Հայերէն Յիշատակարաններ

       1349
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Ե. Լալայան, անտիպ (Վարդաշէնի սբ. Աստուածածնի եկեղեցի)
      
       Հետ. ստացող` Թուղթանի իշխանուհի
      
       վայր` Երերան վանք
      
       ա
      
       Փառք ... որ արժանի արաք զամենայն հաւատացեալս պէս պէս եւ զանազան եղա նակաւք գտանել զարքայութիւնն աստուծոյ. ոմանք պահաւք եւ աղօթիւք ապրեցան ի տանջանաց, ոմանք ողորմութեամբ զողորմութիւն ընկալան ի Քրիստոսէ, ոմանք տկարագունիցն աւգնելով ողորմութիւն գտին յաստուծոյ, ոմանք աղքատութեամբ եւ վասն Քրիստոսի անընչութեամբ ապրեցան, ոմանք մե ծոգութեամբ եւ բարեպաշտութեամբ զգանձս իւրեանց յեղլով ի դուռն եկեղեցւոյ` հաճոյ եղեն աստուծոյ, որպէս եւ երանելի եւ բարեպաշտ իշխանաց իշխանս Թուղթանի, դուստր իւանէ թագաւորատոհմ եւ բարեպաշտ իշխեցողի Որոտան գաւառի: Արդ, սայ հարսն բերեալ ի տունս Հայոց մեծաց եւ թագաւորատոհմն, հարազատ եւ քաջազաւր իշխանաց իշխանին` որդոյն Շահուռեցոյ` նահանկակալի Հայկազեն գաւառիս Վայոց Ձորոյ, Վահրամայ անուն կոչեցեալ, յազգէն մեծ Տարսաիճենց, եւ ամուսին սորայ` նույնպէս թագաւորատոհմ եւ իշխանաց իշխան, բարեպաշտ եւ աստուածայսէր, որոյ անուն Գոնցայ ճանաչէր: Արդ, Վահրամ իշխան երիտասարդ հասակաւ փոխեցաւ առ Քրիստոս եւ եթող սուգ անմխիթար յետամնացաց իւրոց: Եւ ունէր երիս որդիս` նորայբոյսք եւ ըստընդեայք, թողեալ յաշխարհիս: Ամուսին սորա Գոնցայ բազմաջան աշխատութեամբ եւ դառն չարչարանաւք հասուցեալ ի չափ հասակի, որ էին պարծանք Հայոց աշխարհիս ցոցայ (՞ ) կոչի Ուքան, Ամատայ եւ Հասան, սոքա սպառազինութեամբ քաջացած ընդդէմ այլասեռից, նահատակեցան ի վերայ քրիստոնէից եւ թերայկատար օրով ի Քրիստոս փոխեցան, եւ կրկին թողին սուգ անմոռանալի ծնաւղաց իւր եւ կենակցաց իւրեանց:
      
       Արդ, Թուխթանի, կենակից գոլով կորովի եւ քաջայզաւր իշխանին Ամատային, որ ի վերայփոխիլն իւրում եթող մեծ աշխարումն եւ սուգ տանս Վայոց Ձորոյ: Եւ ամուսին սորա Թուխ[թ ] անի անմխիթար գոլով յամենայնի, բայց միայն դուստր մի ի սփոփումն եւ ի մխիթարութիւն անձին իւրոյ` Նաթիլ անուն, դեռաբոյս եւ նորայպսակ, զոր տէր աստուած հասուցէ զնայ, գլխովն իւրով խորին ծերութիւն , ամէն:
      
       Արդ, բարեպաշտ Թուխթանի յելից զբան հին եւ նոր կտակարանաց, որ ասէ թէ` երանի, որ ունի զաւակ ի Սիոն եւ ընտանի ի վերին Երուսաղէմ, եւ զբանն մարգարէին Դաւթի, որ ասէ` մարդոյ որպէս խոտոյ են աւուրք իւր, որպէս ծաղիկ վայրի, այնպէս ծաղկէ, շնշէ ի նմայ հողմն, ոչ է եւ ոչ երեւի տեղի նորայ: Սայ յիշելով թէ սուտ է կենցաղս այս` եդ զյոյս իւր ի դուռն եկեղեցոյ, որ տանէ զարքայութիւն, այս լինի փրկանք առն իւրում Ամա տային. եւ գնեց զաւետարանս ի հալալ արդեանց իւրոց յիշատակ իւր եւ ծովայծաեալ, եւ գեղեցիկ եւ քաղցրահայեց, եւ առիւծաբազուկ առն իւրում Ամատ[այ]ին, եւ դեռայոյս զաւակին իւրոյ` Նաթիլին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իւրոց , ամէն:
      
       Արդ, ես` անարժան Թուխթանի, դուստր Իւանէ Որոտան իշխեցողի, քոյր քաջ քարտուղարի եւ երջանիկ րաբունապետի Յովաննէս վարդապետի, հարսն մեծ Շահուռեցեանց, կենայկից հզաւր եւ մեծ իշխանին Ամատին, շինեցի զԵրերան ժամատունս զԱստուածածնիս, եւ դասեր լալեցի (՞ ), եւ գնեցի զաւետարանս ի հալալ արդեանց իմոց եւ ետու Երերան սուրբ Աստուածածնին, յիշատակ ինձ, եւ առն իմում Ամատին, ըսկեսեր եւ սնուցչին եւ երախտաւորին իմոյ` աստուածայսէր եւ բարեպաշտ պարոն Գոնցին, եւ զաւակին իմ Նաթիլին, եւ հաւր իմ Իւանէ, եւ մաւր իմ Տիկնանց տիկնայ, հարազատ եղբարց իմոց Հասանայ եւ Զաքարէի, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իմոց:
      
       Ով որ զայս եկեղեցիս ծառայեսցէ` տարէն երեք աւր պատարագ կատարեն` զտաւն ցարագ հինգշաբթին եւ զվարդեւառին եւ զծառ-զարդարին, որչափ ես կենդան եմ` Ամատային առնեն, ինչ ես մեռնեմ` ինձ առնեն, կատարիչքն աւրհնին յաստուծոյ եւ խափանիչքն դատին ի տեառնէ:
      
       Եւ գնեալ եղեւ սայ ի դառն եւ ի նեղ ժամանակի, ի բռնակալութեան տաճկաց Մելիք Աշրափին եւ Աշտարին (՞ ), եւ ի ղանութեան Էդիլ Շրւանին, որ էին դատաստանք նոց[ա ] ստւերք եւ անիրաւ, եւ իշխանութեան քաջ զաւրավարին Հայոց, աստուածասէր եւ բարեպաշտ իշխանաց իշխանին Բեշքենայ եւ Իւանէ , եւ յետ աստուածասէր եւ երկիւղալից թագաւորայշնորհ պարոն Բիւրդելին եւ Վախախին, որ ի Քրիստոս փոխեցան: Յետ սոցա մահուանն անկաւ սով սաստիկ, կոտորեցան յերից մասանց Հայոց աշխարհս, եւ յետ սովուս մխիթարութեան եհաս աստուածասաս տ բարկութիւն ի վերայ մեր, եւ անկաւ մահ տարաժամ յամենայն աշխարհս, եւ տարաւ զկէսայմասն աշխարհիս, եւ այս վասն ծովացեալ մեղաց մերոց եղեւ: Եւ դեռ ոչ կու դառնանք, այդ կու աւելունք չարիս` նման անաւրինաց: Եւ զայս ամենայն տեսանելով երկիւղալից Թուղթանի, ստացաւ աստուածային գանձս հոգեւոր: Ով որ հանդիպիք, կամ ուսմամբ, կամ աւրինա-
      
       կաւք, յիշեսջիք զաստուածասէր եւ զբարեպաշտ զԳոնցա եւ զԹուղթանի եւ զամենայն վերոյգրեալս ի սմա: Մի ոք իշխեսցէ հանել զսայ ի սուրբ Աստուածածնէս Երերան, կամ գողանալով, կամ իւրիք պատճառանաւք: Ով որ զայս յիշատակարանս ջնջէ` ջնջի ի կենաց գրոյն, ով զայս աւետարանս արտաքս հանէ` արտաքսեալ եղիցի յարքայութենէն աստուծոյ:
      
       Գրեցաւ յիշատակարանս ի վանս Երերան, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս եւ Գէորգայ զաւրավարիս, ձեռամբ անարհեստ եւ մեղսայմակար[դ ] եւ փցուն գրչի վահանայ, ի թուայբերութիւն Հայկազեան տումարիս ՉՂԸ. (1349): Աղաչեմ ընդ վերայգրեալսն զիս յիշման առնել արժանի, ո՜վ սուրբ մանկունք Սիոնի, եւ աստուած յիշողացդ եւ յիշեցելոցն առհասարակ ողորմեսցի: Ամէն, եղիցի , եղիցի:
      
       բ
      
       Եւ այս զաւրավարս` քաջ Ամատայս, էր նիզակակ[ա՞լ ] եւ կորովաձիգ ասպարապետ ի դրան թագաւորաշուք իշխանաց Բիւրթելին եւ Վախախին, սիրեցած յամենից, որպէս հարազատ որդի: Եւ յորժամ փոխեցաւ առ տէր եւ տրտմեցոյց զամենեսեան, ոչ գոլով ժառանգ հայրենաց իւրոց: Եւ վասն յոյժ սիրոյ, որ սիրեին պարոն Բիւրթելն եւ Վախախն զպարոն Ամատայն, ետուն զթոռն իւրեանց` զորդի Բեշքենայ զԿուկայն, ժառանգ էառ (՞ ) յետայմնաց եւ տէր հայրենեաց Վահրամայ որդոյ Շահուռեցոյն` Երերան եւ Վանացն եւ Քալատակին եւ այլ հայրենեացն ամենայնի:
      
       Արդ, Կուկայս այս գովելի, սայ որդի մեծ իշխանի Բեշքենայ քաջ զաւրավարի, որդի մեծի Տարսայիճի: Սա հրամանաւ իւր մեծ նախնին երեկ տէր այսմ գաւառի, տէր եւ աստուած յամենայնի տացէ սմա զաւրք գովելի. ըտենց, որ նմանն չլինի: յիսուս Քրիստոս` յոյս աշխարհի, աւրհնէ զպարոն յայսմ նահանկի, զԿուկոնից գեղեցիկ, գեղեցիկ եւ դեռ[աբոյս ] կենակիցն իւր զՆայ[թի՞լ ], երկու կենաւք եւ երկու աշխարհաւք պահեայ անսասան մինչ ի խոր ծերութեան ամ:
      
       Արդ, որք այս հա[յրե՞ն]ե[ա]ցս դաւի ան[ի կամ հա՞]նելոյ ջանայ կա[մ ] ||| ելն զրկելոյ [հա՞յր]ենեացս ||| հայրապետ[աց նզ]-ոված եւ ||| եւ մասն զՈւդային ու զխաչա[հանուացն առցէ՞]
      
       Ձեռագրի գրիչ ` Բարդաղ
      
       վայր` Եղեգիս քաղաք
      
       գ
      
       Աւարտեցաւ սուրբ եւ տիեզերալոյս վարդապետութիւնս Քրիստոսի աստուծոյ մերոյ կամաւ հաւր եւ նախախնամութեամբ հոգոյ նորա ... ի թուաբերութեան Յաբեթական տումարի ՉԿԴ. (1315), յամս առաքելաշնորհ արհիեպիսկոպոսի տեառն Յովհաննէսի մականուամբ Աւրպէլ կոչեցելոյ, ձեռամբ նուաստ եւ ոսկեգիր գրչապետի Բարդաղի, աշակերտի մեծ րաբունապետի Խաչատուր Կեչառուեցի, գծագրեցաւ ի քաղաքիս յԵղեգիս, ի տէրութեան արեաց վեհագունի, իշխանաց իշխեցողի, մեծ կոմսի եւ կողմնակալի Բուրթելին եւ նորին հարազատի Բուղտային, ի խնդրոյ սրբասնունդ քահանայի Սահակայ, որոց ողորմեսցի Քրիստոս աստուած վերագրելոցն ի սմա յահաւոր ի միւսանգամ գալստեան նորա: Յիշեցէք յաղաւթս զՇնոհվոր տիկին` զմայր Պարոն Շահին, որ բարիոք սպասաւորեց սրբոյ աւետարանիս:
      
       արդ, ես` նուաստ քահանայ Սահակ անուն, որ ստացայ զաստուածընկալ աւետարանս ի հալալ արդեանց իմոց յիշատակ ինձ եւ բարեպարիշտ ծնողաց իմոց` Սարգիս քահանայի, եւ մաւր իմոյ Դաւլաթին, եւ ամուսնոյ` Մարիան, եւ մանկան նորա` Յուսկայ, նայ եւ եղբարց իմոց` Աբդլմսեհին, եւ Սարկաւագին, եւ Ամենաւագին, Գրիգորոյ, եւ տէր Աւագին, եւ Մուսիսին, Յակոբայ, եւ Սեթին, եւ քուերաց իմոց` Տիրամաւրն, եւ Տիրոցմաւրն, եւ Աննա խաթունին, որով ողորմեաց ի մեզ եւ նոցա Քրիստոս աստուած, ||| յիշեցէք բարի մտաւք զԳրիգորէս, եւ զՈւռուզուքանն, եւ զՍարգիս ներկարարն:
      
       Երանի գրիս, որ մնայ կենդանի եւ աւախ ձեռինս, որ հողանա ի գերեզմանի:
      
       դ
      
       Սիրելի եղբայրն իմ զՊատրիկն, որ բազում կերակրաւք եւ ըմբելեաւք ծառայեաց զմեզ, յիշեցէք ի Քրիստոս:
      
       Ծաղկո՞ղ` Խաչատուր Կեչառեցի
      
       ե
      
       Բոլորակիս շրջապատի
      
       Դուք յիշեցէք զիս րաբունի`
      
       ԶԽաչատուր Կեչառուեցի,
      
       Թվ . ՉԿԳ. (1314).
      
       Ստացող ` Սահակ
      
       զ
      
       Աղերս է այս եւ աղաչանք ըստացողի գրոցս Սահակ քահանայի, քանզի յետ մահուան մերոյ յով որ անկանի գանձս աստուածային [պարտական ] են ինձ առաջի աստուծոյ, զի յամենայն ամի երեք պատարագ կատարեսցեն հոգոյ իմոյ: Կատարիչքն աւրհնին յաստուծոյ, եւ որ անփոյթ առնէ, պարտական է մեղաց եւ յանցանաց իմոց:
      
       ՄԱՏԵԱՆ ՈՂԲԵՐԳՈՒԹԵԱՆ ԳՐԻԳՈՐԻ ՆԱՐԵԿԱՑՒՈՅ
      
       Երեւան 1565
      
       Գրիչ ` Մովսէս
      
       վայր` ի Ձորս Վայոց, ի Վանս Հերմոնի
      
       ա
      
       Գրեցաւ աստուածային եւ հոգեբուխ մատեանս ի փառս սուրբ երրորդութեանն եւ մի աստուածութեանն` հաւր եւ որդւոյ եւ սուրբ հոգւոյն, ի նահանգիս Սիւնեաց, ի Ձորս Վայոց, ի վանս Հերմոնի, ընդ հովանեաւ սուրբ քաւարանիս Գրիգորի, առ ոտս մեծ վարժապետիս Տիրատուր կոչեցեալ, կամօք եւ ձեռնտուութեամբ սորին, ձեռամբ Մովսէս կրաւնաւորի, անարժան քահանայի, յետին եւ տկար ի սպասաւորս բանի, ի թուականութեան յաբեթեան տոհմիս տաւմարի մերձ
      
       || կատարման վեշտասան յոբելինին, պակաս երկու ամ ` ՉՂԸ. (1349):
      
       Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք ճաշակէք յանմահական սեղանոյս, յիշեսջիք սեռն սիրով ի միտ բարիս եւ ի պատկանաւոր խնդրուածս զսուրբ վարդապետն իմ եւ զհայրն ըստ հոգւոյ` զվերոյասացեալդ, այլ եւ զՍամուէլ կուսակրաւն քահանայ եւ զՅոհանէս, ընդ որս եւ զծնողսն իմ եւ զերախաւորսն ըստ հոգւոյ եւ ըստ մարմնոյ:
      
       Այլ եւ զկրտսեր եղբարս իմ Ներսէս, որ սպասաւորէր ինձ պղերգութեամբ եւ յոչ կամաց, եւ զիս` զբազմամեղ գրիչս, զի ի փափագմանէ սրտի գրեցի ի վայելումն անձին իմոյ: Եւ նիւթս ոչ պատահեաց որպէս կամէի, բայց բանիցն ի ճշմարտութենէ ոչ ինչ նուագեալ...:
      
       Նուիրատու ` Մովսէս
      
       բ
      
       Ես Մովսէս վարդապետ զիմ ձեռացագիր նարեկեցիս տվի Նահապետ աբեղին յիշատակ ինձ եւ ծնօղաց իմոց, ով ոք յիմոց կամ յաւտարաց դաւի առնէ, անէծք զՅուդային առնու եւ զայլ խաչահանուացն:
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Ազգ. Հանդէս, Բ. գիրք, 1897 թ ., էջ 285 (Ջավախք, Վաչիան գիւղի
      
       եկեղեցի ), տես նաեւ 1337 թ. )
      
       Գրչի եղբայր ` Սարգիս
      
       վայր ` Ցղնա՞յ
      
       Ի յայսմ ամի թուաբերութեանս Հայոց ՉՂԸ. (1349), ի դառնացեալ եւ ի վշտացեալ ժամանակիս, յորում զաւրացեալ է ազգն Իսմայէլի, եւ բազում նախատանաւք եւ արհամարհանաւք տանջեն եւ նեղեն զազգս քրիստոնէից, մինչեւ զոմանց ի նչս յափշտակեն, եւ զոմանս տուգանեն, եւ զոմանց տունս բուխտանաւք եւ հերձաւք եւ զուր բանիւք աւերել ջանան. զոր եւ սմա իսկ` Դանիէլ տանտիրոջս բազում անգամ արարին, որ ի սուտ եւ ի զուր մատնեցին եւ հազար դահեկան առին, եւ սա սրտի մտաւք եւ յաւժար կամաւք, վասն Քրիստոսի սիրոյն, ետ զայն ամենայն, եւ ոչ տըտմեցաւ, զի փոխարէնն առցէ հարիւրապատիկ եւ հազարապատիկ եւ բիւրապատիկ աստ (՞ ) եւ ի սուրբ դատաստանին, ամէն: Բայց գրեալ իսկ է ի սուրբ աւետարանիս, թէ ընդ ամենայն դատարկ բանից զորս խաւսեցին մարդիկ տացեն համար յաւուրն դատաստանի, զոր արժանի է կրել հերձասացն եւ բուխտանասացն եւ զուր մատնաւղն զպատիժ պատուհասի յարդար դատաւորէն Քրիստոս, եւ ընդ խաչահանուացն մատնեսցին ի հուրն անշէջ, եւ որդն անքուն, եւ ի տարտարոսն ներքին, եւ թողութիւն մի լիցի նոցա , ամէն:
      
       Եւ արդ, սա` Դանիէլ տանուտէրս, ստացաւ զսուրբ աւետարանս յիշատակ հոգոյ իւրոյ, եւ զծնողաց իւրոց Խաղութնի եւ Շնոհվորի, եւ կենակցին իւրոց Թաճին, եւ զաւակացն` Խաղութնի եւ Խեթնի եւ Առիւծուն` տարաժամ հանգուցելոյն ի քրիստոս, եւ այլ զաւակացն` մեծի եւ փոքու, եւ ամենայն յարեան մերձաւորաց, եւ ետ զսա անջինջ յիշատակ ի գեղեցիկ եւ յաստուածաբնակ տաճարս Ցղնոյ` մեծի այն սուրբ Աստուածածնին, որ հանապազ մանկունք սորա հրճուին սովաւ յընթեռնուլն զսուրբ աւետարանս:
      
       ՏՕՆԱՊԱՏՃԱՌ
      
       Երեւան 2195
      
       Գրիչ ` Յովանէս
      
       ա
      
       Գանձդ անապական եւ պահապան ամենայն եղելոցս, ազատեայ ի հրոյն յաւիտենից զստացող սորայ զԷլխաթունն եւ զծնողս նորայ:
      
       բ
      
       Իբրանոս քահանային մահն, որ ի Քրիստոս փոխեցաւ, ի թվականիս ՉՂԸ. (1349): Ախցացն միջնանցն փոխեցաւ:
      
       Հետ. ստացո՞ղ ` Ավագ
      
       գ
      
       Սուրբ հարք Կոճերեաց բերթի անապատիդ, զանապատս ի բարեաց զԱվագ վայդեպյետ յիշեցէք ի ժամ ընթերցման զգիրքս տօնապատճառ ի տօնս տէրունականս, եւ միով տէր-ողորմի ասելով օգնական լերուք ինձ` մեղուցելոյս, թերեւս ողորմեսցի մեղուցելուս, զի սովոր է ի ձեռն այլոց այլում ողորմել. եւ որպէս յիշէք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոս , ամմէն:
      
       ՏԱՂԱՉԱՓՈՒԹԻՒՆՔ ՆԵՐՍԻՍԻ ՇՆՈՐՀԱԼՒՈՅ
      
       Վիեն. 212. Տաշ. Ցուց ., էջ 1020
      
       Յիշատակարան տառիս ի ստացողէ սորին`
      
       ի նուաստ Յովհանիսէ Սեբաստացոյ
      
       ... Այլ ես` նըւաստըս քո ծառայ
      
       Յոյժ անպիտանս պաշտօնեայ,
      
       Զերանելոյս գիրն ընթերցայ...
      
       Վասն այնորիկ կարօտացայ
      
       Գըրել ի նիւթ մագաղաթեայ,
      
       Գըրչաւ ճարտար, զոր ես ծանեայ,
      
       Պըճնեալ ոսկւով ի գոյն ծաղկեայ.
      
       Քարեա տախտակն, որ ըստացայ,
      
       Յիս անմոռաց պահել ըզսայ,
      
       Եւ յիշատակ ինձ առյապայ,
      
       Եւ ինձ եւ իմոցըն մըշտակայ:
      
       Նոյնպէս եւ սոյն տառիս գրողին,
      
       Աշխատողին եւ ստուգաւղին,
      
       Պայծառ ծաղկօք զարդարողին,
      
       Ի շար եւ կապ աւարտողին,
      
       Փափագանաւք ընթերցաւղին,
      
       Զմիտս բանից քըննաւղին,
      
       Մաքուր մըտօք աղաւթողին
      
       Եւ ստացողիս յըղձմամբ սըրտին,
      
       Ինձ եւ յիմոցըն ամենայնի,
      
       Որ տարփանօք սիրոյ կրկին,
      
       Ետու գրել ինձ ըզսորին:
      
       Իծննդենէ մարմնով քոյին,
      
       Ի թիւ յատուկ մի հազարին,
      
       Երեքհարիւր եւ ի յիսնին,
      
       Եւ ի մի ամ սկսեալ ամին.
      
       Սակայն ի թիւ ասքանազեան,
      
       Յեւթնհարիւր տօմարական,
      
       Ի յիննըսուն աւարտական,
      
       Եւ ի յութեակ թիւն յանգական (1349),
      
       Իսկ ի փոքրիկըն մեր շրջան,
      
       Յերկուհարիւրն թուական,
      
       Եւ վաթսուն եւ հինգ աւարտական,
      
       Ի վեցերորդ ամին սկըսման:
      
       քեզ մատուցի նըւերական,
      
       Զտառըս մաքուր աղօթական,
      
       Ես, որ ծառայս եմ անարժան,
      
       Քո` Յովհաննէս այր անպիտան,
      
       Զի յաներեկն օր քո ծագման,
      
       Զմեզ ընկալցիս յաջոյն կողման:
      
       Եւ քեզ տացուք փառս անվախճան,
      
       Այժմ եւ յապայն եւ յաւիտեան: