Հայերէն Յիշատակարաններ

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Վասպ. 81, Լալ. Ցուց. Սիւն., 151-154։

 

Գրիչ ` Խաչեր

Վայր ` Բերկրի

 

ա

 

… Կատարեցաւ համայշունչ սուրբ եւ կե [ ն ] սաձիր աւետարանս ի մայրաքաղաք, որ կոչի Բերկրի, ընդ հովանեաւ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին եւ սրբոյն Յակոբայ հայրապետին, ի թուաբերութիւն Հայոց ՉԾԶ. (1307), ի թագաւորութիւն ազգին նետողաց, ի ժամանակին, յոր եւ եդին նշանս ի վերայ քրիստոսական հաւտին, ի հայրապետութեան տէր Զաքարիայի եւ յառաջնորդութիւն տէր Յովանիսի: Որք կարդայք յիշեսջիք ի մաքուր յաղօթս ձեր զպարոն Նէքնէք եւ զծնաւղսն, որ են ` զՎասոս եւ զԹամսեր, զի արժանի արասցէ Քրիստոս անմահական սեղանոյն, եւ զգրողս զԽաչեր քահանայն եւ զծնաւղսն իմ:

Յիշեսջիք ի մաքրափայլ եւ ի մեղսայքաւիչ յաղաւթս ձեր զպարոն Նէքնէքն, եւ ծնաւղսն իւր, եւ զզաւակսն ` զԱւագ պարոն, զՇաճապադինն եւ զԱզիզ տիկինն, եւս առաւել  զԱմիրն եւ զծնողսն իւր, քանզի բազում փափագանաւք զսուրբ աւետարանս ստացաւ ի հալալ յարդեանց յիշատակ պարոն Նէքնէքին եւ ծնողաց եւ զաւակաց իւրոց …:

Դարձեալ եւս ամենակարող ողորմութեամբն Քրիստոսի, եւ հաւրն նորին, եւ հոգոյն, ես պարոն Նէքնէք, որ ստացայ զաստուածաշունչ պատգամս աւե [ տե ] աց աւետարանիս ի հալալ արդեանց իմոց, իմով յաւժարութեամբ ընձայեցի զսայ մաւրն Քրիստոսի Աստուածածնին Աղթամարա …

Արդ, սպասաւորք սուրբ Աստուածածնին յանձն առին յամեն տարի Դ. (4) աւր վասն մեր պատարագել զՔրիստոս. մինն հաւր իմոյ ` Վասոսի, երկրորդն մաւր իմոյ ` Թամսերի, եւ եր [ ր ] որդն ինձ ` Նէքնէքի, եւ չորրորդն կենակցին իմոյ ` Սուրուխին:

Կատարիչքն աւրհնին յաստուծոյ, եւ խափանիչքն եւ ըստունգանօղքն, որպէս խաբեբայ, դատապարտին յաւուրն Քրիստոսի: Եւս եւ թէ ոք յանդգնի գողանալ զսայ, կամ վաճառել, կամ գրաւել, կամ զինչ եւ է պատճառի հեռացուցանելոյ ի դրանէ Աստուածածնիս Աղթամարայ, ինքն հեռացեալ եղիցի յողորմութենէն Քրիստոսի եւ մասն եւ բաժին զՅուդային եւ զԽաչողացն առցէ, ո ոք եւ է, թէ երէց, թէ աշխարհական, թէ այր եւ թէ կին, զի սուրբ Աստուածածնին է սայ անպատճառ …։

Այլ եւ ժամին սպասաւորքն, որ գան զկնի, զնոյն կատարիցեն: Թվ. ՉԾԷ. (1308): Ապա թէ ոչ, ընդ նոյն դատապարտութեամբ են: Այլ եւ զԱմիրն յիշել յաղաւթս հանդերձ ծնաւղաւք:

 

Գերութիւնից ազատող ` ըռես Կարապետ

 

բ

 

Դարձեալ յիշեցէք ի սուրբ եւ ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զՎանայ քաղաքի ըռես Կարապետն եւ զծնողք իւր ` զԱմիրխան եւ զԽախաթուն, եւ զկենակիցն իւր ` զԳուլաբաթն, եւ զորդին իւր ` զԱմիրխան, եւ զայլ ամենայն արեան մերձաւորքն իւր, եւ լի բերանով եւ ուղիղ սրտիւ աստուած - ողորմի ասացէք նոցա, որ ազատեաց զսուրբ աւետարանս ի ձեռաց անօրինաց եւ ետ դարձեալ ի դուռն սուրբ Խաչին Աղթամարայ …:

 

Գերութիւնից ազատող ` ըռես Ատոմ

 

գ

 

Յիշեցէք ի Քրիստոս եւ ի սուրբ յաղօթս ձեր զԱճկղայ ըռէս Ատոմն, եւ զծնողքն, եւ զազգն ամենայն, եւ աստուած ողորմի ասացէք նոցա, որ զսուրբ աւետարանս ազատեաց ի ձեռաց յանօրինաց, արարիչն աստուած զինքն ազատէ ի ձեռաց սատանայի եւ ի փորձանաց, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Վրաց. թանգարան, համար 18

 

Գրիչ ` Մկրտիչ

Վայր ` Արճիշի գաւառ, Շինամէջ գիւղ

 

ա

 

… Եւ արդ, նուաստս ի քահանայիցտ Մկրտիչ անուն, ցանկացող եղեալ հրամանաց փրկչին, փափագանաւք եւ խնդութեամբ սրտի եւ յաւժարութեամբ կամաւ գրեցի զհրամանս փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի ի վայելումն անձին իմոյ, եւ ծնողաց իմոց Պաւղոսու ||| յոյժ աշխատաւոր եւ սնուցանող, եւ ամենայն ազգականաց իմոց, եւ ամենեցուն, որ աւգնել են ի սուրբ աւետարանս, բարեխաւսութեամբ աւետարանչացս, ամէն:

Արդ, կատարեցաւ սուրբ աւետարանս եւ հրամանքն Քրիստոսի ձեռամբ մեղաւոր եւ փծուն գրչի Մկրտչի քահանաի, ի գեաւղս, որ կոչի Շինամէջ, ընդ հովանեաւ սրբոյ Սիովնի եւ սրբոյ Դանիէլի, յերկիրս Քաջբերունոյ, որ է  Արճէշ, ի թուաբերութեանս Հայկազնեան տումարի եւթնհարիւրերորդի յիսներորդի [ վեց ] երորդի (1307). Աղաչ [ եմ ||| ընթեռնոյք աստուածահրաշ եւ զհրամանս փրկչին ի ձեռն սուրբ առաքելոցն ի սուրբ պատարագի եւ յամենայն ժամ, յայնժամ յիշեսջիք զգրողս սորա զՄկրտիչ քահանա, եւ զծնողսն իմ, եւ զաւգնիչսն ի սո ւրբ աւետարանս: Եւ որ զմեզ յիշեն եւ յիշման արժանի արասցեն եւ նոցա ողորմեսցի Քրիստոս ի միւսանգամ գալստեանն իւրոյ, ամէն, ամէն:

Խոշորութիւն գրոյս եւ պակասութեան մի մեղադրէք, զի յառաջին գիր է եւ ես չէի հմուտ արվեստի:

Ի թագաւորութեանն նետողական ազգի որում անուն Խարպանդայ էր եւ Իսմաէլացոց սուլտան անուանեցին |||

 

բ

Տէր աստուած Յիսուս Քրիստոս, բարեխաւսութեամբ ամենայն սրբոց քոց, ողորմեա ամենեցուն, որք աւգնեցին ի սուրբ աւետարանս, եւ բազմամեղ ոգոյ Մկրտիչ քահանայի եւ վարդապետին իմոյ Ստեփանոսի, որ հարազատ եղբայր է իմ: Եւ որ կարդայք, ձեզ ողորմեսցի Քրիստոս: Ի թվ. ՉԾԶ. (1307): Հայոց մեծ վիշտ էր:

 

գ

 

Տէր աստուած Յիսուս Քրիստոս, բարեխաւսութեամբ սուրբ աւետարանչիս Մարկոսի, ի միւսանգամ գալստեան քո ողորմեայ Մխիթարա եւ ամուսնոյն իւրոյ Թամթայի, ամէն:

Եւ փծուն գրչի Մկրտիչ քահանաի եւ ծնողաց իւրոց |||

 

Ստացող ` Կարապետ

 

դ

 

Այլ եւ ես ` յետինս ի կարգաւորաց եւ թափուրս յամենայն բարեաց Կարապետ քահանայ, ստացա զսուրբ աւետարանս ի հալալ վաստակաց իմոց, յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան, 4216 ( տես նաեւ 1357, 1554 եւ 1730- ական թ. թ. )

 

… Արդ, ի կարճեալ աւուրս եւ երեկոյացեալ ժամանակիս, այսինքն ի վերջի դարուս, յորժամ [ յ ] աղագս ծովացեալ մեղաց աշխարհիս, իբր երեգալեան իմն մրրկեալ տատանեալ ծփէր ի բռնութենէ սրոյ ազինն նետողաց, զոր յոլով ժամանակաց աւո [ ւրց՞ ] սաստկացեալ տիրէր համայն ամենայն երկրի, սկսեալ յելիցն արեւու ի ծովէն  Կասբից, շրջապատեալ զհիւսիւսիւ մինչեւ գա, հասանէ ի ծովն Պոնտոսի, եւ դարձեալ, ի միւս կողմամբն հարաւայնոյ պատ առեալ, պարունակեալ զաշխարհն Բաբիլացւոց եւ զհամայն զԱսորիս եւ զԿուլի [ կ ] եայ, մինչեւ ցնոյն ծովն Պոնտացւոց աշխարհին, զբոլոր մէջերկրայս, զազգս եւ զլեզուս բազումս [ ընդ ին ] քեամբ կալեալ ունէր չար լուծ ծառայութեան նոցա, ըստ նախատեսութեանն մեծ հայրապետութեան Ներսէսի Հայոց [ կաթողիկոսի ]: Եւ պակասեալ, նուազեալ գայր հայրապետութեան սեռի սուրբ Լուսաւորիչն Գրիգորի եւ թագաւորութիւն ազգին Արշակունեաց, ըստ տեսլեան սրբոյն Իսահակայ: Եւ սակս անդարձութեան մերոյ ոչ դարձաւ բարկութիւն նորա, այլ տակաւին ձեռն իւր բարձրացեալ է ի պատժել [ եւ ] ի պատուհասեալ, եւ մեր ոչ զղջացեալ, մինչեւ ծուրեալ եւ ծըգեալ, հիւծեալ մաշեցան ամենայն կեանք մեր, ի մահ եւ դժոխս մերձեցան անձինք մեր, քանզի թողին գազանաբարու եւ այլադէմ եւ այլալուսու ազգին նետողաց զհայրենի աւրէնս իւրեանց, թողին եւ հետեւեցան չար աղանդոյն կարապետ նեռին Մահմետի, եւ եւս քան զեւս ընդ նեղութեան եւ ընդ հալածանաւք արկին զազգս քրիստոնէից:

Արդ, յայսմ դառն եւ ի դժնա ժամանակի, յորում խաւար անլուս եւ մեք անմխիթար, տարածեալ մածեալ ունէր զամենայն …:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 7691 ( տես նաեւ 1451)

 

Ստացող ` Վարդան

Վայր ` Կիլիկիա

 

Կամաւք աստուծոյ հաւր կենդանւոյ եւ կարողի յամենայնի, եւ միածնի որդւոյ իւրոյ կենարարի … ես ||| ի վերջ հասեալ քահանայից, մեղաւոր եւ անարժան ծառայ աստուծոյ, ցանկացաւղ եղէ այսմ լուսաիղձ եւ կենսակիր սուրբ կտակիս եւ զի անձեռնհաս էի վասն աղքատութեան: Փափաքն ստիպէր զիս եւ յոյժ ըղձայի. եւ հանդիպեալ աստուածապաշտից ոմանց եւ արարին ինձ ողորմութիւն, եւ հանապազ գթացին ի յիս զուարթամիտ առատութեամբ: Ոմն, որում անուն կոչիւր Թաւտաւրէ, որ եղեւ առ իս բարեմիտ, վասն աստուածասիրութեան իւրոյ եւ վասն յիշատակի հանգուցելոյ զուգակցի իւրոյ, եւ բարեպաշտ աներոյ իւրոյ Առաքելի, գործակցութեամբ եւ յաւժարամտութեամբ զոքընչի իւրոյ Թեմանայ, եւ այլ ոմն ` անուն Ճուան, որ եւ նա բարեմտաբար հանապազ գթացել է յիս, որոց արդեամբք ստացայ զայս փափաքելի կենսունակ սուրբ կտակս, որոյ ես միայն միջնորդ եմ ստացուածոյս: Եւ ոչ թէ յիմ արդեանց ստացայ, այլ ի վերոյգրեալ աստուածապաշտիցն արանց. եւ ես միայն զայս արարի ` զսպելով զիս ի յաւելորդացն, միայն հարկաւորաւն բաւականացայ: Եւ ետու գրել եւ աւարտել քահանայի ո [ ւ ] րումն գրչի, որոյ անուն Լեւոն, ի ստոյգ եւ յընտիր աւրինակէ, զոր յոյժ բաղձանաւք եւ յոգնատոչոր տենչանաւք, մեծաւ աշխատութեամբ ստացայ զսա ի լուսաւորութիւն մանկանց եկեղեցւոյ եւ յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց, հաւրն ` Թորոսի եւ մաւրն իմոյ Շարի, եւ եղբաւրն իմոյ Անդրէասայ քահանայի, եւ այլ եղբարցն ` իմոց ` Յովանիսի եւ Աւետեաց, եւ քեռոյն իմոյ տէր Վարդանայ, եւ այլ ամենայն զարմից իմոց ` կենդանեաց եւ ննջեցելոց: Վասն որոյ աղաչեմ զսուրբ հարս եւ զեղբարս … յիշեսջիք զստաւցաւղն զվերոյգրեալն զՎարդան ծերունի քահանայ եւ զայլ երախտաւորսն, եւ զարդիւնարարն ` զՅակոբ Մուղտսի, եւ զկին ոմն պարկեշտուհի եւ սգաստ որոյ անուն Տալիթա, որ եւ նա արար արդիւնք ի սուրբ կտակս, եւ զսակաւ աշխատաւղս ի սմա վասն ուղղութեան ` զմեղաւոր հողս Ստեփանոս Գոյներիցանց, եւ երկրահուպ դիմաւք հայցեմ ի հանդիպողացդ ողորմութիւն խնդրել ի Քրիստոսէ յահեղ աւուրն համառաւտի ընդ ամենայն սուրբս իւր, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն:

Եւ զկարաւտս ողորմութեանն աստուծոյ զԼեւոն սուտանուն քահանայ, որ ոչս եմ արժանի այսմ աստիճանի, յերեսս անկեալ աղաչեմ զսուրբ հանդիպողսդ ` զհարս եւ զեղբարս, զի արժանի առնէք յիշման առաջի զէնման անմահ գառինն քրիստոսի զիս ` զմեղ ուցեալ գրիչս, եւ զծնաւղսն իմ, եւ զամենայն ազգատոհմն, եւ աստուած զձեզ յիշէ, ամէն:

Գրեցաւ ի թուա [ կանութեան Հայոց ] ՉԾԶ. (1307), ի թագաւորութեանն տղայ թագաւորին Լեւոնի, որդւոյ Թորոսի, թոռին Լեւոնի:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. 6273, էջ 112 ( Լիմ )

 

Գրիչ ` Մխիթար

 

վայր ` Մեծոփայ վանք

 

ա

 

Յանկ ելեալ կատարեցաւ աստուածախօս աւետարանս … ի թուի Հայկազեան տոհմիս տումարի ՉԾԶ. (1307), յանապատիս Մեծոփայ վանք առձայնելոյ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս, յառաջնորդութիւն սրբազան եւ պատուական հայրապետիս տեառն Սարգսի, ձեռամբ անարժան եւ պիտականուն Մխիթար վարդապետի, ի ստացումն մերոյ հարազատի ` ումեմն Աւետիս քահանայի եւ կուսակրօն աբեղայի, պատճառ եւ առիթ երկնային եւ անթառամ պսակացն:

 

բ

 

Ես ` պիտականուն Մխիթար վարդապետ, գրեցի զսուրբ աւետարանս իմով ձեռամբ, եւ վաճառեցի զսա ընդ աշխատանաց իմոց Ստեփաննոս քահանայի, յիշատակ նորին եւ ծնողաց իւրոց, եւ բարեխօս առ որդին միածին, այլում խօսք եւ դատաստան ընդ նմա ոչ գոյ բնաւ:

 

ՊՐՈԽՈՐՈՆԻ ՅԱՅՏՆՈՒԹԻՒՆ ՏԵՍԼԵԱՆՆ ՅՈՎՀԱՆՆՈՒ

Մատենադարան Հայկ. թարգ. էջ 673, եւ Փիրղ. 6273, էջ 111-112 ( Բրիտ. թանգ. 19, 728)

 

Գրիչ ` Ստեփան

 

վայր ` Մլիճի վանք, Կիլիկիա

 

ա

 

… Գրեցաւ գիրքս այս, որ կոչի Պրոխաւռ, որ ունի առ ինք հաւաքեալ զամենայն բանս եւ զգործս Յովհաննու աւետարանչի ` եղբաւր տեառն, ի սուրբ ուխտս  Մլիճի, ընդ հովանեաւ Տիրամաւր սուրբ Աստուածածնի եւ այլ սրբոցս, մաւտ յանառիկ դղեակս Պապառաւն: Արդ, ստացաւ Կոստընդին քահանայ յիշատակ իւր, եւ ծնողաց իւրոց, եւ ամենայն զարմից իւրոց: … Գրեցաւ ի թվ. Չ. երորդի յիսներորդի վեցերորդի (1307): ԶԿոստանդին քահանայ զստացող գրոցս յիշեսջիք ի տէր, ընդ նմին եւ զեղկելի Ստեփան ` զգրող սորա, եւ աստուած զձեզ յիշէ յիւրում արքայութեան, ամէն: Եւ արդ, որ ժառանգէք [ զգիրքս ] յետ նորա, թողութիւն յաստուծոյ խնդրեցէք Կոստանդեայ քահանային, եւ մօրն իւրոյ Վալուրջի, եւ հօրն իմոյ Կատանդ քահանայի, եւ զքոյրն իմ զՇահանդուխտ, եւ զքեռին իմ զԳրիգոր կրօնաւորն, եւ զքոյրորդին իմ զԹորոս ` զտարաժամ փոխեալն առ Քրիստոս: Եւ զհոգեւոր մայրն իմ զԹեֆանու յիշեսջիք ի մաքուր յաղօթս ձեր:

 

Գրիչ ` Աւետիք

 

բ

 

… Ախտացելոց բըժիշկ բարի,

Կենաց տըւող ամենայնի,

Քաւիչ մեղաց լեր Թորոսի

Եւ հալածիչ ախտից ժանտի,

Ոչ այնու միայն, որ երեւի,

Այլ եւ ներքնոյն, որ իմանի.

Հանգոյն շնորհին այնըմ մեծի,

Զոր արարէր անբաւ բարի,

Պարգեւս անճառս անպատմելի

Դու ` Աբգարու թագաւորի,

Ընդ նմին եւ ինձ անարժանի,

Եւ տրուպ քո ծառայի,

Աւետեաց մեղաւորի

Եւ սուտանուն քահանայի:

 

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԹՂԹՈՑՆ ՊՕՂՈՍԻ

Հալէպ. Սբ. Մնկ. 142. Սիւրմ. Ա. 247

 

Գրիչ ` Ղազար

Վայր ` Արճէշ գաւառ, Ասպիսնկայ վանք

 

Գրեցաւ … ի թուականութեան Հա [ յ ] կազնեան տումարիս ՉԾԶ. (1307), յանապատիս Ասպիսնկայ, ի հայրութեան Ստեփանոս վարդապետի ` ժրի եւ ամբծի: Ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս, եւ սուրբ Յարութեանս, եւ այլ սրբոց: Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք կարդայք կամ աւրինակէք, զստացողս սորա ` զՍիմէոն կրաւնաւոր եւ զիս զսուտ [ ՞ ] միայնակեաց փցուն գրիչ Ղազար [ յիշեցէք ]…:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. 6273, էջ 113 ( Մեծոփայ վանք )

 

Գրիչ ` Ներսէս

 

վայր ` Այրիձոր

 

… Արդ, գրեցաւ սուրբ աւետարանս ի հռչակաւոր մենաստանիս, որ կոչի անուամբ Այրիձոր, ի թուաբերութիւն Հայոց ՉԾԶ. (1307), գրեցաւ ընդ հովանեաւ սուրբ Յարութեանս, եւ այլ համօրէն ամենայն սրբոց իւրոց …: Յիշեսջիք զստացող սուրբ աւետարանիս ` զԱստուածատուր … եւ զիս զամենամեղ անձամբս կորուսեալս ` գծող եւ եթ անուանիմ ` Ներսէս կոչեցեալ:

 

ՃԱՌՔ ԲԱՐՍՂԻ ԿԵՍԱՐԱՑՒՈՅ ԵՒ ԳՐԻԳՈՐԻ ԱՍՏՈՒԱԾԱԲԱՆԻ

Երեւան 4234

 

Գրիչ ` Խաչիկ

 

Զմեղուցեալ ծրողս զԽաչիկ սարկաւագ եւ սպասաւոր բանի յաղօթս յիշեցէք, ո ՜ վ սուրբ ընթերձողք, եւ սխալանացն ներումն հայցեմ, զի այսքան է կար մեր: Ի թուիս ՉԾԶ. (1307), ի հրոտից ի Ժ. (10):

 

ՍԱՂՄՈՍԱՐԱՆ

ՀԱ. 1922. էջ 154

 

Վայր ` Կիլիկիա

 

Ի թուականիս Հայոց ՉԾԶ. (1307), ի նոյեմբերի ի ԺԷ. (17) աւրն սպանաւ աւագ պարոն Հայոց Հեթում եւ գեղուղէշ եւ ամենաբարի պատանին, եղբաւր որդին իւր ` Լէոն, որդի պարոն Թորոսի, ի ստորոտս Անարզաբու, յանաւրէն Պելարղոյէ, եւ սուգ մեծ թողին ազգիս Հայոց: Արդ, աղաչեմք զամենեսան, յիշեցէք սրտի մտաւք զվերոյասացեալ պարոն Հայոց զՀեթում եւ զբարեպաշտ թագաւորն զԼէոն, որք նահատակեցան ի վերայ ազգիս Հայոց, զի դասեսցէ զնոսա յաջակողմեանն իւրում Քրիստոս աստուած, որ աւրհնեալ է յաւիտեանս, ամէն: Նայ եւ զնահատակակիցս նոցին ` զԱւշին ` ասպարապետն Հայոց եւ զպարոն Վասակ ` հաւրեղբայրն իւրեանց: