Հայերէն Յիշատակարաններ

       1354
      
       ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՅՈԲԱՅ ԱՐԱՐԵԱԼ ՎԱՆԱԿԱՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ԵՒ ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՅԱՅՏՆՈՒԹԵԱՆՆ ՅՈՎՀԱՆՆՈՒ Ն . ԼԱՄԲՐՈՆԱՑՒՈՅ
      
       Երեւան 5600
      
       Գրիչ ` Գրիգոր
      
       վայր ` Աղթամար
      
       ա
      
       Արդ, գրեցաւ երկոքին մեկնիչս` Յոբա եւ աստուածական տեսլեանն Յոհաննու, զոր իմով աշխատութեամբ` Գր[իգոր ] սպասաւոր բանի, եւ զոր` այլոց աւգնականութեամբ, ի վա յելս մեզ աստէն, եւ յիշատակ բարի հոգւոց մերոց` վարժապետաց, ծնօղաց, եւ եղբարց, եւ ամենայն արեանառու մերձաւորաց: Բայց գրեցաւ ի ծովամէջ կղզիս Աղթամար, ընդ հովանեաւ սուրբ Խաչիս եւ այլ սրբոց, որ հանգուցեալ են ի սմա, ի թուիս հայոց ՊԳ. (1354) -երորդի, ի դառն, ի նեղ եւ ի նուրբ ժամանակիս, զոր չէ եղեալ ի սկզբանէ աշխարհի, եւ մի ' եւս այլ լիցի:
      
       Արդ, որք հանդիպիք օգտութեամբ ինչ ի սմանէ, յիշեսջիք բարի կամօք առ Քրիստոս զվերոյգրեալքս ի սմա, զի եւ դուք ընգալջիք մասն բարի ի Քրիստոսէ աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս , ամէն:
      
       բ
      
       Գրեցաւ մեկնութիւնս` հրահանգ բանիցն Յոբա, իմով ձեռամբ` մեղաւոր սպասաւորի բանի Գր[իգորի ], ի վայելս անձին իմոյ եւ յիշատակ հոգւոյ իմում, եւ ծնօղաց, եւ վարժապետաց` Մխիթարա եւ Տիրատըրոյ: Արդ, որք հանդիպիք աւգտութեամբ ինչ, յաղօթս յիշեսջիք:
      
       Ի թուի ՊԲ. (1353), յամսեանն օգոստոս:
      
       գ
      
       Փառք ... զի զօրացոյց զտկարս մեղսամակարդ եւ բազմավէր անձամբ հասանել ի վերջ սկսելոյս: Ի ժամանակս եւ յամս յայս, յորում ընդարձակեցան ամենայն թշնամիք եկեղեցեաց եւ քրիստոնէից, եւ բարձան կարգք եւ կրօնք հաւատացելոց եւ քահանայից, եւ մնաց միայն անունն, ձեւն եւ որքանութիւնն, եւ կորեաւ էութիւն բարերջանկութեանն: Աւա՜ղ, աւա՜ղ, երանի չժամանելոցն ի ժամս յայս , բայց
      
       փառք, փառք եւ պատիւ արարչին եւ նախախնամողին յաղագս ամենայնի, զի արժանի որոց գործեցաքն առնումք զհատուցումն:
      
       Հետ. ստացող` Յակոբ Ասպիսընկցի
      
       դ
      
       Եւ ընդ յառաջին ստացողացն եւ զվերջին ստացաւղ սորայ զՅակոբ վարդապետ Ասպիսընկցի եւ զԱնդրիաս եղբայր իմ յիշեցէք ի Քրիստոս աստուած, զի գնեցի ԳՃԿ. (360)-ն յԻզիտ աբեղաէն, եւ շատ մունաթով եւ երախտիւ ետ. եւ դուք, որ կարդայք կամ օրինակէք, մեք ձեր աղօթիք աստուծոյ անձին (այսպէ'ս):
      
       ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉ
      
       Մատենադարան Հայկ. թարգմ. էջ 145-146
      
       Ստացող ` Եփրեմ
      
       վայր ` Սուլտանիա
      
       ... Աճապարեալ ստանալ զսա վեհիմաստ քահանայն աստուծոյ Գրիգոր ... եւ բազում աշխատութեամբ ստացաւ զսա ի հալալ արդեանց իւրոց յիշատակ իւր եւ ծնողաց իւրոց, եւ ի ժառանգութիւն զաւակի իւրոյ պատուական քահանային Եփրեմի, եւ ի թուականութեանս Հայոց ՉՂ. (1341), ի յաշխարհակալութեան փոքր Շեխ Հասանի, եւ հիւպատոսութեան եւ սպարապետութեան Հայոց Բիւրթէլին, ի քաղաքն Սուլտանիայ, ի քորեպիսկոպոսութեան Օրտուի տէր Սարգսի, եւ եպիսկոպոսութեան տէր Գրիգորի:
      
       Արդ, յամի ծննդեան փրկչին մերոյ` [ՌՅԾԴ]-ի, եւ ի թուականութեանս Հայոց ՊԳ. (1354), եւ յամսեանն սեպտեմբերի ԻԵ . (25) եւ ի մարերի Է. (7), ի մայրաքաղաքս Բաղտատ, ի յաշխարհակալ բռնաւորութեան մեծ Շեխ Հասանի, եւ ի հայրապետութեան ամենայն Հայոց տէր Մխիթարի, եւ ի քորեպիսկոպոսութեան այսմ նահանգի տէր Սարգսի, Եփրեմ քահանայ` որդի հարազատ Գրիգոր քահանայի` ստացողի գրոցս, պարգեւեաց զգիրքս աստուածաշունչ ինքնայօժար կամօք սուրբ Նշանին Վարագայ եւ նորին եկեղեցւոյն` տուրք մշտնջենաւոր եւ յաւիտենական...:
      
       Արդ, ես նուաստ Եփրեմ քահանայ, որ ունէի զգիրք աստուածաշունչ ի հօրէ իմմէ ի Գրիգոր քահանայէ, նուիրեցի եւ ետու զսա ուխտիս Վարագայ սուրբ Նշանին, եւ ետու այնու դաշամբ, զի միաբանք սուրբ ուխտին եւ քահանայք նորա, յորժամ հասցէ գիրքս առ նոսա, զկարգ քահանայթաղմանն կատարեսցեն բովանդակ, եւ արասցեն զգիշերային պաշտօնն, եւ օծցեն խաչ սուրբ յանուն հօր իմոյ Գրիգոր քա-
      
       հանայի: Եւ զեօթն աւուր ընթերցմունքն եւ զաղօթսն կատարեսցեն կարգաւ ...: Այսուհետեւ հաստատեմք` զի ոչ ոք եպիսկոպոս, կամ հայրապետ վանաց, կամ քահանայ, կամ սարկաւագ եւ կամ այլ ոք կարասցէ հանել զգիրքս ի սուրբ եկեղեցւոյն Վարագայ սուրբ Նշանին, ոչ ծախելով, եւ ոչ ընդ գրաւականս դնելով , եւ ոչ օժտելով, եւ ոչ գողանալով ...: Եւ դարձեալ պարտ է զյիշատակարանս զայս ի յամենայն աւագ հինգշաբթի օր, ի յատեանս եկեղեցւոյն, ի լսելիս ամենեցուն ընթեռնուլ:
      
       ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԵՒԱԳՐԵԱ ՀԱՐԻՒՐԱՒՈՐԱՑ ՎԵՑԵՐՈՐԴԱՑՆ
      
       ԿԻՐԱԿՈՍԻ ԵՐԶՆԿԱՑՒՈՅ
      
       Երեւան 1980
      
       Հեղինակ ` Կիւրակոս
      
       ... Արդ, նորին կարող զօրութեամբն եւ բարերարութեամբն ես` նուաստ եւ յետինս ի վարժապետաց Կիւրակոս, ի յութհարիւր եւ յերեք թուականիս Հայոց (1354) արարի զվերլուծութիւն հարիւրօորաց սուրբ հօրն Եւագրեա, տկար գոլով հոգւով եւ մարմնով, եւ անիմաստ եւ փոքրատար մտօք, հրամանաւ եւ աղօթիւք երկուց վարդապետացն հոմանունաբար Յովաննէս առձայնելոց եւ այլ եղբարցս, եթէ հաճոյ լիցի ումէք` աստուծոյ շնորհք եւ երկրպագութիւն տուողին բանից, եւ եթէ ոչ` եւ այնպէս շնորհք, որ տա զառօել շնորհս սիրողացն զնա: Բայց աղաչեմ զամենեսեան չլինել մեղադիր յանդգնութեանս վասն զի ի սիրոյ հարկեալ եկի յայս, զի սէր մոռանալ տա զտկարութիւն, քանզի ս իրոյ զօրութիւն գերազանց է քան զբնութիւն, եւ զանձն ի մահ դնել յօժարեցուցանէ վասն սիրելոյն, յաղագս որոյ կրկին աղաչեմ անմեղադիր լինել եւ եղբայրաբար զթերին ուղ[ղ ] ել, զի միգապատ եւ խօարեալ մտօք այդ չափ կարացաք խօսել, եւ ոչ կարացաք հասանել մեծաբոյս եւ կորաբիբ իմաստից մտաց անապատին. վասն որոյ պաղատիմ ազատել զմեզ ի մեղադրանաց, եւ անմոռաց յիշել յաղօթս հանդերձ ծնօղօք եւ վարդապետօք, եւ աստուած յիշողացդ եւ յիշեցելոցս ողորմեսցի, եւ որ զամէնն ասէ , ամէն:
      
       ԳԻՐՔ ՄԵԿՆՈՒԹԵԱՆ ՊԱՏԱՐԱԳԻՆ
      
       Կայսր. մատեն. Վիեն. 1. Տաշ. Ցուց. էջ 7 եւ Երեւան 4065
      
       Գրիչ` Թորոս Ալվրցի
      
       վայր ` Պիզ[ա]
      
       Կատարեցաւ գիրխս այսմիկ գործոյս յամի մարդեղութեան տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի ՌՅԾ. եւ Դ. (1354), յամսեան |||:
      
       Թարգմանեցաւ գիրքս, որ կոչի մեկնութիւն պատարագին, ձեռամբ Թադէոսին եպիսկոպոսի Կաֆային, ի կարգէ քարոզողացն:
      
       Եւ գրեցաւ ձեռամբ տրուպ եւ փցուն գրչի Թորոսի աբեղի Ալվըրցոյն: Ի յամին նոյնումն տեառն մերոյ եւ փրկչին ՌՅԾ. եւ Դ. (1354), յամսեանն աւգոստոսի ` Ժ. եւ Գ. (13) աւարտեցաւ գիրքս ի քաղաքիս, որ կոչի Պիզ, ընդ հովանեաւ սրբոյն Անտոնի Հայ տան, եւ ի հայրապետութեան պապոյն Իննօցէնցիոս Զ. -երրորդն...:
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Երեւան 2843 (տես նաեւ ` 1454 թ. )
      
       Գրիչ ` Կարապետ
      
       վայր ` Աղթամար
      
       Յամին յութհարիւրերորդի եւ երրորդի թուաբերութեանս Հայոց (1354) գրեցաւ սուրբ աւետարանս յորդորառատ բղխմամբ յաստուածային հոգոյն` յարբումն պասքելոց անձանց, եւ ի զարդ պայծառութեան նորոյ Սիոնի, եւ ի լուսաւորութիւն մանկանց առագաստի, ձեռամբ անարժան Կարապետի սուտանուն կրաւն[աւ]որի, զոր գրեցի զսա յաստուածաբնակ կղզիս Աղթա[մա]ր կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ սուրբ Խաչիս, եւ սուրբ Նշանիս անապատի, եւ աստուածամուխ սուրբ Գեղարդեանս, ի հայրապետութեան տէր Դաւտի Հայոց վերադիտողի, ի դառն եւ ի վշտալից ժամանակիս:
      
       Արդ , այսմ աստուածային եւ աստուածախաւս || սուրբ աւետարանիս ցանկացող եղեալ աստուածասէր եւ հարկեւոր տանուտէրն Անան եւ սրբասնունդ սարկաւագն Թադէոս` ծաղ[կ ] եալ զաւակն իւր, եւ յոյժ փափագմամբ եւ եռանդմամբ սրտիւ ետուն գրել զսա ի հալալ եւ ի յարդար վաստակոց իւրեանց, ի վայելումն անձանց եւ յիշատակ հոգոց իւրեանց, եւ ծնաւղացն` Մովսէսի եւ Գեղեց տիկնայ, եւ կենակցին իւրոյ Կալինիկոյ, եւ նորին ծնաւղացն, եւ զաւակացն` Թովմայի եւ Սարգսի, եւ եղբարցն` Անանիայի, Իսրաէլի եւ Զաքարիայի քահանայի` հանգուցելոցն ի Քրիստոս, եւ Յովսէփայ սարկաւագի` ուսումնակցի Թադէոսի, եւ որդոցն Իսրայէլի` Հայրապետայ, եւ Կարապետի, եւ Մովսէսի, եւ Մարգարոյ` որդոյ Զաքարիայի, եւ այլ ամենայն արեան մերձաւորաց, եւ ետուն զսա անջինջ յիշատակ ի սուրբ եկեղեցի , որք
      
       ընթե||ռնուն հաւատով եւ հոգով եւ աստուած-ողորմի ասեն ստացողաց սորա` Անանիայի, եւ կենակցին` Կալինիկէի, եւ այլ ամենայն վերոյիշողացն , ամէն:
      
       Եւ արդ, ես` ունայ[ն]ս ի գործոց բարեաց, փցունս ի գրչաց, սուտանուն Կարապետ, աղաչեմ զամենեսեան զհանդիպեալսդ յիշեցէք
      
       յաղաւթս ձեր զԱնանիայ տանուտէրն, եւ զԹադէոս սարկաւագ, եւ զԹումա, եւ զՍարգիս` զվերոյ յիշեցեալսն եւ զազգն ամենայն` զկենդանիք եւ զհա[ն]գուցեալսն , ամէն:
      
       Ընդ նոսին եւ զմեր անարժանութիւնս յիշելոյ արժանի արարէք` զԿարապետ, եւ զմեր ծնողսն, եւ զԶաքարիայ` ծաղկող սորա, եւ զնորին ծնողքն. եւ Քրիստոս աստուած զձեզ յիշեսցէ յիւր արքայութիւնն, եւ նմա փառք յաւիտեանս , ամէն:
      
       ՏՕՄԱՐԱԳԻՏԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ
      
       Երեւան 1999
      
       Հետ. ստացող ` Առաքել
      
       Ի թվ. ՊԳ. (1354), ես` Առաքելս, գնացի յԵրուսաղէմ, տանուտէր կոյսն էր, վերայդիրն Ե. (5) էր, եւնթներակն ` Բ. (2):
      
       Յայսմ ամի եղեւ ի վերայ երկրի սով, զոր եղեւ մոթն մինչեւ ՃԳ. (110), զոր տէր Յիսուս խափանեսցէ յերկրէս մերմէ:
      
       ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆՔ ԿԻՐՂԻ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԱՑՒՈՅ
      
       Մատենադարան Հայկ. թարգմ ., էջ 507-508
      
       Գրիչ ` Ստեփաննոս
      
       վայր ` Սուրխաթ
      
       ա
      
       Գրեցաւ գիրքս այս եւ աստուածային տառս, եւ հոգւոյ եւ մարմնոյ փրկութիւնս, հաւատացելոց պարծանքս, ի թուականութեանս Հայոց ՊԳ. (1354), յաշխարհս Հոնաց եւ ի յերկիրս Խրիմի, ի հոյակապ եւ ի հռչակաւոր քաղաքս, որ կոչի Սուրխաթ, ի խնդրոյ աստուածնկալ եւ կուսակրաւն քահանային Մինասի, լցեալ շնորհիւ իմաստութեամբ, եւ առաւելեալ ամենայն գործովք առաքինութեամբք:
      
       Արդ, աղաչեմ զամենեսեան ... յորժամ ընթեռնուք կամ աւրինակէք, զպատուական քահանայս զՄինասն, եւ զծնաւղսն իւր, եւ զեղբարս եւ զամենայն ազգայինն յիշեսջիք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր: Ընդ նմին եւ զնուազեալս յիմաստութեան եւ զպակասեալս ի գոր-
      
       ծոց բարեաց, զտարակուսեալս` Ստեփաննոս քերաւղ գրոյս ... իսկ շնորհատուն աստուած տացէ հոգի եւ իմաստութիւն ստացողի սորա Մինաս կրաւնաւորի...:
      
       Ստացող` Մինաս Դերջանեցի
      
       բ
      
       ... Վճար'ւ աւարտ եղեւ սըմին,
      
       Առ ի կողմանս հիւսիսային,
      
       Յաշխարհս Հոնաց եւ դաշտային,
      
       Եւ ի Սուլխաթ քաղաքի սորին,
      
       Յիշխանութեան Ճանիպեկին,
      
       Որդւոյ մեծի Օզպէկ խանին.
      
       Իսկ ի մերոյ մեծ արքային,
      
       Որ Կոստանդին անուն ասին.
      
       Եւ ի հանուրց Հայաստանին`
      
       Տէր Մխիթար հայրապետին,
      
       Իսկ ի կողմանցս Հւսւսային`
      
       Տէր Ստեփանոս վերադիտին,
      
       Եւ իմաստուն մեծ հռետորին`
      
       Տէր Յովանէս կուսակրաւնին,
      
       Որ է գիտուն աստուածային
      
       Եւ վկայեալն է ի բարին,
      
       Զոր տէր Յիսուս ըստ արժանին
      
       Զնա պահեսցէ կենաւք կրկին:
      
       ԳԱՆՁԱՐԱՆ-ՏԱՂԱՐԱՆ
      
       Հալէպ, Սբ. Մնկ. 119, Սիւրմ. Ցուց. Ա. էջ 199
      
       Գրիչ ` Յովաննէս
      
       վայր ` Երուսաղէմ
      
       Փառք ... որ ետ կարողութիւն տկար անձին եւ մեղաւք լցեալ եւ աղտեղեալ գծողիս Յով[աննէ]ս լոկ անուն աբեղայի հասանել յաւարտ գրոյս, յամի Պ. եւ Գ. (1354) թուականիս մերում, ի սուրբ քաղաքս Երուսաղէմ, ընդ հովանեաւ սուրբ Յակոբա եւ այլ սուրբ տնաւրինականացս Քրիստոսի աստուծոյ մերոյ...: