Հայերէն Յիշատակարաններ

       1389
      
       ՃԱՌԸՆՏԻՐ
      
       Մաքսուդ, Ցուց. Ագուլիսի. 24, Արարատ, 1911 թ ., էջ 760-765
      
       Գրիչ ` Կարապետ
      
       վայր ` Ախթամար
      
       ա
      
       Վասն գալոյ Լանկ-Թամուրին բազում զաւրաւք եւ հեծելովք,
      
       որ կոտորեաց զամենեսեան
      
       Արդ, ո՜վ եղբարք եւ հաւատացեալք Քրիստոսի, լուարուք զպատուհաս բարկութեանս, որ եկն եհաս ի վերայ մեր վասն մեղաց մերոց: Քանզի ներէր մարդասիրութեամբ եւ ողորմութեամբ, եռանդնաշարժ սիրով երկայնմտութիւն սիրոյն աստուծոյ, յորժամ էր կամք մարդոյն տրամադրեալ ի բարեբուն բարին, եւ կատարող գոլով կամաց արարչին: Իսկ յորում ամանակի ոչ հնազանդեցան աւրինաց ստեղծաւղին իւրեանց, բարձեալ բարեգութն աստուած զխնամ ածելն բարձրութեամբ ձեռինն առ ի հարկանել, եւ երթալով երթայր ընդ խոտորնակին ուժգին խոտորնակ, որպէս է տեսանել եւ նախնոյն Ադամայ մինչեւ առ յապա |||
      
       Ոմանք երկրակարկափ պատառմամբ յանդունդս տապալեցան, ոմանք այսպէս եւ ոմանք այնպէս սաստկակսկիծ գանիւ տանջեցան: Որպէս եղեւ ի վերջացեալ աւուրս եւ յերեկոյացեալ ժամանակիս, ի Հայկազեան ազգիս թուոյս տումարի ՊԼԶ. (1387), ելեալ այր անւրէն ըստ նմանութեան Գողիաթայ, Լանկ-Թամուր անուն կոչեցեալ, գրեթէ սկաւառակ եւթնեկի լցեալ դառնութեամբ բաժակաւ ի ձ եռինն աստուծոյ, զոր եհեղ ի վերայ չարագործ ազգի մարդկայնոց, ըստ նախնոյն Ասուրայ, Նաբուպաղսարայ եւ այլոց վայրենաբարոյիցն: Ուստի շարժեալ յելիցն արեւու, ի շահաստանէն, որոյ անուն կոչի Սմըրղընդ, եւ ձայն ահարկու արկեալ ի վերայ բազում գաւառաց, զոր կային տէրութեամբ այլոց, եւ յոլովք արտաքոյ յերկիւղէ եւ ի կարծեաց յոչ կամաց զետեղեալ ||| զաւրաց բազմութիւն հարիւր հազար սուսերամերկաց երկաթակուռ զինուորաց: Սկսեալ ի յութհարիւր եւ յերեսուն (1381) թուին խորհուրդ գալստեանն, եւ յետ վեց ամի ապա եհաս առ մեզ շշուկն դողացուցիչ: Զի յամսեա նն մեհեկի ազգեաց մահն վաղահասուկ ի բոլոր աշխարհս Հայաստանեաց: Ահա, անդ էր տեսանել զսառսուռ ահագնահայեցութեան գազանաբարոյ մարդոց, զի լսողքն սրտաթափ լինէին եւ հանդիպողքն, տեսանելով ի հեռաստանէ զփոշի ոտից նոցա իբրեւ զամբ միգախառն, զի արարգէին երիվարք խստերախ, եւ հիանային ազգ մարդկան յանսովոր պատահմանցն: Եթէ լի-
      
       նէր ուրուք գաղթեալ ի բարձրակատար գագաթս լերանց, եւ անդուստ ի խոնարհ նայելով ի վերայ լեգէոնախումբ կուտակեալ խռովութեան ծովուն, սոսկանայր հոգին ի մարմինն, որ թէպէտ կենդանի, այլ վատթար գոլով քան զբազմա ւրեա մեռեալս, ի փայլմանէ սուսերացն , ի ճաւճելոյ ըռըմբացն, ի դաբրելոյ երիվարացն, ի փռընչելոյ կառացն, ի խրխնջելոյ բարձրապարանոց ծովային ձիոցն, ի ճչելոյ ձայնիցն, ի տեսութենէ անհուն հեծելոցն, որ եռային, զեռային, զդաշտս ծածկէին, զլերինս բոլորէին, զլարս լնուին, զ լայնանիստ տեղիս փակէին, աշխարհալուր զձայնս առնէին, զերկիր ողջոյն աստղակարկաջ եւ բոսորաներկ խորանաւք լնուին եւ ութաւրեայ ճանապարհաց զապաւանդակ եւ զկայմ լարուցն մի առ մի հիւսեալ մանէին: Եւ թէ ոք ընդդիմանայր նոցա անառիկ դղեկաւ վաղվաղակի անդր ժամանէին իբրեւ զբազմո ւթիւն մարախոյ, բոլորէին, ճչէին, գոչէին, ոռնային, բառաչէին, հաջէին, հառաչէին, խխընջէին, որոտային, զդհաւլսն դմդըմէին, զնաղարայսն հարկանէին, զչարխն լարէին, զնետսն տեղային, ||| ռըմբաքարսն հոլովէին, զբլգիհոնն ձգէին, զմճնեղ մեքենայից || նէին եւ յերկնուստ ||| սէին, փակէին, քանդէին, քարայատակէին, փորէին, փոս հատանէին, կռփէին, կռանէին, զամաց հազարաց շինուածս` միաւրեա անհետ կորուսանէին: Իսկ նոքա, որ ի ներքս ամրոցին էին` տապէին, տագնապէին թուլանային, սարսէին, սարսափէին, ծարաւէին, նքթէին, նքողէին, երկիւղիւ երկնչէին:
      
       Անդ էր տեսանել զլաց ծնաւղացն, զաղէտ զաւակացն, զգալարումն աղեացն, զայլայլումն դիմացն, զդեղնանալ երեսացն, զնուաղումն ձայնիցն, զկապումն ոտիցն, զդադարումն ձեռացն, զհամրանալ լեզուացն, զխափանումն մտացն: Ոմն աղերսէր, ոմն աղաղակէր, ոմն հայցէր, ոմն պաղատէր, ոմն խնդրէր, ոմն աղաւթէր եւ ոմն արտասուէր: Եւ ոչ լսէր հեշտալուրն աստուած վասն մեղաց մերոց եւ անուղ[ղ]այ գնացից, այլ մատնէր ի ձեռս անաւրինաց: Իսկ յորժամ բռնանային եւ առնուին զբերդ ուրուք, ||| աղաղակ բառնաին, եւ ի լեառն քաղաքի կամ բերդի հաւաքէին, գռոհ տուեալ առժամայն զդրուն ս երկաթիս խորտակէին, յամենայն կողմանց ի վեր խաղային, իբրեւ զծով փրփրադէզ կոխակաւք զառհասարակսն ծածկէին: Աւա՜ղ ժամուն, ոմն արիւնաթաթախ դիագլոր թաւալէր ի մէջ արեան ծովուն, ոմն կիսակտուր գլուխն ի յանձնէն ջուր խնդրէր եւ ի ծարաւոյ անդէն մեռանէր, ոմն անկեալ գլուխ ի վայր եւ արեան աղբիւրն ի բերանոյն ելանէր: Ո՜հ ձայնին, ո՜հ աւաղին, ո՜հ կսկծոյն արտասուագին, ջոկ առ ջոկ, բոլուկ բոլուկ, երամ երամ, ողկուզաւրէն անկեալ դնէին, մրցացի, աքացի եւ ծղացի: Անդ, վա՜յ, աստ վայի վա՜յ, անդ ա՜ւշ, աստ վա՜շ: Ահա անդորրացաւ ծով հեծելոցն, ահա ի խոյզ եւ ի խնդ[ի]ր ելին, եւ խնդրէին, հարցանէին զքրիստոնեայսն, եւ յորժամ տեղեկանային` անողորմ սպանանէին ||| թիւս հազարաց. զհրաշագործ եպիսկոպոսունսն սրոյ բերանոյն տային, զսրբասնեալ քահանայսն քարաջարդ զգլուխսն առնէին, զՔրիստոսի հաւտն կերակուր շանց արկանէին, զտղայսն առա-
      
       թուր ձիոց առնէին, զկանայսն խայտառակէին, զմանկունս նոցին գերի վարէին. իբրեւ զկալ կամնասայլից զտղայսն ձիովք կասէին, եւ փոխան ցորենոյ արիւնս գետոց բղխէին, եւ փոխանակ յարդի զոսկերս իբրեւ զփոշի յերկիր հոսէին: Յագեցան գազանք, ձանձրացան թըռչունք, տ արակուսեցան գայլք, թէ զում ուտէին միս` զհայրապետա՞ց, թէ՞ զքահանայից , թէ՞ զսարկաւագաց, թէ՞ զպաշտաւնէից, զճգնաւորա՞ց, թէ՞ զլեռնականաց: Դարձեալ, ժամանէին յեկեղեցիս, տապալէին զսեղանս, այրէին զդրունս, պղծէին զտաճարս, խորտակէին զտուփս խնկոց եւ հաղորդաց, ուրացուցա նէին ի հաւատոյ եւ ապա սպանանէին: Ի սով սատկութեան սովացուցանէին, մինչ զի զշուն, զկատու, զէշ, զձի, զհեղձուկ, զմուրտառ, նախ զսիրասնունդ զաւակսն խորովէին եւ ուտէին. բարձաւ զաւրութիւն հացի եւ ջրոյ:
      
       Եւ արդ, ճշմարիտ ասեմ ի Քրիստոս, որ ի հազարէն եւ ի բիւրէն զմինն մասնաւորեցի վասն ձանձրութեանն լսողաց: Եւ այս ամենայն եղեւ վասն ծովացեալ մեղաց մերոց:
      
       Ի յայսպիսի դառն եւ աղէտակոծ ժամանակիս, ես` նուաստս ի գրչաւորաց Կարապետ քահանայ. սկսայ զգիրքս այս եւ կատարեցի, ով հանդիպիք այս ողորմելի պատմութեանս զիս` զմեղաւոր գրողս, եւ զՍտեփանոս միայնակեացն յիշեցէք ի Քրիստոս, եւ աստուած զձեզ յիշէ, եւ նմա փառք յաւիտեանս , ամէն:
      
       բ
      
       ... Արդ, ի յայսմ դառն եւ ի տարտարոս ժամանակիս երեւեալ խաբեբայ եւ սուտ միայնակեացն Ստեփանոս, եւ ելեալ ի խնդիր այս աստուածային անկողոպտելի տէրունական գանձուցս ...: Վասն որոյ մեծ փափաքանաւք ետ գրել զսա Ստեփանոս միայնակեացն, յիշատակ անջինջ հոգոյ իւրոյ եւ ծնաւղացն` Մկրտչի եւ Խուանդի , եւ քերցն` Ուսլուն-Մելէքի եւ Շաքար-Խաթունի, եւ փեսային իւրոյ` Յովաննիսի, եւ ամենայն արեան մերձաւորացն` կենդանեաց եւ հանգուցելոց: Եւ ետ զսա նու էր եւ ընծայ ի դուռն սուրբ եկեղեցեացն Ամենափրկչին եւ Տիրամաւր ||| ի ] գեաւղն Գաւաշ...:
      
       Եւ արդ, ես` ամենամեղ եւ անարժան ծառայ ծառայիցն աստուծոյ Կարապետ անարհեստ գրիչ, յանձն առի տկար անձամբ եւ ծանրաբեռն մեղաւք, տգէտ գիտութեամբ եւ անիմաստ մտաւք, անհմուտ գրոց գիտու թեամբ եւ անվարժ արուեստիւք, յանդգնութեամբ ձեռնարկեցի ի մեծ գործս յայս, ոչ ըստ իմում արժանաւորութեանս, այլ ապաւինելով յամենակարաւղ զաւրութիւն պարգեւատուին, որ տայ առատապէս եւ ոչ նախատէ. բազում եւ մեծ աշխատանաւք հասուցի զսա յաւարտումն, յաստուածաբնակ կղզոջս Ախթամարայ, ընդ հովանեաւ ամենայաղթ սուրբ Խաչիս եւ սուրբ Նշանիս, ի թուակա[նութեան Հայոց ] ՊԼԸ. (1389), ի հայրապ[ետութեան ] տէր Զաքարիայի, վասն որոյ բարեխաւսութեամբ սուրբ եւ փառաւորեալ աստուածածնին Մարիամու եւ աղաչանաւք ընտրելոց սրբոց եւ սրբոյն Ստեփանոսի, Քրիստոս աստուած` թագաւորն երկնաւոր ... ծովացեալ մեղաց իմոց մաք-
      
       րումն արասցէ եւ երկնից խորանաց մտիցն արժանացուսցէ ըստ իւրում ողորմութեանն: Նաեւ զծնաւղքն իմ` զՄկրտիչ քահանայ եւ զԹանկխաթուն, եւ զեղբարքն` զԶաքարիայ, որ գրելոյն աւգնեաց եւ ծաղկեաց զՅովաննէս` որ զեղբարքն ` զԶաքարիայ, որ գրելոյն աւգնեաց եւ ծաղկեաց զՅովաննէս` որ աշխատեցաւ ի կոկել թղթիս, եւ զԽաչիկ, եւ զքեռին իմ զՊարընլոս, որ յայսմ ամի փոխեցաւ ի Քրիստոս, եւ զամենայն արեան մերձաւորքն իմ` զկենդանիք եւ զննջեցեալք : Եւ զուսուցիչն մեր զԿարապետ կրաւնաւորն` հաւրեղբայր մեր, եւ զայնոսիկ, որք երախտաւորք եղեն մեզ ի պէտս մարմնաւոր պիտոյից, եւ զկենակիցն իմ զԴուռմելիք...:
      
       [Յիշեցէք եւ զ]պատուական քահանայքն, որ են ի գեաւղն Գաւաշ, զ[Յ]ոհանէս փիլիսոփայն , որ է նա որդի մեծ քահանային Թադէոսի, եւ զերկու Թումայն, եւ զերկու Ստեփանոսն, եւ զՄարտիրոսն, եւ զԳրիգորն, եւ Ժամահարն, եւ զԿիրակոսն, զի վայելելով զգիրքս ուրախասցին սովաւ եւ յիշեսցեն յաղաւթս իւրեանց զստացողն եւ զգրողն եւ զաշխատողն: Եւ զտանուտէրքն` զմեծ եւ զփոքր, զհաւատարիմ տանտիկնայքն, զայր եւ զկին, զծեր եւ զտղայ, պահեսցէ Քրիստոս աստ ուած ի խաղաղութիւն, եւ արժանի արարսցէ արքայութեան իւրում, եւ նմա փառք յաւիտեանս , ամէն:
      
       Յիշեցէք ի Քրիստոս ջզյովանէս սան իւր եւ զայլ սաներն եւ աստուած զձեզ յիշէ:
      
       ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ
      
       Երեւան 3487
      
       Գրիչ` Յակոբ Ղրըմեցի
      
       վայր` Եկեղեաց գաւառ, Կապոսի վանք
      
       ... Արդ, ես` Յակոբ Ղրըմեցիս, ունայնագործս ի բարեաց եւ ուխտազանց գտեալս ի տեառնէ, նայ եւ վատթարս ի մէջ սրբ[ա ] զանից` ըստ անարժան գնացից, գրեցի զերեքեան գիրքս զայս իմով ձեռամբ անարհեստ գրչի: Առաջին` զՀոգոց եւ զԶաւրութեանց նորին, յերկրորդ զԱռաքինութեանց հոգոյն, երրորդ` Վասն բնութեան հրեշտակացն: Ի թվականութեանս Հայոց` մեծ թուականին ՊԼԸ. (1389), եւ փոքերն ՅԸ. (306), ի գաւառիս Եկեղեաց, ի հռչակաւոր վանքս, որ կոչի Կապոսի, ի ստորոտ լերինս Սեպուհու , ընդ հովանեաւ կենաց բարէխաւսին սրբոյն Յակոբի, եւ ետու զսա Աբրահամ աբեղային` բանի պասաւորի եւ գրոց աշակերտի քաջ հռետորին Եզնկացոյ Գէորգ վարդապետին,
      
       || զորս յուսամ յապէինազն աստուած, զի խաղաղութեամբ վայելել տացէ զսա Աբրահամ գրոց աշակերտին , երկար ամեօք եւ յամերամ ժամանակօք, եւ հասուսցէ յաստիճան կատարել վար դապետութեան, եւ պահեսցէ ի կամս իւր , ամմէն:
      
       Եւ զբառագիրքն իմ, յորում Փառք ի բարձունսն մեկնչովն գրեալ է ի սկիզբն, ետու Յովանէս աբեղային` գրոց աշակերտին եւ բանի սպասաւորին:
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Վենետ. 151, Ցուց. Ա. էջ 652
      
       Հետ. ստացող ` Սահակ
      
       Ընդ նմ[ին ] եւ զվերջին ստացողս` Սահակ քահանայ, եւ զդեռայբուս զաւակ սորկն Յոհանէս սարկաւաքն, եւ զեղբայր սորին` զԱբրահամ, եւ զքեր սոցին` Ո[ւ]ստիանէ, եւ զԵղիսէ, եւ Մայրիամ, եւ զմայր սոցին Տիրոհի, եւ զծնողսն իմ` Գէորք քահանայ, եւ զհանկուցեալ զմայր իմ ||| ին, եւ զեղբարսն իմ զհանկուցեալ ի Քրիստոս` զտէր Զաքարէ եպիսկոպոսն: Արդ, բարէխաւս ունիմ սուրբ աւետարանս, զի թողութիւն շնորհեսցէ յանցանաց մերոց եւ ձերոցդ: Եւ որք յիշէքդ յիշեալ լիջիք եւ դուք առաջի ահեղ ատենին Քրիստոսի, եւ թողութիւն խնդրելով մեղաց մերոց եւ ձեր ոց, եւ Քրիստոսի մարդասիրին փառք յաւիտեանս, ամէն: Գրեցաւ ի թվին Հայոց ՊԼԸ. (1389), զվերջին գրող ինաղանց եւ սխրս պատառ Յովն. (այսպէ'ս):
      
       ՆԵՐՍԻՍԻ ԼԱՄԲՐՈՆԱՑՒՈՅ ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԱՌԱԿԱՑ
      
       Երեւան 1142
      
       Գրիչ ` Ներսէս
      
       ՊԼԸ. (1389):
      
       ԶՆերսէս անարժան սպասաւոր բանի աղաչեմ յիշել եւ անմեղադրելի արձակել ի բամբասանաց: