաջնորդ ինձ ունելով` զաստուածուսոյց հանճարեղն զտէր Եփրեմ եւ զքրիստոսածաւալ աղբիւրն իմաստից զամենահռչակն զՈսկեբերան, զորոց սրբոց երկընթաց ոտիցն բուռն հարեալ ահիւ, նախ` անտեսութիւն յանդգնութիւնս իմոյ աղերսիւ հայցեմ, եւ ապա օգնականութիւն տկար զօրութեանս առ ի բաւական լինել ինձ զխորիմաց եւ զպայծառափայլ նոցին բանս մեկնութեան Գործոց սուրբ առաքելոցն զառանձնացեալսն երբեք եւ զհամաձայնեալսն ուրեք` ընդելուզել հիւսամբ իբրեւ զականս պատուականս, կամ իբրեւ զանթառամելի զանուշահոտ ծաղիկս բոլորելով կազմել պսակ յուսոյ աստուածասէր գլխոյ խնդրողից, ի փառս Աստուծոյ եւ ի պատիւ սրբոց նորին, եւ ի հրճուանս աստուածասէր ընթերցողաց, յորոց աննախանձ սիրով հայցեմ աղերսիւ զոչ ինքնայորդոր համարձակիլս իմ յայս չափ անձին[ս] մեղադրութեամբ զսխալանս իմ եղբայրաբարս\\ զիջողացն ըստ իս: Իսկ զառաւել պասուք ծարաւոյտարողութեան ընդարձակ մտաց` հզօրքն ի ծովածաւալ աղբիւրսն իմաստից դիմեսցեն լնուլ ի բուն[ս]ն ի լայնսն ասեմ Մեկնութիւնս, յորոց եւ այս` այսչափ ծայրաքաղ համառօտեցաւ: Եւ զդոյզն իմ զաշխատութիւնս թողութիւն մեղաց յԱստծոյ հայցմամբ վարձատրել, եւ զփոխարէնն կրկնապատիկ յառատապարգեւ Տեառնէն ընդունել ամէն:

բ

<3a> Ի Գործոց առաքելոց բուն եւ ընդարձակ մեկնութեանց սրբոցն տեառն Եփրեմի եւ երանելոցն Յոհաննու Ոսկեբերանի, այս համառոտ շարահիւսեցաւ, որպէս եւ տեսցես առընթեր բանիցն յանցն իւր տեղւոջ դրոշմեալ զանուանս սրբոցն, հրամանաւ տեառն Յոհաննէսի աստուածապահ ուխտին Գռներոյ առաջնորդի:

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՅՈՀԱՆՆՈՒ ԱՒԵՏԱՐԱՆԻՆ ՅՈՀԱՆՆԻՍԻ ՈՍԿԵԲԵՐԱՆԻ

Երեւան 3816

Գրիչ` Ստեփանոս

Վայր` Սկեւռա

ա

<40a> ԶԲարսեղ քահանայ ստացաւղ տառիս, որ եւ հանգուցեալն է ի Քրիստոս, աղաչեմ յիշատակել ի սուրբ եւ իմաքուր աղաւթս ձեր, ընդ նմին եւ զամենամեղ գրիչս, եւ որքյիշէք եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ:

բ

<72a> Լիալապտեր ջահիցդ շիջեալ հողս եւ ունայնս Բարսեղ եւ ապէկար գծաւղս Ստեփանոս պաղատիմք յիշման արժանի առնել սիրովն Աստուծոյ, որով եւ դուք յաւիտեան յիշեսջիք յառատ բարերարութենէն Տեառն

գ

<83a>

Սպանողք չարին մեծ գազանի

Եկեալքդ ընկնի մեր յաշխարհի,

Նետիւ սպասէք յորմէ խոցի,

Նեղեալ գերիս մարմնով յոգի:

Աղաւթիւք ձեր մասն տացի,

Համայնց հոգւոց ու որք զկնի.

Որովք եւ ձեզ պարգեւեսցի

Յարդիս եւ յաւրն աներեկի, ամէն:

դ

<91b> Ողորմեսցի, Տէր Աստուած ստացողի Բարսեղ քահանայի, եւ ծնողաց իւրոց, եւ ամենայն եղբարց սուրբ ուխտիս Սկեւռայի, եւ ամենամեղ գրչիս, եւ որոց զամէն ասեն:

ե

<95b>

Սնոտի փառացս արհամարաւղք,

Երկնից բարեացն ժառանգաւղք,

Նոր սուրբ խահից այս ճաշակաւղք,

Նորոգ գինեաւս այս զզմայլաւղք,

Արտասուաւք մեզ աւժանդակաւղք,

Մօխրոցս լիք եւ վերբերաւղք:

Որով եւ դուք մեր հետեւաւղք,

Գրեսջիք յերկինս, պսակաւք, ամէն:

զ

<109a> Սրատեսիցդ եւ կորովաբացդ զաչացս կոյրքս ոգւով Բարսեղ եւ Ստեփանոս, պաղատիմք յիշելզմեզ ի բարին Քրիստոս:

է

<128a> ԶԲարսեղ քահանա, որ եւ հանգուցեալ է, յիշեսջիք սիրով ի բարին Քրիստոս, ընդ նմին եւ զհողս Ստեփանոս, եւ Աստուած միշտ ի բարին զյիշաւղս մեր յիշեսցէ, ամէն:

ը

<169a> Կատարեցաւ առաջին գիրք Յովհաննու սրբոյ Կոստանդինուպաւսի հայրապետի:

թ

Արդ, որք ընթեռնուք կամ գաղափար դնելով փարթամանայք ի ճոխ եւ յանկապուտ մեծութեանցս յաստուածային գերունակ իմաստիցս, յիշեսջիք ի Քրիստոս զաշխատաւղք սուրբ կտակիս, նախ` զսրբազանն Կիւրակոս վարդապգտն, որ բազում աշխատութեամբ եւ ըղձափափագ տենչամբ յասորոց գրոյ եւ ի լեզուէ, եւ ի յունականէն քերթողական արհեստիւ թարգմանեալ ի հայ բարբառ եւ ի գիր: Ընդ նմին եւ զԲարսեղ ստացաւղ տառիս` զհանգուցեալն ի Քրիստոս: Նա եւ զմեղացեալ գրողիկս Ստեփանոս եւ համաւրէն եղբարք սուրբ ուխտիս, եւ Տէր զձեզ յիշէ, ամէն:

ժ

<183a>

Աղաւթից ձեր սուրբ արտասուաց

Հանել զգերիս յայս կապանաց,

Ներումն հայցեմ ի բժշկացդ,

Նեխեալ հոգւուս ի չար վէրաց.

Որով եւ ձեզ պարգեւ բարեաց,

Յառատագիրն տացի շնորհաց, ամէն:

ժա

<195a> Մաքուր եւ կարծրապինդ քաջացեալ հոգեւոր եղբարք, զսալասիրտ եւ զապառումքս` զԲարսեղ եւ զՍտեփանոս յիշեսջիք աղաւթիւք ի բարին Քրիստոս, որով եւ դուք յիշեալ լիջիք յառատ բարերարութենէն նորա:

<258b> Զաստուածարելոցդ հոյսդ աղաչեմ յիշել ի բարին Քրիստոս զստացող տառիս եւ զգծաւղ հանդերձ ծնաւղաց մերովք, եւ նոյն յինքն Տէրն մեր զձեզ յիշէ, ամէն:

ժբ

<250a> Սովալլուկ եւ ախտալի ձեր ծառայակիցքս Բարսեղ եւ Ստեփանոս պաղատիմք հառաչմամբ յիշել զձեզ ի բարին Քրիստոս…

ժգ

<257b>

Հայցէմք ի ձէնջ տեարք իմ բարի,

Արտասուեցէք վասն իմ գիւտի,

Նետիւք խոցեալ կամք ի տղմի,

Նպաստ լերուք հանել անտի,

Յոմէ եւ դուք բուժումն ախտի,

Քաւիչն եւ ձեզ տացէ ձրի,

Երրորդութեանն անճառելի,

Զփառս երգեսցուք անլռելի: