Հայերէն Յիշատակարաններ

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

Երեւան 4472

 

ա

Գրիչ` Ղազար

Վայր` Լիմ-Սուխարայ վանք-Արգելան

 

… Եւ արդ, գրեցաւ, սա յանառիկ ամուրն Լիմն, ընդ հովանեաւ սրբոյն Գէորգեա եւ այլ սրբութեանցս, որ աստ կան հաւաքեալ, եւ այլն գրեցաւ յերկիրն Քաջբերունի, ի վանս  Սուխարայ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին եւ ամենայն սրբութեանցն, եւ այլն գրեցաւ ի վանս Արգելան, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս, եւ սուրբ Կարապետի, եւ սո ւրբ Յարութեանս, եւ սուրբ Ստեփաննոսիս` տէր Յուսկան որդոյ սուրբ գերեզմանիս, վասն խռովութեան աշխարհիս Հայոց, վասն զի Ջհանշէն, որդի Ղարա-Ուսուֆին գնացեալ էր յաշխարհն նետողաց եւ առեալ զամենայն ամուրս նոցա` զՀամադան, զՍաւայ, զԱսպահան,  զՌէ, եւ զՂազվին, զԳելան, եւ զՔաշան, զՇիրազ, եւ զՔրման, եւ զԽորասան եւ զքաղաքս անթիւս, եւ կամի երթալ ի Հրէ: Եւ ի ներքին կողմանէս թոռն Ղարայ-Ութմանին զաշխարհս Հայոց ի տատանման պահէր` Հասան-բակն:

Արդ, ըստացաւ զսա պատուական մահդասին Ստեփաննոսն` յիշատակ իւրն եւ ծնաւղաց իւրոց եւ ազգականացն եւ ամենայն արեան մերձաւորացն, հաւրն Աստուածատրուն, եւ մօրն Խաթուն-Մելիքին, եւ հարազատ եղբօրն Խդըրշին, եւ  Խուդաբաղշ սարկաւագին, եւ հանգուցելոյն ի Քրիստոս Ազատշային, եւ երախտաւոր եւ մեծ պապերուն Մարտիրոսին եւ, մեծ մամերուն Աննայ-Խաթունին եւ Սառայ-Խաթունին, եւ մաւրքւերն Գոհար-Մելէքին, եւ իւր որդոցն Փալօշին եւ  Զաքարին` սպանելոյն յընկերոյն իւրմէ. վասն զի սուտ քրիստոնեայ ընկերն իւր խաբեաց զնա, ասելով թէ գնանք   գինի հմենք, եւ ածեալ զնա ի տուն, յարձակեցաւ ի վերայ նորա եւ սպան զնա երկրորդ Կայենն, որ եսպան զեղբայրն իւր զԱբէլ. Քրիստոս աստուած, որ հանգիստն է ամենայն հաւատացելոց, հանգչի ի Զաքարի հոգին եւ սրբոյն Աբելայ դասակից եւ պսակակից արասցէ, ամէն:

Արդ, աղաչեմ զձեզ զամենեսեան կողկողագին պաղատանաւք, ով ոք որ հանդիպիք սմա աւրինակելով կամ ընթեռնըլով եւ կամ ինչ իւիք տեսութեամբ, յիշեցէք ի Քրիստոս զպատուական մահդասին` զՍտեփաննոսն, եւ զծնաւղսն իւր զԱստուածատուրն եւ  զԽաթուն-Մելիք, եւ զեղբարսն զԽդըրշէն, զԽուդաբաղշ, եւ զհանգուցեալն ի Քրիստոս զԱզատշէն, եւ զմեծ պապքն զՄարտիրոս, եւ զմեծ մամերն զԱննա-Խաթունն եւ զՍառայ-Խաթունն, եւ զմօրքուրն զԳոհար-Մելիքն, եւ զիւր որդիքն` զՓալօշ եւ զԶաքարայ, եւ զեղբաւրորդին զԱստուածատուրն, եւ զԳուլքան-Խաթունն, եւ զՄամքանն, եւ զհարսն զԱզիզ-Մելիքն, եւ զմաւրքոյրն զՆիգար-Փաշէն, եւ իւր որդոյն Խուդուբաղշին, հաւրեղբաւրն իմոյ Սարգսին, եւ իւր որդոյն մղդասի  Առաքելին, եւ դստերն Սառային, եւ վարդպետացն հոգեւորաց եւ մարմնաւորաց, եւ զսանահայրն զպարոն Վարդ, եւ զմաւրքւերորդին Թումայ հովիւն, զհոգեւոր հայրն` զԹադոս կրաւնաւոր Կաֆայեցին, որ ի գնալն յԵրուսաղէմ` ի ծովուն ընկղմեցաւ, եւ զԿարապետ սարկաւագն. յիշեցէք ի Քրիստոս զվերոյգրեալքս ի սմա եւ լի բերանով աստուած-ողորմի ասել, եւ աստուած, որառատն է ի տուրս բարեաց, յիշողացդ եւ յիշեցելոցս առհասարակ ողորմեսցի:

Դարձեալ, աղաչեմ զձեզ, մանկունք սուրբ եկեղեցւոյ, յիշել ի տէր զանարժան գրիչս Ղազար, եւ անմեղադիր լինել խոշորութեան եւ սխալանաց, զի կար մեր այս էր:

Եւ գիտելի է զի զսա սկսաք ՋԱ. թվականիս Հայոց (1452), եւ աւարտեցաք ՋԶ. (1457), վասն դառնութեան եւ խռովութեան ժամանակիս. եւ զյիշատակարանի զհետ կարգի ոչ գնալոյն անմեղադիր լերուք. երբ սիրտն մաշխուլ լինի` աչքն լուս պակաս կու հայի. մարդ զմարդոյ ցաւ չգիտէ` կէս գիշերին ժամ կու ձենէ:

Եւ արդ գրեցաւ սա ի կաթողիկոսութեան տեառն տէր Գրիգորի, որ նստեալ է ի Վաղարշապատ քաղաքի, եւ Քրիստոսի յուսոյն մերոյ փառք յաւիտեանս, ամէն:

 

բ

Մի մասի գրիչ` Յովանէս

 

Ներաւղ Քրիստոս, ողորմեա ստացօղի գրոցս մահդաս[ի] Ստեփանոսին, եւ ծնաւղաց նորին Աստուածատրուն եւ Խաթուն-Մէլէքին, եւ եղբարցն Խդրշին եւ  Խուդայբաշխին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց նորին, եւ ինձ անարժանիս` սակաւ աշխատողիս Յովանէս քահանայի, որ վասն սիրոյ եղբօրս մեր մահդասի Ստեփանոսի գրեցի զայս Գ. (3) սխրալի ճառս: Բայց անմեղադիր լինի, զի մեծ ահիւ եւ դողով գրեցի ի դառն աւուրս, որ  Հասանն զՄշոյ դաշտն գերեաց զանմեղ քրիստոնեայս եւ մեք յուսահատեալ եմք ի կենաց մերոց եւ ի տղայոց, թէ այսօր կամ վաղիւն առ մեզ հասանի: Յայս դառն աւուրս գրեցի եւ ոչ թ ողի անփոյթ վասն սիրոյ մահդասուն, որ ամենայն ոք զնա սիրէ եւ մեծարէ վասն հեզ բարուցն եւ հաստատ հաւատոյն եւ զի զամենայն գործս եւ զվաստակս ձեռաց իւրոց բաշխեաց առաջին մեր ի գինս գերեացն, զորս ազատեաց յանօրինաց, եւ զայլն եւ գինս գրոց պատուականաց եւ յայլ սպասս եկեղեցեաց, ընկալցի զփոխարէնն յամէնառատ բարոյն աստուծոյ, ամէն:

 

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 6861

 

Գրիչ` Յոհանէս

Վայր` Ցիպնայ վանք

 

Փառք… որ ետ կարողութիւն տկար ոգւոյ Յոհանէս վարդապետի հասանել յաւարտ Մաշթ[ոց]իս: Գրեցաւ Մաշթոցս ի վանգս Ցիպնայ, ընդ հովանեաւ Վասիլ թագաւորի սուրբ նշանիս եւ սուրբ աստուածածնիս, ի հերպետութիւն Արսենի, ի պարնութիւնն  Ադիբեկի, ի ղանութիւնն Ջխանշայ ղանի:

Յայամի Ջըխանշայ ղան էառ զԲաղդատ եւ Կ. (60) պարնութիւն կալան, եւ ԿՌ. (60. 000) ոգի ի սուրն քաշեցին, եւ ԼՌ. (30. 000) ջորէբեռն մալ ի Ղափանն տարան:

Եւ դարձեալ, ի մեր մեղացն Մուրատ բէկ անաւրէնն էառ զԸստընբաւլ զԿոստանդնուպաւլիս, եւ Խ. (40) բեռն խաչ եւ աւետարան, նշ[խ]արք եւ պատկեր պատկեր հայրապետաց առին:

Եւ դարձեալ, արբանեակն սատանայի Ջխանշայ ղանն երեկ ի վերայ Բաղըշու, Մշու եւ Ղլաթայ, առ'ւ աւար արար եւ տարաւ ՌՇ. (1500) գերի` կին եւ տղայ եւ սարկաւագ. եւ զամէն գերի Շ. (500) թամուրի կու ծախին:

Գիրգս յիմ ձեռնէս ոչ ելնէր, բայց ագահութեան պատճառի առի` գրեցի յընդիր աւրինակէ, եւ ունի յինքն զձեռաց Մաշթոցն եւ զբոլոր Մաշթոցն եւ զաւծումն աւելի: Բայց խոշորութեան գրոյս եւ սխալանաց անպարտ թողէք, զի ձեռս կու դողէր:

Բայց գրեցաւ Մաշթոցս ի թվականիս Հայոց տումարի ՋԶ. (1457), ի վանգս Ցիպնա: Որք հանդիպիք յիշեցէք զստացող գրոցս զՅովաննէս, եւ զԳաւհարն, եւ զեղբայրն Ստեփանոս երէցն, եւ զՅովանէսի հայրն` Մկրտիչ, եւ զմայրն  Շամխաթուն, եւ զորդին Յոհանէս եւ Մկրտիչ, եւ զդուստրն Խութլու, Հէրխաթուն, Մարեմ, եւ զեղբայրն, եւ զորդիքն Նորատունկ, Մկրտիչ, Գրիգոր եւ Հէրապետ, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն:

Այլ եւ զփըծունս ի գրչաց զմատնադեդեւ զանարժանս ի քահանայից, որ չեմ արժանի, թէ կոչեցայց կարգաւոր` զՅովանէս մականուն վարդապետ, այլ եւ զիմ ծնաւղսն` զՅովանէս եւ զՍառայ, եւ զվարդապետն Կորճով, եւ  զՂազար սարկաւագն` քարտիս կոկաւղն: Այլ եւ զպատուական կարգաւորն եւ զտանուտէրն` զԵրկայն Աւետիսն եւ զկողակիցն իւր, այլ եւ զհեզահոգի  զՅոհանէս երէցն եւ զիւրքն, այլ եւ զգեղի տանուտէրքդ, առ հասարակ, այր եւ կին, ծեր եւ տղայ առ հասարակ, յիշեալ լիցին առաջի աստուծոյ ի բարին, եւ որ զաստուած-ողորմին ասէ լի բերանով ստացողին եւ վերայգրելոցդ եւ աստու ած իւրն ողորմի եւ իւրոցն ի միւսանգամ գալըստեանն ամէն, եղիցի…:

Ո՜վ լուսազարդ դասք քահանայից, որք հանդիպիք այս լուսազարդ պատուական Մաշթոցիս կարդալով կամ աւրինակելով, պատուական քահանայք եւ հեզահոգի սարկաւագունք, եւ իմաստուն ընթերցաւղք` յիշեցէք ի մաքրա փայլ յաղաւթս ձեր զըստացաւղ գրոցս` զպատուական տանուտէրն եւ հաւատարիմ զՋանիկ-Յովանէսն, եւ զկինն զԳաւհար-Մելիքն, եւ զորդիքն [Մկրտիչն եւ զՅոհանէսն], եւ զդստերքն [զԽութլու եւ զՄարեմ, եւ զքուրն Հէրխաթուն եւ Էլխաթուն], որ ստացան զսա ի հալալ արդեանց իւրեանց բարի յիշատակ իւրեանց եւ իւր ննջեցելոցն, այլ եւ զեղբարսն [զՆորտու [ն]կն, եւ զկին Սանդուխտ], եւ զեղբաւրորդիսն [Մկրտիչ, Հէրապետ եւ Գրիգոր], այլ եւ Ստեփանոս երէցն, [զհայրն խաչատուր, եւ Խութլու, եւ զԱստուածատուրն, Թանկ-Մելիքն]

 

ՃԱՇՈՑ

Ն. Ջուղա 163, ՍՍ. Տ. Ա. եւ Մ. Տ. Մ.

 

ա

Գրիչ` Խաչատուր

Վայր` Արարատեան գաւառ, Ուրծ գիւղ

 

Վասն զի ոչ ունելով ըստ մարմնոյ ես մահդասի Շեխս եւ ամուսին իմ Շաքար ստացաք զսա ի յարդար վաստակոց մերոց, յիշատակ մեզ, եւ ծնողաց մերոց Ալղուին, Մարիանին, Ամիր-Սարգսին,  Բաղտատին, եւ ի Քրիստոս հանգուցեալ զաւակաց մերոց Մելիքզատին, Շահզատին, եւ քեռն իմոյ Նիկարին…:

… Յիշման արժանի առնէք զարհիեպիսկոպոսն զտէր Զաքարէն եւ զԵսայի կրաւնաւորն` հեզահոգի եւ ամենայն շնորհաւք զարդարեալ, զոր տէր աստուած պահեսցէ ընդ երկայն աւուրս:

Արդ, ես` անպիտան եւ անիմաստ գրիչս Խաչատուր, ողորմութեամբ տեառն սկսա եւ նախախնամութեամբ նորին կատարեցի… ծաղկաւէտ բուրաստանս ի գաւառս Արարատեան, ի հոյակապ եւ ի նշանաւոր գեւղս որ կոչի  Ուրծ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին եւ սուրբ Ստեփանոսի նախավկային, ի թվին ՋԶ. (1457), ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորի, եւ արհեպիսկոպոսութեան տէր Ռըստակիսի, եւ յաշխարհակալութեան մեծ եւ յաղթող ախոանի  Ջիհանշաին, ի դառն եւ ի նուրբ ժամանակիս. վիշտըս վտանգի եւ աղէտս տարակուսանաց, զոր կրեմք յանաւրինաց եւ յանիրաւ պահանջողաց, եւ եւթնապատիկ հատուսցէ տէր զչարին նոցա ի ծոցս նոցա…:

[Աղաչեմ] զգծագրողս Խաչատուր յիշել ի սուրբ յաղաւթս ձեր, զծնողսն իմ` զհայրն իմ զՎարդան եւ զմայրն իմ զԱղութ… եւ ուսուցիչն իմ զԳրիգոր րաբունին, եւ զՅոհաննէս հեզահոգի կրաւնաւորն, նաեւ զհոգեւոր մայրն իմ զՓաշէն եւ զՆորազիզն` հանդերձ ծնաւղաւք իւրեանց յիշեսջիք ի սուրբ յաղօթս ձեր, զի յոյժ աշխատութեամբ ծառայեցին մեզ:

Այլ եւ զեղբայրն իմ ըստ հոգոյ զԱլէքսանոս կուսակրաւն աբեղայն, որ զթուղթն կոկեաց յիշեսջի ի տէր հանդերձ ծնողաւք իւրովք, ամէն:

 

բ

Ծաղկող` Գրիգոր

Վայր` Մալըզկերոյ անապատ

 

Ընդ որս եւ ես երես անկեալ աղաչեմ զմանկունսդ սուրբ եկեղեցո յիշել ի տէր զիս զմեղսամած եւ զբազմամեղ եւ զանարժան եւ զանարհեստ նկարող սորին  զԳրիգոր սուտանուն աբեղէս, որ անուամբս եմ միայն եւ ոչ գործովս, եւ զծնաւղսն եւ զամենայն արեան մերձաւորսն իմ` զկենդանի եւ զհանգուցեալսն, որ ծաղկեցաւ սա ի սուրբ անապատս Մալըզկերո, եւ զամենայն աշխատաւոր սորին յիշեցէք ի Քրիստոս, եւ աստուա ծ զձեզ յիշէ իւր արքայութեանն մէջ:

 

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՍԱՂՄՈՍԱՑ ՎԱՐԴԱՆԱՅ ԱՐԵՒԵԼՑՒՈՅ

Երեւան 2522

 

ա

Գրիչ` Մաթէոս

 

… Ընդ որս երեւեալ ազքանազան ազգիս ի տանէ Թորգոմա փառք եւ պարծանք Այրարատեան գաւառիս եւ իբրեւ զարեգակն փայլէր յաշխարհի սքանչելի այրն աստուծոյ եւ մեծանուն հռետորն  Վարդան վարդապետն` վարժելով զբազումս ի կրթասիրաց ի գիտութիւն աստուածաշունչ կտակարանաց երեւելին ի գիտնականս: Այլ եւ յոյժ ըղձալի փափագմամբ մեկնեալ զսաղմոսս աստուածահօրն Դաւթի` թողու գանձ անհամեմատ սուրբ եկեղեցոյ եւ ինքն առ անծ կալին Յիսուս վերափոխի, որոյ յիշատակն աւրհնութեամբ լիցի. եւ աղօթք նորա եւ սերմն խրատու անպակաս ի սուրբ եկեղեցւոյ, մինչեւ ի կատարած աշխարհի…

 

Զանարժանս յիշատակի

Սուտակասպաս մեռեալ ոգի

Զմեղաւք լցեալս յամենայնի`

Նաեւ ժառանգ սատանայի.

Ո՜վ, ընթերցողք այսմ տառի,

Վերաբերողք ի սմայն գանձի

Զգրիչ Մաթէոս փանաք ոգի

Յիշել յաղօթս ձեր բարի:

Թվ. ՋԶ. (1457):

 

բ

Սկզբի մասի գրիչ` Առաքել Սիւնեցի

 

Զգծող գրոցս զնուաստ ոգի տէր Առաքեալս Սիւնեաց յիշեցէք ի Քրիստոս:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 3703

 

Գրիչ` Մաթէոս

Վայր` Սուրբ Մամաս անապատ

 

… Արդ, գրեցաւ աստուածային գանձարանս կոչի Աւետարան, ի յանապատիս որ կոչի սուրբ Մամաս, ձեռամբ Մաթէոս աբեղայի, ի թվիս Հայ տոհմիս տումարի ՋԶ. (1457):

Այլ եւ ստացեալ եղեւ զսա ոմն աստուածասէր եւ հաւատարիմ եւ բարեպաշտ եւ մեծազգի Միրզա անուն, ի վայելս անձանց իւրեանց եւ զաւակաց, եւ յիշատակ հոգոց իւրեանց` ի պահպանութիւն եւ ի փրկութիւն:

Արդ, որք հանդիպիք սմա կարդալով կամ յաւրինակելով կամ մի անգամ տեսանելով` յիշեսջիք ի մաքրափայլ եւ լուսաբորբոք յաղաւթս ձեր զիս` զՄիրզայ, որ առի զսա ի հալալ ընչից իմոց, եւ զամուսինն իմ  զԽոնտ-Խաթունն, եւ զծնաւղսն իմ ի Քրիստոս հանգուցեալն` զՄէլիք հայրն իմ եւ զմայրն իմ զԳուլ-Մէլիք, եւ զհարազատ եղբարն իմ զԲէրամն, եւ զամուսինն իւր զԻկտիշն, եւ զնորաբոյս զաւակսն մեր, զոր վայելել տացէ զսա ընդ երկայն աւուրս, ամէն:

 

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՊԱՏԱՐԱԳԻ

Երեւան 7275

 

Գրիչ` Մաթէոս

 

… Յայս ամէնառատ գթութիւնս աստուծոյ հայեցեալ ես` ամենաթշուառ երիցս ատելիս Մաթէոս յոգնամեղ ծառայս աստուծոյ, սոսկ անուամբ քահանայ ի կրօնաւորական ձեւի, քան զի տեսեալ զիս ի բարձրագոյն առաքինութեանցն շաւղաց զարտուղի գնացեալ, մանաւանդ յաղթեալ ի ծանրութենէ կաւեղէն յարկիս, ոչ ունելով տեսակ ինչ բարեաց մասն փրկութեան: Վասն որոյ ձեռնամուխ եղէ ի գրութիւն աստուածահաճոյ տիրապէս աղօթնոյս` մեղսաքաւիչ հաշտարար սուրբ պատարագին, եւ էր ընդ եղբարսն Յովհաննու աղօթիցն, զոր մեկնեալ էին սուրբ հարքն մեր` մեծն Խոսրովեւ տէր Ներսէսքն եւ այլ սուրբ հարքն, զոր եւ հողս անարգութեան Մաթէոս խղխայթեալ տառապանօք գլխաւորեալ յանկ հանի ցայգացանկ աշխատութեամբ շնորհօքն աստուծոյ, ի յիշատակ բարւոյ մեզ եւ մերոց ծնօղացն, որ են առ Քրիստոս:

Նա եւ տիրապէս բարւոյ յիշատակ է սա մեծին եւ աստուածասիրին, որ քաղցր բարուք զօրինակն շնորհեաց, այսինքն տեառն Գրիգորի կաթողիկոսի ամենայն Հայոց ի Վաղարշապատու, խարազն ճգնաւորի, որ եւ առլցեալ շնորհօքն Յիսուսի, նաեւ զԷ. (7) -արփեանն առեալ, ըստ գրեցելոյն Եսայեա, գերազանց սրբազնամաքուրն իւր հոգի, որով սնուցանէ զմանկունս սուրբ եկեղեցւոյ կրկին եւ երեքին ուսմամբ ըստ հաճոյսն աստուծոյ տիրապէս: Հանուր հայկազնի ազգաւս հայցեմք հառաչմամբ բոլոր հա    ւատով յուսով եւ սիրով յամենագութ բարերարէն տեառն եւ աստուծոյ` պահել զնա սուրբս եւ անարատս ընդ երկայն աւուրս, առողջ հոգով եւ մարմնով, ուղիղ վարդապետութեամբն, ձեռասուն հոգեւոր որդեկաւն իւրով, եւ յետ աստեացս ելանելոյ կարգեսցի շնորհօքն աստուծոյ ի շարս առաջին սուրբ հայրապետացն:

Գրեցաւ սուրբ գիրքս թվիս ՋԶ. (1457), ի փառս Քրիստոսի աւրհնելոյն յաւիտեանս:

 

բ

 

Սկսաւ մեկնիչս այս Խոսրովին

Յաւուրս պահոց Լուսաւորչին,

Ձեռամբ հիքոյ Մաթէոսին,

Եղեւ զըրաւ փոխման տօնին.

Զի ի վաղուց ժամանակին

Եղեւ փափագ սակս սորին,

Յետ կատարման վաթսուն ամին

Փափագ լցաւ փանաք գրչին:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Շուշի Մ. Տ. Մ.

 

Գրիչ` Յակոբ

Վայր` Հերմոնի

 

… Արդ, աւարտեցաւ Աւետարանս այս ի հռչակաւոր անապատս Հերմոնի վանք, ընդ հովանեաւ սուրբ Լուսաւորչիս եւ սուրբ Յակոբիս եւ այլոց սրբոց, որ աստ կան, ձեռամբ մեղաւոր Յակոբի, ի թուիս Հայոց ՋԶ. (1457), ի թագաւորութեան Ջհանշայի, որդոյ Ուսուֆի, ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորի Մակուեցոյ, եւ հոգեւոր հաւր իմոյ Աստուածատուր տնտեսին, եւ ծնաւղաց իմոց` մարմնաւոր հաւրն իմոյ Դաւիթին, եւ մաւրն իմոյ Մելիքին, եւ  Խարխաթունին, նաեւ աշակերտացն իմոց…:

Յիշեսջիք… եւ կուսակրաւն քահանայն զՍիմէոն, որ սկսաւ զԱւետարանս եւ ոչ կարաց աւարտել… Ողորմեսցի Քրիստոս աստուած առհասարակ ում աշխատ կայ ի սմայ` թխտի տուողացն եւ որք ձեռնտու են եղել…:

 

ՃԱՇՈՑ

Երեւան 4746

 

Գրիչ` Յոհանէս Մանգասարենց

Վայր` Արճէշ

 

ա

 

… Աւարտեցաւ քրիստոսահիմն եւ առաքելաշէն, մարգարէախաւս այս կտակ յամի իննհարեւրերորդի եւ վեցերորդի թուականութեանս հայկազեան տոհմիս տումարի (1457), ձեռամբ անարժան գրչի Յովանէս սուտանուն քահանայի, ի խնդրոյ հեզահոգի եւ պատուական կրաւնաւորի` սուրբ եւ մաքուր աբեղայի Մխիթարայ…:

… Եւ ստացաւ զմարգարտաշար եւ զանառիկ փարթամութիւնս` զպայծառութիւնս մանկանց եկեղեցւոյ, ի վայելումն մանկանց եկեղեցւոյ եւ յետ աստեացս` յիշատակ անջինջ ի մէջ սուրբ եկեղեցւոյ:

Քանզի ունի սա զբոլոր մասունս տաւնից տէրունականաց… զոր մեծաջան եւ ծանր աշխատութեամբ հաւաքեալ եղեւ ի սրբոց վարդապետացն, զոր եւ Տիրացու քահանայն Մշոյ յետոյ ի մի գիրս ժողովեաց, որոյ յիշատակն աւրհնութեամբ եղիցի:

Արդ, աղաչեմք զամենեսեան, որք հանդիպիք սմա ընթերցմամբ, ուսմամբ, աւրինակաւ եւ կամ սակս մասին պատահմամբ` յիշեսջիք զստացաւղ աստուածային կտակիս զՄխիթար կրաւնաւորն, եւ զբարեպաշտ ծնօղսն իւր զՎարդաշահն եւ  զԴաւլաթն, եւ զհարազատ եղբայրքն իւր` զհանգուցեալն ի Քրիստոս զՄկրտիչն, եւ զնորին զաւակսն զՅոհանէսն եւ զԷմինն, եւ զքոյրն իւր զԽութլուն, այլ եւ զՄարտիրոսն, եւ զկենակիցն իւր զՍիրամարգն, այլ եւ  զԱննայն` զգնացեալն ի փառս աստուծոյ: Դարձեալ, յիշեցէք զիմաստուն եւ զերախտաւոր ուսուցիչն իւր զվարպետ Վարդանն, եւ զծնաւղսն իւր, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն…:

Այլ եւ զիս` զանարժան եւ զանպիտան գրիչս զՅովանէս` անուամբ քահանայ եւ ոչ գործով, եւ զերախտաւոր ուսուցիչն իմ զսուրբ վարդապետն Թումա մեծ րաբունին, եւ զմարմնաւոր ծնաւղսն իմ` զհայրն իմ զՄանգասար եւ զմայրն իմ  զՓաշամէլիք, եւ զամենայն երախտաւորսն մեր, եւ որք սպասաւորեն մեզ ի չարչարանս մեր եւ յաշխատութիւնս, այլ եւ զննջեցեալսն մեր` զհինքն եւ զնորքն, եւ ուղիղ սրտիւ աստուած-ողորմի ասացէք եւ աստուած ձեզ եւ մեզ ողորմի, ամէն:

Արդ, գրեցաւ աստուածաշունչ տառս յերկիրս Քաջբերունի, ի քաղաքիս Արճէս կոչեցեալ, ի դուռն սուրբ տաճարիս Գէորգեայ զաւրավարիս. յառաջնորդութեան մեծ աթոռոյն Էջմիածնի ի հայրապետութիւն տեառն  Գրիգորի կաթուղիկոսի, զոր տէր աստուած հաստատուն պահեսցէ զնա իւրովքն, ամէն: Ի ղանութեան անաւրէն իշխանին Ջհանշայի, որ կալաւ զաշխարհն Արեւելից` զԱսպահան եւ զՀամադան, զՇիրազ եւ զՔրման, զԷզդ եւ զԴաղման, եւ զբոլոր աշխարհն  Իրաղաց, եւ կայ աներկիւղ եւ անմահ յումեքէ: Արդ, յայսմ ամի գրեցաւ աստուածային մարգարտաշար կտակս, յիշատակ Մխիթար կրօնաւորին…:

 

բ

 

Եւ արդ, ես Մխիթար կրօնաւորս ստացա զսուրբ գիրքս զայս ի հալալ եւ յարդար վաստակոց իմոց, եւ ետու զսա յիշատակ եւ նըւէր ի դուռն սուրբ եւ գերահըռչակ, ի խոյակապ եւ յերնանման, գըմբէթայարկ եւ աստուածազարդ կաթուղիկէ սուրբ տաճարացս` Սայլաւանապատա սուրբ Աստուածածնին եւ սուրբ Կարապետին. յիշատակ բարի հոգոյ իմոյ եւ ծնօղաց իմոց, զոր յառաջն յիշեցաք` Վարդաշահին եւ  Դովլաթին, եւ այլոցն, զի յամէն տարի մին ժամ առնեն եւ զ[յ]իշատակարանս կարդան եւ խնամով պահեն. եւ կրաւնաւորքն եւ առաջնորդն Գօզալ եպիսկոպոսն եւ դասավարն եւ փակակալն յանձն առին որ կատարեն, որքան որ խաղաղութիւն լինի. եւ ով որ հակառակէ` պատժի յաստուծոյ, ամէն:

Եւ արդ, մի ոք իշխեսցէ հեռացուցանել զսուրբ գիրքս զայս ի դրանէ սուրբ տաճարացս, ո'չ ի մերոցն, եւ ո'չ յաւտարաց ոք, ո'չ յառաջնորդաց, եւ ո'չ ի վարդապետաց, եւ ո'չ յեպիսկոպոսաց, եւ թէ ոք յանդըգնի եւ արասցէ կամ ծախէ կամ գրաւէ` զմասն զՈւդային առցէ եւ զանէծքն   զաւձին, եւ զըպատիժն  Գօզալ եպիսկոպոսին եւ այլոց առաջնորդացն, որ գանզկնի եւ այնոցիկ, որ լի բերանով աստուած ողորմի ասեն, ամէն:

Դարձեալ, աղաչեմ յիշել ի տէր զքըւերորդին իմ զՄարգարայ սրբասէր կրօնաւորն, որ շատ է ծառայութիւն արարեր առաջի իմ:

 

գ

 

Աստուած ողորմի Բէլւեցուն,

Որ հաց եբեր վեց ժամուն

Որ էր լօշ, մանդրամես, պանիր եւ ձկուն,

Հրամէնց եղաւ չուխտակ պարընտիրուն,

Եկին` իստակ ժտին իւրեանց գրուն.

Գիրքս յիշատակ եղօ Ղարիպջնի հոգուն.

Հայր մեր ասեք աստուծոյ սիրուն:

 

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

Երեւան 4755

 

ա

Գրիչ` Յովանէս Մանգասարենց

 

Տէր աստուած Յիսուս Քրիստոս, որ արարէր սքանչելիս ի ձեռն սրբոց քոց` նոյն մարդասէր կամաւքդ ողորմեա ստացաւղի սուրբ գրոցս` աստուածասէր եւ բարեպաշտ խաւջին Խաչատրուն, եւ հարազատին իւրոյ  Աւետիս աբեղային` սուրբ եւ մաքուր կրաւնաւորին, եւ ամենայն ազգականացն` կենդանեաց եւ մեռելոց, եւ ձեզ լսողացդ եւ կարդացողացդ առ հասարակ ողորմի Քրիստոս: Եւ ինձ` անարժան գրչիս Յովանէս քահանայի, եւ ուսուցչին իմոյ` աշխահալոյս վարդապետին  Թումայի, եւ ծնաւղացն իմոց Մանկասարի եւ Փաշա-Մէլէքի, եւ սպասաւորիս Շուքրան-Խաթունի, եւ ամենայն աշխատողացս, ամէն, եղիցի:

 

Գրիչ` Կարապետ

 

բ

 

… Ողորմի Քրիստոս աստուած խոջա Խաչատրուն եւ ծնաւղաց նորին, եւս առաւել տէր Աւէտիսին, որ ի յայսմ ամի փոխեցաւ առ Քրիստոս, եւ Կարապետ գրչին, եւ կարդացողացդ եւ լսօղացդ, ամէն:

 

գ

 

… Արդ, այս Տաւնացոյց կարգեալ բաւանդակ տարոյ աշխատութեամբ կարգեալ տէր Իսրայէլի Խաչենեցւոյ եպիսկոպոսի, ի խնդրոյ Ջալալ-Դօլի` տեառն Խաչենւոյ եւ տէր գրիգորի եպիսկոպոսի: որք աղաչեցին զտէր  Իսրայէլ եպիսկոպոսն, հայեցեալ ի կորովութիւն մտաց նորա եւ ի ժուժկալութիւն բարուցն. եւ նա յանձին կալաւ եւ ջան եդ գտանել զօր նահատակութեան սրբոց, որ գրեալ կայ ի լիակատար պատմութիւնն, համա ռաւտելով նմա զսքանչելի կատարումն սրբոցն եւ եդ ընդ այլ կարգեալ Յայսմաւուրսն, զոր կարգ ամսոցն հայիւ եւ հոռոմիւ միաշունչ եղեալ անսղալ զտարին կատարեն: Բայց ոմանք յանգէտս եղեալ հակառակեն այսպիսի գեղեցիկ ընթերցուածոց, որ աւր ըստ աւրէ զլսելիս մեր զարհուրեցուցանէ եւ դողումն ցաւագին տա անձանց մերոց:

Եւ արդ, եթէ այնպիսեացն է արքայութիւն երկնից, ապա զի՞նչ լիցի ծուլից եւ հեզգացելոց, այլ միայն յայս ապաւինեալ յառաջ ընթանալ յաւժար սրտիւ եւ տաւնել զյիշատակ սրբոցն եւ բարեխաւս առնել առ աստուած, զի հաշտեսցի ընդ մեզ, եւ բարձցէ յաշխարհէ զպատուհաս մեղաց մերոց, եւ արժա նի արասցէ սրբոցն փառաց հասանել ի Քրիստոս Յիսուս ի տէր մեր, որում փառք յաւիտեանս, ամէն:

Արդ, ի յայսմ դառնացեալ ժամանակիս եղեւ ցանկացող աստուածային սուրբ կտակիս, որ ունի հաւաքեալ յինքեան զտաւն սուրբ աստուածածնին, [եւ սուրբ] կարապետին եւ մրտչին Յովաննու, եւ զսուրբ Ստեփանոսի նախավկային, առաքելոց եւ զմարգարէիցն, զհայրապետացն եւ զեպիսկոպոսացն, զճգնաւորացն եւ զկուսանաց` միայնգամայն զամենայն վկայիցն արեամբ ներկեալ մարտիրոսաց:

Զոր տեսեալ զայսպիսի գանձս աստուածային եւ պայծառ լուսով լցեալ հեզահոգի եւ բարեմիտ խոջա Խաչատուրն, եւ ետ գրել զսայ յիշատակ հոգոյ իւրոյ, եւ ծնօղաց` հօրն Առաքելին եւ մօրն` Մըրուաթին, եւ կեն[ա] կցին Սաւլթան-Խաթունին եւ հարազատ եղբօրն տէր Աւետիսին, ամէն:

 

ԳԱՆՁԱՐԱՆ

Երեւան 4091

 

Գրիչ` Կարապետ

Վայր` Ոստան

 

… Եւ արդ, գրեցաւ սա ի մայրաքաղաքս յՈստան, ի դուռն Քարի սուրբ Աստուածածնին, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս եւ սուրբ  Ստեփաննոսի նախավկային, ի թուականիս Հայոց ՋԶ. (1457), ի հայրապետութեանն տէր Զաքարիայի, զոր տէր աստուած ընդ երկայն աւուրս արասցէ զնա եւ պահեսցէ յամենայն չարէ:

Արդ, եւ ես` Կարապետ գծագրող սորին, յերես ի գետին դնելով աղաչեմք զձեզ առ հասարակ զամենեսեան զմեծ եւ զփոքր, որ եւ զիսյիշման արժանի առնէք` զունայնացեալս ի բարեաց գործոց` զմեղաւորս յարդարոց… զԿարապետ գրիչս, եւ զմեծ պապն իմ զՅոհանէս քահանայ, եւ զհայրն իմ  զՍտեփանոս քահանայ, եւ զեղբայրն իմ զՅովանէս քահանայ, եւ զմայրն իմ զՓաշա-Մելէք, եւ զքոյրն իմ զԱրմանի, եւ զամենայն ազգակիցսն իմ. եղբայրական սիրով եւ հայրական գթով յիշեցէք զմեզ ի սուրբ յաղօթս ձեր եւ ուղիղ սրտով մեզ աստուած-ողորմի ասաց էք եւ մեր մեղացն թողութիւն խնդրեցէք յաստուծոյ եւ աստուած յիշողացդ ողորմեսցի, ամէն:

Դարձեալ, ես` Կարապետ քահանայ, ծառայս ծառայիցդ աստուծոյ, ստացայ զԳաձարանս զայս ի հալալ յինչից իմոց` յիշատակ հոգոյ իմոյ, եւ ամուսնոյն իմոյ Շարմելէքի` հանգուցելոյն ի Քրիստոս, եւ բարի ծնօղացն իմոյ` խոջայ Ստեփանոսին եւ  Ջամելէքին, եւ պապին իմոյ Աւետիսին, եւ հոգեւոր հարց իմոց տէր Յովանիսին եւ Մկրտիչ կրօնօորին, եւ հարազատ եղբօրն իմոյ Աւետիսի, եւ ամուսնոյն իւրոյ Էլխաթունի, եւ քըւերցն իմոյ   դիլշատ-Խաթունի եւ ՈւլուԽաթունի, եւ զաւակաց իմոց` Յովանիսի, եւ կենակցին իւրոյ Խոնձին, եւ Հէրապետ սարկաւագին, եւ դստերացն իմոյ` Դիլշատ-Խաթունի եւ կենակցին իւր Սքանդարին, Ջամէլէքին եւ տանուտրոջըն իւր խօջայ Աբդլ-Մըսէհին, Սուլտանին եւ իւր կենակցին  Մալուխին, եւ փոքր դստերն` որբ մնացելոյն ի մօրէ Խոնձայի, եւ այլ ամենայն ազգականացն` կենդանեացն եւ հանգուցելոցն…:

Ընդ նոսին եւ զառաջին քահանայքն, որ յայս սուրբ եկեղեցոյ դրանէս յաստուած փոխեցան` զտէր Յովանէս փիլիսոփայն, եւ զՅովանէս, եւ զՍտեփանոս, զՅոհանէս, եւ զՊօղոս, զԱւետիս, եւ զՅոհանէս Խլճենցն, զՍտեփանոս Գոռեխն, եւ  զՍտեփանոս մանկագոյն քահանայ, որ փոխեցաւ ի Քրիստոս, եւ այլոցն ամենեցուն, զոր եւ ճշմարիտ քահանայապետն Յիսուս Քրիստոս ողորմեսցի նոցա եւ դասակից եւ պսակակից արասցէ զնոսա ամենայն սրբոց եւ սիրողաց անուան իւրոյ, ամէն:

Ես զայժմու քահանայքս, որ  կան ի սպասաւորութիւն սուրբ Աստուածածնիս` զտէր Կարապետ` ստացող տառիս, եւ զմիւսն` զԿարապետ քահանայն, զՄիրաքն, եւ զտէր  Սադաղայ, որ եւ Քրիստոս աստուած պահեսցէ զսոքա ջահ անշիջանելի ի մէջ եկեղեցոյ…

Դարձեալ, ես` Կարապետ քահանայս, խօջայ Ստեփանոսի որդիս, ի յՈստանայ ի նոր-Քաղաքէս` ստացայ զսա ի վաստակոց իմոց եւ եդի զԳանձարանս ի դուռն գերամաքուր եւ փառաւորեալ սուրբ Աստուածածնին Նոր քաղաքի, որպէս զի վայելեսցին զսա մանկունք սուրբ եկեղեցոյ եւ ուրախասցին սովաւ հանապազ ընթերցմամբ…:

Եւ արդ, ես` Կարապետ քահանայ եւ կենակիցն իմ Շարմելէք ետուք գրել զայս Գանձարանս եւ  եդաք զսա յիշատակ մեզ ի դրանս Նոր-Քաղաքի սուրբ աստուածածնին, որ կացցէ սա ի սուրբ եկեղեցիս, յիշատակ բարի մեզ եւ նախնեաց մերոց: եւ մի ոք հեռացուցանել ջանայ զսա ի դրանէ սուրբ տիրամօր Աստուածածնիս, ո'չ ի մերոց յազգականացն, եւ ո'չ յօտարաց, եւ ո'չ ի քահանայից, եւ ո'չ յաշխարհականաց, ո'չ հեռացուցանելով, եւ ո'չ ծախելով, եւ ո'չ ի յայլ տեղիս տանելով: Եւ ով ոք լրբան այ եւ յանդգնի եւ հեռացուցանել ջանա զսա ի դրանէ սուրբ Աստուածածնիս ծախելով կամ հեռացուցանելով` այնպիսի հեռասցի յողորմութէնէն աստուծոյ եւ զանէծքն զօձին առցէ եւ զպատուհասն զԿայենին ժառանգեսցէ. իսկ խնամ տարօղքն եւ կարդացօղքն սորին աւրհնին յաստուծոյ եւ յամենայն սրբոց, ամէն:

 

Յառաջն, որ ես տղայ եղայ,

Նա բարի գործոց ցանկացայ,

Ի գիր եւ ի կարդալ մտայ,

Թէ տի լինիմ ես քահանայ:

'Ւ իւր բարեացն ես չհետեւեցայ,

Զամէն ի հետ մեղաց կացի,

Բարի գործոց ես չցանկացայ:

Զօրն կացի ես անուղայ

Եւ ի յաղոթըս ծուլացայ,

Ես` անարժանս ի կարգ մըտայ,

'Ւ կարգաւորաց կորանք եղայ:

Զամէն մեղաց դարան եղայ

Ես կեղծաւորս եւ անյիմայ,

Լըմնեցաւ ինձ հիսուն տարին,

Իմ մեղքն եղեւ ինձ փաթաւայ,

Յիմիկ կամ ես տարակուսեալ

Ի յիմ չար գործոցս ի վերայ:

Աստուածածին իմ  յոյս դու,

Քանց ըզքեզ էլ ինձ ճար չկայ,

Զի ես քո ծառայն եմ անպիտան,

Ընկա՛լ զնուէրս եւ զաղաչանս,

Որպէս զայրի կնոջն լոմայն,

Եւ զիս քո տեսուդ արայ արժան:

Մի' յիմ մեղացն ինձ բարկանար,

Քո ծառայիս, զի եմ անյար,

Եւ Քրիստոսի մարդասիրին

Փառըս տարուք այժմ [եւ] յաւիտեանս:

 

Դարձեալ, յիշեցէք ի Քրիստոս զԽաչատուր սարկաւագն եւ զմայրն իւր զՇարմելէքն, եւ աստուած-ողորմի ասացէք նոցա, որ աշխատեցաւ ի թուղթ կոկելն:

 

ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ ԿԱՆՈՆԱՑ ԵՒ ԽՐԱՏՈՒՑ

Երեւան 228

 

Գրիչ` Սիմէոն

Վայր` Դերձկոյ վանք

 

Փառք… որ ետ զաւրութիւն իմոյ տկարութեանս յանկ հանել զսուրբ կանոնքս հոգէշահ, եւ ամենայն քահանայից եւ քրիստոնէից խրատք հոգոյ եւ մարմնոյ ի սուրբ առաքելոցն եւ ի սուրբ հայրապետացն եւ ի սուրբ Լուսաւորչէն, կանոնք հաստատեաց ամենայն եպիսկոպոսաց` պարտ է ամենայն եպիսկոպո սաց զմահ ի յանձն առնուլ եւ ոչ թողուլ յօրինաց եւ ի կանոնաց բան մի անցանել, զոր հրամաէ  տէրն մեր Յիսուս Քրիստոս, թէ` Երկինք եւ երկիր անցանեն եւ բան մի յաւրինաց եւ ի մարգարէից ոչ անցանեն:

Զոր եղեւ զրաւ գրչութեան սորա ի թուականիս Հայոց ՋԶ. (1457), ի սուրբ անապատիս Դերձկոյ, ընդ հովանեաւ սուրբ Թորոսու, ձեռամբ Սիմէոն անարժան կրաւնօորի, ի խնդրոյ վերոյգրեալ պատուելի եպիսկոպոսին տէր  Յակոբին, զորոյ վայելել տացէ տէր աստուած պարագայց ամաւք մարմնով:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք աւգտիք ի սմանէ կամ աւրինակէք, յիշեսցջիք ի սուրբ յաղօթս ձեր զՍիմէոն գրչակս եւ դուք յիշեսջիք ի Քրիստոս:

Ո՜վ հոգեւոր եղբայր տէր Յակոբ, յորժամ ընթեռնուս զհոգեշահ խրատքս եւ զկանոնքս` լի սրտիւ յիշեայ զանարժան գրիչ յաղաւթս քո:

 

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՄՈՎՍԻՍԻ ԽՈՐԵՆԱՑՒՈՅ

Երեւան 4515, էջ 178 (Ղ. Փիրղ. Նշխարք պտմ. Հայոց, Բ. )

 

Ի թուոյ Հայոց ՋԶ. (1457), որ եւ ես անպիտան ծառայս` սպասաւոր սրբոյն Թովմայի առաքելոյ սքանչելագործ գերեզմանին տէր Աբրահամ վարդապետ, որ ի  յԱղթամար սուրբ Խաչին առնէի, վասն մեր սուրբ աջին առնէի չորս գոմէշ եւ չորս եզ, եւ աջի համբուրից փարէն մեր վանիցն է: Ով որ յանդքնի` սուրբ Առաքելոյ անէծքն ի վերայ իւր եղիցի, ամէն:

Վկայ Աւետիս եպիսկոպոս եւ այլ միաբան սուրբ վանիցս:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. Նշխարք, էջ 176, Նօտ. 185, Հոգւոյ վանք

 

Գրիչ` Ներսէս

Վայր` Աղթամար

 

… Արդ, կատարեցաւ աստուածախօս գանձս… ձեռամբ Ներսէս խաբեղայի… յաստուածաբնակ յաթոռս Ախթամար, ընդ հովանեաւ սուրբ Խաչիս. ի թուաբերութիւն հայկազեան տումարի ՋԶ. (1457), ի դառն եւ ի նեղ ժամանակիս, որ խիստ ի տառապանս կամք ընդ հարկի անօրինաց…:

 

ՄԵՍՐՈՊԱՅ ՎԱՅՈՑՁՈՐԵՑՒՈՅ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՍՐԲՈՅՆ ՆԵՐՍԻՍԻ

Երեւան 8301

 

Գրիչ` Մովսէս

Վայր` յերկիրն Բարմ

 

Փառք… որ ետ կարողութիւն տկարութեանս մերո` պիտակ անուն եւ բանի խնդրող  Մովսիսի հասանել ի վերջ գրիս: Արդ, գծագրեցաւ Պատմութիւնս երիցս երանեալ սուրբ եւ երջանիկ հայրապետին մեծին Ներսեսի եւ թագաւորացն Հաոց ի թվականի Հաոց ի ՋԶ. (1457), ի երկիրն որ կոչի Բարմ, ընդ հովանեաւ սուրբ առաքելո Գերեզմանիս եւ սուրբ Գէորգեա տաճարացս, Բարթողիմէոսի եւ այլ սրբոց որ աստ կան, ի յառաջ նորդութեանն երջան[իկ] եւ ընդրեալ տէր  Հայրապետ եպիսկոպոսի, որ հայրախնամ սիրով գթա եւ խնամէ զմեզ. զոր եւ տէր աստուած հաստատուն եւ անփորձ եւ անսասան կեն[աւք] պահեսցէ ընդ երկայն աւուրս` յամերամս ժամանակաց, եւ յետ աստեացս ելանելոյ ընդ երջանիկ հայրապետացն դասեսցէ, ամէն:

Արդ, յերես անկեալ աղաչեմ զձեզ, ո՜վ սուրբ հայրք եւ եղբայրք, որք հանդիպիք սուրբ եւ երանեալ հայրապետի պատմութեանս, յիշեսջիք ի սրբամաքուր յաղօթս ձեր զՄովսէս սիրող բանի եւ գծագրողս, նաեւ զտէր Յակոբ [ծ]եր կրօնաւոր, եւ զՅովհանէս փակակալ, որ աւգնական եղեն գրիս, որով աւգնական եւ փրկիչն մեր Քրիստոս աւգնեսցէ նոցա յաւուր նեղութեան եւ փրկեսցէ յամենայն վտանգից եւ փորձանաց եւ զերկնից արքաութիւն տացէ նոցա հանդերձ ծնողօք իւրեանց, ամէն…:

 

ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹԻՒՆ ԴԱՍՏԻԱՐԱԿՈՒԹԵԱՆ ՆՈՐ ԾՆԵԱԼ ՄԱՆԿԱՆՑ, ԱՌԱՔԵԼԻ ՍԻՒՆԵՑՒՈՅ ԵՒ ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 9694

 

ա

Գրիչ` Մարգարէ

Վայր` Բալու

 

… Գրեցաւ սա ի թվ ՋԶ. (1457) ի դուռն սուրբ Գէորգա վանիցս ի Բալու:

Աղաչեմք զձեզ ով ոք հանդիպիք սմա ձեռնադրել քահանայ, կամ կարդայք, կամ աւրինակէք յիշեցէք յաղաւթս զմեղաւք լցեալ սուտանուն  Մարգարէ աբեղայս եւ ծնաւղքն իմ, եւ աստուած, որ առատն է` մեզ եւ ձեզ առ հասարակ ողորմեսցի: Եւ սղալանաց եւ խոշորութեան գրոյս մի մեղադրէք, զի կար մեր այնչափ էր:

Աստուած վայելել տայ զերից տետրս տէր Աւետեցն, ամէն:

 

բ

Գրիչ` Գրիգոր

 

Ո՜վ մանկունք սուրբ Սիովնի,

Զձեզ աղաչեմ արտասուալի,

Որք հանդիպիք յայսմ տառի

Յիշման առնէք դուք արժանի`

Զտէր Աւետիս յոյժ գովելի,

Անձն տկար եւ քաջ յոգի,

Որ ետ գրել զբանս ի կարգի

Ի յիշատակ անջնջելի:

Եւ դուք յիշաւղքդ յիշեալ լիջիք

Ի յարարչէն ամենայնի

Այժմ եւ յաւուրն ապագայի,

Ամէն, կրկին եւ եղիցի

Զսակաւ գծողս մեղաւք լցեալ

Գրիգոր յիշեայ, ո՜վ տէր իմ:

 

գ

 

Գնեցի ի Խարբերթ, ԺԴ. (14) ֆլ[որին] խոճայ Ասլին, ձեռաւք խոճայ Իճուին (՞), ձեռաւք Սարու Ստեփանոսին, ձեռաւքն Մուրենկայ, ի թվ. ՋԶ. (1457):

Ճանիպէկն առաւ:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

«Լոյս», 1905 թ., էջ 287-288

 

Գրիչ` Մկրտիչ

Վայր` Հիզան

 

… Արդ, կատարեցաւ աստուածախաւս եւ տիեզերաքարոզ Աւետարանս ի խնդրոյ պատուական եւ հաւատարիմ մահդասի Յովհաննէսին, վասն որոյ վառեալ հ աւատով եւ սիրով որ ի Քրիստոս Յիսուս` ետ գրել սուրբ Աւետարանս յիշատակ հոգւոյ իւր, եւ ծնաւղացն իւրոց` հօրն Խասանին եւ մաւրն Մամոցին, ի վայելումն իւր զաւակին Խաչատուր քահանային…:

Եւ արդ, ես` ունայնս ի բարեաց գործոց սուտանուն գրչակս Մկրտիչ, որ անուամբ եմ եւ եթ եւ ոչ արդեամբք եւ երկաւք, որ ձայնիւ բարձրացեալ եւ հոգւով կորացեալ ըստ իմում տկարութեանս, գրեցի զայս աւետարանս ի քաղաքիս որ կոչի Հիզան, ընդ հովանեաւ ամենասրբուհւոյ Աստուածածնիս, երկնից կամիթեալ (՞) խորանիս, եւ նորաբողբոջ սուրբ Յարութեանս, եւ սուրբ Սարգսի զաւրավարին եւ որդւոյն իւրոյ Մարտիրոսին, եւ սուրբ Գէորգայ զաւրավարին, որ սակաւ մի հեռի է. եւ արդ, յայսքան եւ յայսպիսի բարեվայելուչ եւ մեծափառ սրբոցս գումար` բարեխաւս աշխարհի եւ ապաւէն ապաստանի քաւութեան մեղուցելոց, զոր դիմեալ մեծաւ յուսով բարի արմատոյ շառաւիղն, կատարեալն հաւատով եւ գործով բարեաց  Յովանէս մահդասին, կամեցաւ ըստանալ զաստուածախաւս սուրբ Աւետարանս, զոր ի վաղուց հետէ փափաքեալ ցանկայր այսմ լուսահըրկան եւ հոգիաբուխ մատենիս…:

Արդ, յիշեցէք ի Քրիստոս զստացաւղս սուրբ Աւետարանիս զմահդասի Յովանէսն, եւ զիւր ծնաւղքն` զհայրն զԽասան եւ զմայրն զՄամոցն, եւ զեղբարքն` զՅովսէփ քահանայն եւ զԱբրէհամն, եւ աստուած-ողորմի ասացէք սոցա, ամէն: Յիշեցէք ի Քրիստ ոս զորդիք մահդասուն` զԽաչատուր քահանայն եւ զԳուլամերն, եւ զԱլամն` զդուստրն իւր, եւ աստուած-ողորմի ասացէք:

Դարձեալ, կրկին աղաչեմ զձեզ` յիշեցէք ի Քրիստոս զՅովանէս մահդասին, եւ զիւր եղբարքն զՅովսէփ քահանայն եւ զԱբրահամն, զԽաթուն-Մէլէքն, եւ զՓաշա-Մէլէքն, զՇարմէլէքն, զ||, զՇահումբէկն, զ||,  զՓաշամէլէքն, եւ զԱլամն, եւ զՄարուգէկն եւ զամենայն արեան մերձաւորսն…:

Արդ, գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի թուականութեանս ՋԶ. (1457)… ի հայրապետութեան տէր Գրիգորի: Արդ, որք հանդիպիք սմա կարդալով կամ աւրինակելով, անմեղադիր լերուք խոշորութեան գրոյս եւ սըղալանացս, զի կայր մեր այս է: Յիշեցէք ի Քրիստոս զանարժան գրիչս եւ զծնօղսն իմ զԱվրանն, եւ զԱղութն, եւ աստուած-ողորմի ասացէք, ամէն…:

 

ՄԱՇՏՈՑ

Փիրղ. Նօտ. 187, Երզնկա, ի ս. Կիրակոսի վանք

 

Գրիչ` Աստուածատուր

Վայր` յերկիրն Կամխայ

 

… Արդ, գրեցաւ սա ի թվին Հայոց ՋԶ. (1457), ձեռամբ Աստուածատուր սարկաւագի եւ վարդապետիս իմ Գրիգոր եպիսկոպոսիս…: Գրեցաւ Մաշտոցս յերկիրն  Կամխայ, ի գաւառն սուրբ Լուսաւորչին, ի դրունս սուրբ Լուսաւորչին, եւ սուրբ Կարապետին, եւ սուրբ Տիկնի, եւ սուրբ Աստուածածնի:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երուսաղէմ 1490

 

Վայր` Երզնկայ

 

Եւ դարձեալ ի սոյն աւուրս եղեւ ահագին շարժ յԵզնկայն, եւ կործանեաց զքաղաքն, եւ զբոլոր պարիսպն յատակէն տապալեց, եւ մեռան ի նմին ժամու ի շարժէն անձինք ԲԺ. (12) հազար` հաւատացեալ եւ անհաւատ, այր եւ կին, ծեր եւ տղայ եւ սրբասնեալ քահանայք, զոր ոչ կարեմք զաղէտս եւ զկսկիծ եւ զկոծ եւ զհառաչ նոցա թուել, զի ականատես եղաք ահագին պատուհասին, զոր արարիչն աստուած մի ցուցցէ ծառայից իւրոց այնպիսի փորձութիւն եւ վիշտ: Եւ այս ամենայն եկն ի վերայ մեր վասն մեղաց մերոց ըստ մարգարէին: Եւ յայսմ ամի էր թվական Ջ. եւ Զ. (1457) ապրիլ ամսոյ ԻԳ. (23), յաւուր շաբաթու կրկնազատկին, ի չորրորդ ժամու ցերեկին:

 

ԳԱՆՁԱՐԱՆ

ՍՑՀ հտ. Ա, 83, էջ 165-166

 

Գրիչ` Սարգիս

Վայր` Երուսաղէմ

 

Փառք… որ ետ կարողութիւն տըկար անձին Սարգսի հասանել յաւարտ սորին յամի Ջ. եւ Զ. թուականիս մերում (1457), ի նոյեմբեր ամսոյ ի ԻԵ. (25)…:

Եւ արդ, գրեցաւ սա ի սուրբ մայրաքաղաքս Երուսաղէմս, ընդ հովանեաւ սուրբ եկեղեցոյս, որ է հանգստարան սուրբ գլխոյն Յակոբայ որդոյն Զեբեթեա:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան որք հանդիպիք սմա տեսութեամբ կամ աւրինակաւ եւ կամ այլ ինչ աւգտութեամբ իւրիք` յիշեցէք ի միտս բարիս զեղբարս մեր  զԳրիգոր գրոց աշակերտ, որ ձեռընտու եւ աւգնական եղեւ մեզ: Այլ եւ զերիցս երանեալ զճգնազգեաց զերջանիկ րաբունապետս մեր զԿարապետ զհո գեւոր հայրս մեր, որ զտիւ եւ զգիշեր ի խորս աստուածային տառից դեգերելով վասն մեր` հայրական գթով խրատելով եւ ուսուցանելով զմեզ, որոյ ոչ գոյ տրիտուր փոխարինի ի մէնջ, … այլ եւ զբազմերախտ հայրն մեր եւ զուսուցիչն Զաքարիա աբեղայն եւ ծնաւղքն իւր յիշեցէք ի Քրիստոս, ամէն:

Դարձեալ, աղաչեմ զամենեսեան, որք հանդիպիք սմա յիշեցէք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զփըծուն գրիչս զՍարգիսս, եւ զհայրն իմ զՅովանէս, եւ զմայրն իմ զՄինա-Խաթուն, եւ զեղբարքն իմ զԽաչատուր եւ զՍատաղա, եւ զքոյրն իմ  զԱրուս-Խաթունն, եւ զկենդանիքն եւ զհանգուցեալքն ի Քրիստոս:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 4186

 

Ստացող` Ջանջան

 

Կամաւ ամենակալ արարչին աստուծոյ… մեք մեղուցեալ եւ անարժանք աղախնի եւ ծառայք սուրբ Աստուածածնին` ապաշխարողքս` Ջանջան եւ Մանան, ոչ ունելով զաւակ եւ յիշատակ յերկրկի, մեծ յուսով ստացաք զսուրբ Աւետարանս ի փրկութիւն եւ ի յիշատակ հոգոց մերոց: Վասն որոյ ի ծունկս անկեալ ողորմելի անձամբ խնդրեմք ի սուրբ քահանայիցդ, որք կարդայք եւ լուսաւորիք սովաւ, յիշեցէք զիս` զտառապեալ եւ զմեղաւոր ծառայս` զՋանջանս, եւ զհայրն իմ զՎարծէլ, եւ զմայրն`  զԹամթայ-Խաթուն, եւ զորդին իմ զՄարտիրոս քահանայ, որ ի յանաւրինաց սրով կատարեցաւ, եւ զհարազատ եղբայրն իմ զՄելքեսեդ քահանայ` զվայելաւղ սուրբ Աւետարանիս, եւ զնորաբողբոջ որդին`  զՈհանէս, եւ զայլ եղբարսն իմ, ասելով ի խորոց սրտէ, թէ` տէր աստուած ողորմեայ նոցա…:

Գրեցաւ վերջին յիշատակարանս ի թվիս Հայոց ՋԶ. (1457):

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 7874

 

Գնող` Աստուածատուր

 

Արդ, ես պարոն Աստուածատուրս, որ ցանկացող եղէ այսմ Աւետարանիս, եւ գնեցի զսայ ի հալալ յընչից իմոց, յիշատակ ինձ, եւ ծնաւղաց իմոց պարոն Միրաթին եւ Ջիհան-Մելիքին, եւ կենակցին իմոյ Խաս-Մէլիքին, եւ ամենայն արե ան մերձաւորացն: Եւ յիշեցի զբան մարգարէին որ ասէ, թէ` Երանի որ ունիցի զաւակ ի Սիոն եւ յընտանի յԵրուսաղէմ, եւ եդի զսա յիշատակ ի սուրբ եկեղեցիս ի սուրբ Կոստընդինն, եւ ի սուրբ Սարգիսն` յիշատակ ինձ եւ ծնաւղաց իմոց…:

Գրեցաւ յիշատակարանս ի թվ. Հայոց ՋԶ. (1457), ի յօգոստոսի ամսոյ ի Ե. (5) աւրն, ի փառս աւրհնելոյն, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 6292

 

Նորոգող` Յովանէս

 

Ես` Յովանէս քահանայ` տուի նորոգել զսուրբ Աւետարանս յիշատակ ինձ, եւ ծնաւղաց իմոց, եւ ամուսին իմոյ Խոյմէլէք, եւ զաւակաց մերոց` Ստեփանոսի եւ  Ջանբաշայի: Այլ եւ աղաչեմ սուրբ ընթերցողք, յորժամ ընթեռնուք յիշեցէք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զՅովանէսեւ զազգն ամենայն` զհանգուցեալսն եւ զկենդանիքն ամէն: Եւ ինքն Քրիստոս աստուած` յիշողացդ զանճառ եւ զանիմանալի հանգիստն պարգեւէ:

Այլ եւ աղաչեմ յիշման արժանի առնել ի բարին Քրիստոս զԷմիշ եւ զԴիլշատ` զհոգեւոր մայրքս մեր, որ բազում երախտիս ունին ի վերայ մեր, աստուած իւրեանց վարձահատոյց լինի, ամէն:

Թվ. ԹՃԶ. (1457):

 

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 9694

 

ա

 

Գրիչ` Մարգարէ

Վայր` Բալու

 

Գրեցաւ սա ի թվին ՋԶ, (1457) ի դուռն սուրբ Գէորգա վանիցս ի Բալու: Աղաչեմ զձեզ ով ոք հանդիպիք սմա ձեռնադրել քահանայ, կամ կարդայք, կամ աւրինակէք` յիշեցէք յաղաւթս ձեր զմեղաւք լցեալ սուտանուն Մարգարէ աբեղայս, եւ զծնաւղքն իմ, եւ աստուած, որ առատն է` մեզ եւ ձեզ առհասարակ ողորմեսցի, եւ սղալանաց եւ խոշորութեան գրոյս մի մեղադրէք, զի կար մեր այնչափ էր:

 

բ

 

Գրիչ` Գրիգոր

 

Ո՜վ մանկունք սուրբ Սիովնի,

Զձեզ աղաչեմ արտասուալի,

Որք հանդիպիք յայսմ տառի,

Յիշման առէք դուք արժանի

Զտէր Աւետիս յոյժ գովելի`

Անձն տկար եւ քաջ յոգի,

Որ ետ գրել բանս ի կարգի,

Ի յիշատակարան ջնջելի,

Եւ դուք յիշողքդ յիշեալ լիջիք,

Ի յարարչէն յամենալի,

Այժմ յաւուրն ապագայի,

Ամէն կրկին եւ եղիցի:

Զսակաւ գծողս մեղաւք լցեալ Գրիգոր յիշեա…

 

գ

 

Գնող` Ճանիպէկ

 

  … Գնեցի ի Խարբերթ ԺԴ. (14) ֆլորին: Խոճայ Ասլին ձ[ե]ռք, խոճայ Հիճուին ձ[ե]ռք, Ասրու Տեփանոսին ձ[ե]ռքն` մուրէն կայ:

Ի թվին ՋԶ. (1457) Ճանիպէկն առաւ:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երուսաղէմ 1490

 

Գրիչ` Սարգիս

 

  Եւ արդ քանզի գրեցաւ աստուածային մատեանս յեռամբ անիմաստ փանաքի եւ փծուն գրչի Սարգսի պիտակ բանասիրի լաւ եւ յընտիր աւրի նակէ, ի դառն եւ անբարի, վըշտաշատ եւ նեղ ժամանակի. ի թվականի աբեդական տոհմի եւ հայկայկանս զարմի ինն հարիւրեակ եւ վեցերորդ թվի (1457): [Ե]ւ աստանաւր կամիմ սակաւ մի յապաղումն առնել վասն նեղացեալ ժամանակիս: Զի յամի Պ. եւ Ղ. եւ Թ. երորդի (1450) ել ի Դաւրիժու Ճինանշայն` բռնացեալ որդի Ղարայ-Իսուփին, բազում եւ անհուն զօրօք, եւ եկեալ պաշարեաց զԵզնկայ քաղաքն եւ զԲաբերդ, եւ էառ զնոսայ, եւ բազում վիշտ հասոյց նոցա, այլ եւ յնւնրի էառ զգաւառն Դարանաղեաց, եւ գերեաց զբոլոր երկիրն, եւ այլ բազում նեղութիւնս հասոյց շրջակալ գաւառացս, զոր ոչ կարեմք այժմ ընդ գրով արկանել զանթիւ նրիս զաւրաց նորա: Եւ առաքեաց զոմն զաւրավար Ըռըստաւմ անուն բազում զօրաւք ի Միջագետս, եւ պաշարեաց զԱմիթ քաղաք, եւ զԱրդնի եւ զՄերտին, եւ զՈւռճայ, բայց ոչ էառ զամուրս նոցա, այլ աւերեաց եւ գերեաց երկիրս նորա: Եւ յետ տարոյ միոյ դարձաւ աստի նոյն Ճիհանշայն իւրովք զօրօք, եւ գնաց ի Խորաստան, եւ էառ բազում քաղաքս մեծամեծս եւ փոքունս եւ զմեծ քաղաքն Ասպահան, եւ կոտորեաց ի բնակչաց քաղաքին յաւուր միում Ճ. եւ ԻՌ. (120. 000) անձն եւ այլ աւլի, նոյնպէս եւ յայլ տեղիս նոցա արար բազում չարիս զամս Զ. (6): Եւ յետ այսքան ամաց դարձեալ առաքեաց զնոյն Ըռըստամն ի յԱմիթ` նոյն առաջին զաւրօք ի վերայ Հասան պարոնին` թոռինն Աւթմանայ, եւ պարտեալ զօրաւք իւրուք սպանաւ ի նմանէ: Եւ դարձեալ, ի սոյն օուրս եղեւ ահագին շարժ յԵզնկան, եւ կործանեաց զքաղաքն, եւ զբոլոր պարիսպն յատակէն տապալեաց, եւ մեռան ի նմին ժամու ի շարժին անձինխ ԲԺ. ին հազար (12. 000)` հաւատացեալ եւ անհաւատ, այր եւ կին, ծեր եւ տղայ, եւ սրբասնեալ քահանայք, զոր ոչ կարեմք զաղետս եւ ղկսկիծ եւ զկոծ եւ զհառաչ նոցա թվել, զի ականատես եղաք ահագին պատուհասին, զոր արարիչն աստուած մի ցուցէ ծառայից իւրոց այնպիսի փորձութիւն եւ վիշտ: Եւ այս ամենայն եկն ի վերայ մեր մեղաց մերոց ըստ մարգարէին: Եւ յայսմ ամի էր թվական Ջ. եւ Զ. (1457), ապրիլ ամսոյ ի ԻԳ. (23) յօուր շաբաթու կրկնայզատկին, ի չորրորդ ժամու ցերեկի: Եւ ահայ այս Ը. (8) ամ է, զի յանհանգստութեան կամք եւ յառաջիկայն աստուծոյ է դիտելի կամեցողին բարեաց ամենայնի ստեղծուածոց իւրոց, ամէն:

Եւ արդ, քանզի տնկեաց արարիչն աստուած ի բնութիւնս մարդկան միշտ զբարին սիրել եւ հետեւիլ շահուց իւրեանց, եւ զի կրկին է բարին ոմն պիտակ եւ անցական, ոմն ճշմարիտ եւ անանց: Պիտակ բարի է յառողջութիւնք եւ առատութիւնք ամենայն մարմնական իրաց, այսինքն գեղեցկութիւնք դիմաց, կատարելութիւն ամենայն զգայութեանց, վայելչութիւն կանանց, առողջութիւն որդաց եւ դստերաց, աճումն եւ ծննըդականութիւն անասնոց, առատութիւն ընչից` ոսկոյ եւ արծաթոյ եւ քարանց պատուացորենոյ եւ զինոյն, եւ յայլ ամենայնբաղցրաճաշակ կերակրոց, եւ զանազան պտղոց, եւ այլ ին իրաց, որ ի պէտս մարմնոյ է: Եւ ճշմարիտ բարի է եւ անանց հաւատ, յոյս եւ սէր, պահք, աղօթք եւ ողորմութիւնք հոգեւոր եւ մարմնօոր, խոհեմութիւն, արիութիւն, ողջախոհութիւն եւ արդարութիւն, խոնարհութիւն, համբերութիւն, երկայնամտութիւն, աղքատսիրու թիւն, հիւրընկալութիւն, սիրել զաստուած եւ պահել զօրէնս նորա, եւ սիրել զընկերն առաւել զանձն, եւ այլ բազում նմանք սոցայ բարեգործութիւնք գոն: Դարձեալ աստուած իմաստութիւն մարդոյս ընտրել զչարն եւ զբարին, իմանալ զսուտն եւ զճշմարիտն: Դարձեալ, հառանալ ի չարէն եւ հետեւիլ բարուն. չար է որ տանի ի կորուստն յօիտենից եւ բարի է, որ տանի ի կեանս յաւիտենական, այլ եւ փոփոխել զպիտակ բարին եւ զկարծեցեալն ի ճշմարիտ եւ յանանց բարին, որպէս իմաստուն եւ աստուած: