Հայերէն Յիշատակարաններ

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Բոմբեյ. ս. Պետրոս եկեղեցի, Մ. Տ. Մ.

 

Գրիչ` Դաւիթ

Վայր` Տուփխիս

 

ա

 

Զստացող սուրբ Աւետարանիս ջՎարդան քահանայս, եւ ծնաւղքն մեր` զհայրն մեր Յովաննէս եւ զմայրս մեր Հաւաս-Խաթուն, եւ զկողակիցն իմ զՄարթայ-Խաթուն, եւ զաւակսն իմ զԳիրսամ, եւ զԱլէքսանոս, եւ  զԸռստակէս, եւ զեղբայրն իմ զՄսըրշէն եւ զՄկրտիչ, եւ զննջեցեալքն մեր զԱղուտ, Մրվան, Բաղշիկ, Ստեփանոս, եւ զփոխեցեալն ի Քրիստոս զՄկըրտիչ աբեղայն, որ Աւետարանիս համար կանգնեցաւ Ծ. (50) թանկով… եւ զփըցուն գրիչս զսուտանուն  Դաւիթ աբեղայս, Փայտակարան, Տուփխիս յիշեցէք (, ):

 

բ

 

|| Ոմն Դաւիթ քահանայ, եւ էր ի յարքայանիստ Տուփխիս, ընդ հովանեաւ հրաշափառ կաթուղիկէ ծիրանօոր սուրբ Աստուածածնիս եւ բազմայհաւաք սրբոց, ի հայրապետութեան տեառն  Զաքարիայ կաթողիկոսի, եւ յառաջնորդութեան տէր Ղուկաս Հաղբատայ արհեպիսկոպոսի, եւ ի թագաւորութեան Վրաց Գիաւրգու, ի թվ. Հայոց ՋԺԱ. (1462) եւ ի քրաւնիկոնն ՃԾ. (150), ապրիլի ԻԲ. (22), զատկի շաբթին, որ զսեւ զատիկ արարաք: Հինգշաբաթ աւրն Ռ. (1000) թուրք մարդ էր եկել ի Լաւճին` ի ջրի տարին յետեւ թափել. Ի. (20) ձիաւոր էր եկել թաբով զգլգան (՞) Հաւճալայու տաւարն տարել: Եւ ձէն ընգաւ քաղաքս, թէ քիչ հեծել է. ի քաղաքէս ԲՃ. (200) լաւ տղամարդիկ ի դուրս ելան յետնէ` ինչուր ի Լաւճին ի ջրի էն դէհն գնացին հետեւակ, դադրած, նետերն հատած եւ անարոշ (՞) եւ անսլեհ, անկասկածի ւմ մեղացն եւ իմ չար գործոցն: Եւ մեծ հեծե լն ի դուս էին եկել, եւ երկու դիմաց բոլորել, եւ զամէն կոտորել եւ ի սուր քաշել, եւ զամենոց գլուխն տարել: Վա՜յ ինձ զէն աւուրս սուքն, զլացն ով կարէ բերան պատմել, որ զէն տղամարդիկն անգլուխ եւ մերկ բերէին դասու ի դաս, հէնց որ ոչ ով զիւր մեռելն չկարէր ճանաչել: Եւ զայն աւուր լացն, զողբն ոչ ով չի կարել պատմել, վայ ինձ Ռ. (1000) բերան: Քրիստոս որդին աստուծոյ սուրբ Աւետարանիս բարեխաւսութեամբ զիւրեանց հոգին` էն սուրբ նահատակաց ու արեամբ ներկեալ մարտիրոսացն դասակից ու պսակակից արասցէ, ամէն:

Ես զսուտանուն Դաւիթ քահանայս, որ զԱւետարանս գրեցի, մի բերան աստուած-ողորմի հրամայեցէք, … ի դառն եւ ի դժար մահտարաժամիս եւ կոտորումն զատկի հինգշաբթիս: Ախ վա՜յ, ախ վա՜յ, ի՞նչ անեմ գերիս:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

ԼՑՎ 87, սիւն. 172, Վարագ 100

 

Հետ. ստացող` Գրիգոր Գաւրեցի

 

Ի թվականութեանս Հայոց ՋԺԱ. (1462) ես` Գրիգոր երէց  Գաւրեցի տեսի զսուրբ Աւետարանս եւ փափաքող եղէ սմա, որպէս միեղջեր ի յաղբերս ջուրց. եւ ստացա զսուրբ Աւետարանս ի հալալ արդեանց իմոց յիշատակ ինձ, եւ ծնաւղաց իմոց` հաւրն իմոյ Գաւզալբէկին եւ մաւրն իմոյ Տուրփին, եւ եղբարցն իմ Գուլամբէկին եւ  Աստուածատրին, եւ կենակցին իմոյ Աւփայ-Խաթունին, եւ ի վայելումն անձին իմոյ` մեղաւոր Գրիգոր երիցոյ: Արդ, որք հանդիպիք այս աստուածաշունչ Աւետարանիս կարդալով կամ աւրինակելով յիշեսջիք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զվերոյգրեալսդ եւ միով բերանով աստուած-ողորմի ասացէք:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Գանձակ, Ս. Յովհաննէս եկեղեցի համար 5, Մ. Տ. Մ.

 

Գրիչ` Տիրատուր

Վայր` Տեպուր գիւղ (Լոռի՞)

 

ա

 

… Գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի թվ. Հայոց ՋԺԱ. (1462): Ես` տէր Յոհանէս իրիցոյն, որ ի Շամշուլդէ նահատակեցին` նորա կողակիցս Նրջ||ս ստացայ զսուրբ Աւետարանս յիշատակ որդոյ իմոյ` տէր Ստեփանոսին, եւ Յովսէփին, եւ Ոսկէվանին, եւ Սադաղին, եւ Ռոստէվանին, եւ Թումին, եւ քվերն իմ Դէդայխաթունին եւ Բէկիխաթունին, որ ի աստուած փոխեցաւ, եւ Խաթունին, Մամախաթունին, Ջամէլիքին եւ Խանմէլիքին, Ղըզլայրբէկին, Շահզատին,  Չինարին, Սադաղին, Անայխաթունին, ծնողացն մեր Չէրին, Աւաքտիրին, Տէրտէրին եւ իւրեանց ննջեցելոցն, ամէն, Գուլիստանին:

 

բ

 

…Յորժամ մեծ թուականն հայոց ՋԺԱ. (1462), ի թագաւորութեան Հայոց, եւ ի խանութեան Ջահանշի, եւ հայրապետութեան հայոց տէր Գրիգորի գրեցավ սուրբ Աւետարանս ի հռչակաւոր ի գեաւղս Տեպուրս, ի վանս սուրբ Աստուածածնիս… յիշատակ Տիրատուր աբեղայի…:

 

գ

 

… Գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի խանութեամբ Ջահայնշային: Արդ, ես` անպիտանս յամենայնի եւ վերջինս ի ծնունդս եկեղեցոյ Տիրատուր աբեղայս, աղաչեմ զսպասաւորք սուրբ սպր (՞) նշանին Հախբատայ… յիշեցէք եւ զվարպետն մեր  Դանիէլ վարդապետ եւ Յովանէս Սանահնեցի վարդապետ մեր ||

 

դ

 

Տէր աստուած ողորմի պարոն Թամար դէփալին եւ Ալէքսանդրէ թգօրին, ամէն:

 

ե

 

Աստուած ողորմի Որդու-Խաթունին, աստուած ողորմի Աւդալ-Մուսուն, ամէն, Եւտուխին:

 

զ

 

Տէր աստուած ողորմի Շահրիարի դստերն Ջիհան-Խաթունին, որ Աւետարանիս մեզար երետ: Աստուած զիւր մեղքն թողու, ամէն:

 

ՍԱՂՄՈՍԱՐԱՆ

ՍՑՎ 37 (625), հտ. Ա, 216

 

Գրիչ` Գաբրիէլ

Վայր` Յովհաննավանք

 

… Ի յետն[ե]ալ դարու թուայբերութեանս խոստովայեան տոմարիս ՋԺ[Ա] (1462) եղեւ զրաւ գրչութեան աստուածաճեմ բուրաստանիս, ձեռամբ յոգնամեղ եւ բազմադէմ խոցիւ խոցեալ սուտանուն Գաբրիէլ աբեղայ[ի], վա՜յ ինձ, որ անուամբս միայն եմ աբեղայ եւ ոչ գործով: Գրեցաւ ի վանքս Յովհաննու, ի դրան շնորհաբար սուրբ Կ[ի]պրիա[նոսի||

 

ՇԱՐԱԿՆՈՑ

ՍՑՀ հտ. Բ, 11, էջ 51, «Սիսական», էջ 487

 

Գրիչ` Յուսեփ

Վայր` Շահապունից ձոր, Գուգոյ վանք

 

… Արդ, գրեցօ սա ի թվականիս Հայոց ՋԺԱ. (1462), ձեռամբ անարհեստ եւ փցուն գրչի Յուսեփ յետին եպիսկոպոսի, ի ձորս Շահապունից, ի վանքս Գուգոյ, ընդ հովանեօ սուրբ Խաչիս որ կոչի  Հազարաբուրք, եւ Կաթուղիկէ սուրբ Ստեփանոս[ի], եւ սուրբ Աստուածածնի, եւ սուրբ Նշանիս Քառասնից, եւ նշխարաց սուրբ Վարդանանց: Անմեղադիր լերուք խոշորու թեան եւ սխալանաց սորա, զի դառն սրտիւ գրեցի, զի վշտացած ի սուտ եղբարց եւ սուտ ընկերաց, եւ շիւարաց երկու դիմաց` ի հոգոյ եւ մարմնոյ, եւ ճար չունիմ քան զՔրիստոս, նորին յօգնականութեամբ եւ աղօթիւք ամենայն սրբոց նորա:

 

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

Երեւան 1771, Ա. Դաւրիժեցի, Պատմութիւն, 1884, էջ 324-329, Բ. Կիւլեսերեան, Ցուցակ Անկիւրիոյ, համար 160, սիւն. 797-800 (թերի)

 

Ստացող` Թումաշայ

Վայր` Արճէշ

 

… Արդ, զայս ամենայն բարութիւնս տեսեալ, զոր աստ հաւաքեալ կան, բարէսէր մահդասին խոճայ  Թումաշէն եւ ցանկացաւ այսմ երանաւէտ մեծութեանս եւ փարթամութեանս… ետ գրել զայս աստուածամերձ արանց պատմութիւնս ի հալալ արդեանց եւ քրտնավաստակ աշխատութեանց իւրոց` յիշատակ իւրն, եւ ծնօղաց իւրոց Սուլթանշին եւ Խոնդքարին, եւ եղբարցն Ամիր-Մէլիք մահդասուն, Նուրադնին եւ Պաղտասարին, եւ քըւերցն Սալչուկ-Խոնդին եւ Խոնձին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց նորին` կենդանեաց եւ հանգուցելոց:

Արդ, գրեցաւ սուրբ գիրքս յամի թուականութեանս Հայոց ի յիննհարիւր եւ ի Ժ. (1461) ամին, յերկիրս Քաջբերունոյ, ի քաղաքս յԱրճէշ ընդ հովանեաւ ամէնաւրհնեալ սուրբ Աստուածածնի տաճարիս. ի հայրապետութեան տեառն  Զաքարիայ կաթողիկոսի ամենայն Հայոց, եւ ի բռնակալութեան ազգին նետողաց Ջըհանշահ փաթշահին, որ էլ բազում հենիւք եւ անթիւ զօրաւք, եւ գնացեալ եմուտ ի տունն Իրաղայ, եւ զամենեսեան գրաւեաց ընդ ձեռամբ իւրով, եւ հասեալ ի մեծ քաղաքն Ասպահան, որ է  Շօշ քաղաք, յոր մարգարէն Դանիէլ զտեսիլն ետես, որ էր ամուր եւ բազմամարդ: Որոց ընդդիմացեալ նմա պատերազմեցան, եւ յաղթեալ նոցա` առ զքաղաքն, եւ զամենայն զօրսն սրոյ ճարակ տուեալ եւ ի սուր սուսերի մաշեալ` քանդեալ եւ աւերեալ, եւ զջուր գետոյն կապեալ ի վերայ քաղաքին, զի որք ի նըղմունս եւ ի ներքնատունս եւ ի դարանս մտեալ էին եւ թաքուցեալ` ամենեքեան ջրասոյզ հեղձամղձուկ եղեալ սատակեցան: Որ եւ քաղաքն ամենայն տապալեցաւ ի վերայ նոցա, զի հողաշէն էր: Եւ անդի գնացեալ եմուտ ի Հրէ եւ ի Խորասան, եւ զամենայն տունն թաթարաց նըւաճեաց ընդ ձեռամբ իւրով, եւ դարձեալ եկն ի թախթն իւր` ի քաղաքն շահաստան, որ է Թաւրէզ:

Որոյ ընդ յառաջ գնացեալ մեծ հայրապետն տէր Զաքարիայն` աթոռակալ սուրբ Խաչին Աղթամարայ, որ էր թագաւորացն` ի թոռանց եւ ի շառաւեղէ արքային Գագկայ` բազում ընծայիւք եւ պատարագաւք: Զոր յոյժ սիրով ընկալաւ զնա արքայն արքայից  Ջըհանշահ փաթշահն եւ դշխոյն Բէկում-Խաթունն, եւ պատուեալ մեծարեցին զնա եւ ետուն նմա խլայ եւ պարգեւ զաջ սուրբ Լուսաւորչին մերոյ` զսրբոյն Գրիգորի եւ զպատիւ պատրիարգութեանն: Որոյ` առաջնորդութեամբն աստուծոյ եւ կամաւ սուրբ Լուսաւորչին եւ հրամանաւ փաթշահին` եկեալ յաստուածարեալ եւ  յաստուածանկար սուրբ Գրիգորաշէն եւ երկնահանգէտ կաթուղիկէ սուրբ  Էջմիածինն` յառաքելաշնորհ աթոռ սրբոյն Գրիգորի, եւ նստաւ ինքնակալ պատրիարգ ընդհանուր ամենայն քրիստոնէական ազգի, որք են ընդ ամենայն ոլ որտս տիեզերաց, եւ արարեալ զաշխարհս ամենայն լինել մի հօտ եւ մի հովիւ` ըստ բանին տեառն. եւ հովուէր զամենեսեան ի հաւատ ուղղափառ Նիկիական սուրբ դաւանութեանն:

Ընդ այնմ ժամանակին եղեւ ցասնուլ փաթշահին ի վերայ ամիրային Բաղիշու, եւ բարկութեամբ առաքեաց Դ. (4) զաւրագլուխս երկոտասան հազար հեծելազօրօք ի վերայ քաղաքին  Խըլաթա. եւ գնացեալ` աւերեալ քանդեցին զնա եւ բազում աւար ի մի ժողովեալ` նստան ի վերայ բերդին, եւ նեղէին առնել զնա, եւ զնոյն հանդերձեալ էին առնել ի Բաղէշ եւ ի Մուշ, ի Խութ եւ ի Սասունք եւ յամենայն գաւառսն նոցա:

Զոր տեսեալ նորընծայ պատրարգն տէր Զաքարիայն զտարակուսանս աշխարհին այնորիկ` զգերի վարիլն եւ զմատնիլ ի ձեռն անաւրինաց, զաւերիլն եւ զքանդիլն, զխախտումն եկեղեցեացն եւ զտապալումն սուրբ սեղանեացն, զ գերեվարիլն սրբութեանց, զխափանումն փառաբանութեանցն աստուծոյ, եւ զտարաշխարհիկ լինելն ամենայն խառնիճաղանճ ժողովրդեանն` զգերիլն եւ զտատանիլն: Զայս ամենայն զմտաւ ածեալ մեծ հայրապետն տէր  Զաքարիայն, եւ ի միտս իւր բերեալ զբանն տէրունական, որ ասէ, թէ` Ես եմ հովիւն քաջ, հովիւ քաջ զանձն իւր դնէ ի վերայ ոչխարաց. եւ կատարեալ գործով զբանն` եդ զանձն իւր ի վերայ բանաւոր հօտին Քրիստոսի` ի վերայ ամենայն ժողովրդեանն  Բաղիշու: Եւ զօրացեալ ի հոգոյն սրբոյ, եւ արարեալ զսիրտ իւր իբրեւ զկարծր վէմ, եւ մտեալ առաջի թագաւորին` ետ զանձն իւր փրկանս փոխանակ բազմաց, տուեալ ձեռագիր եւ մտեալ դաման առնուլ հարկս յամիրայէն  Բաղիշու եւ տալ կայսերն, առ ի մնալ երկրին ի խաղաղութիւն, եւ առնել աղօթս վասն կենաց թագաւորին    եւ որդւոց նորա: Որոց հաւանեալ արքայն եւ դշխոյն ետուն նմայ նշանագիր եւ հրաման առնել զինչ եւ կամեսցի:

Եւ նորա ելեալ յերեսեաց նոցա վաղվաղակի ձիընթաց արշաւմամբ գնացեալ եհաս ի քաղաքն Բաղէշ:

Որոյ ընդ առաջ ելեալ նորա ամիրայն, հանդերձ ամենայն մեծամեծաւք իւրովք, եւ մեծարեալ փառաւք տարաւ զնա ի գլուխ բերդին. եւ խոստացան առնել զկամս նորա եւ տալ զինչ եւ խնդրեսցէ, բայց միայն` զի յետս դարձուսցէ զամենայն հեծելազաւրսն ի բերդէն  Խըլաթայ:

Եւ նա առեալ զվկայութիւն ի բերանոց նոցա` գնաց ի Խըլաթ, եւ ետ զօրագլխոցն կրկին ձեռագիրս, եւ ցուցեալ նոցա զնշանագիր փաթշահին, եւ համոզեաց զնոսա, որ խաղաղութեամբ գնացին ի տեղիս իւրեանց: Եւ ինքն դարձաւ ի Բաղէշ, եւ նստաւ ամիսս երիս, եւ առեալ զխոստացեալ հարկն կայսերական, եւ տարեալ մատոյց առաջի փաթշահին, եւ արար խաղաղութիւն ի մէջ նոցա, եւ ազատեաց զամենայն խառնիճաղանճ ժողովուրդն` զհայ եւ զտաճիկ` ի ձեռաց անաւրինաց եւ ի դառն գերութ ենէ, զոր տէր աստուած ազատեսցէ զնա յամենայն փորձութենէ հոգոյ եւ մարմնոյ, ամէն:

Եւ նորա դարձեալ ի փաթշահէն` նստաւ յաթոռն իւր ի սուրբ Էջմիածինն, եւ մեծարանաւք խըլայեալ եղեւ երկուց գոռոզաց այլասեռից` ի թուրքման փաթշահէն եւ ի քուրթ ամիրայէն, որպէս Զօրաբաբէլ ի Դարեհէ առ ի հովուէլ զհաւատացեալ զժողովուրդս իւր:

Եւ եղեւ կրկին անգամ գնալ Ջհանշայ փաթշահին ի տունն Իրաղայ, ի Շիրազ եւ ի Քրման: Եւ էր նորա որդի մի Հասան-Ալի անուն, որ շրջէր թափառական զվերին կողմամբ կամեցաւ ըմբռնել զմեծ պատրիարքն զտէր Զաքարիայն, եւ պահանջել ի նմանէ գանձս եւ ինչս: Զոր իմացեալ մեծ հայրապետն զնենգութիւն նորա, եւ առեալ զաջն սուրբ Լուսաւորչին` հանդերձ այլ սպասիւք յաւուրս ձմերայնոյ, եւ գնացեալ մինչ ի Բագուան, եւ անտի եկեալ ի բերդն Բայազիտի, եւ անտի իջեալ ի սուրբ ուխտն  Արգիլան, ուր հանգուցեալ կայ պատուական նշխար սուրբ վարդապետին Ստեփաննոսի տէր Յուսկայ որդւոյն: Եւ անդ հասեալ յայտնեաց զգանձն աստուածային եւ զաջն սուրբ Լուսաւորչին մերոյ` սրբոյն Գրիգորի եւ թագաւորին Տրդատայ եւ չքնաղագեղ կուսին` սրբոյն Հռիփսիմեայ, այլ եւ ոսկեթել յօրինուածով եւ ազգի ազգի գ ունով` երանգ երանգ զարդարեալ սուրբ ուրարովն, որ զարմանալի է տեսողացն: Եւ դէմ եդեալ գալ ի հայրենի աթոռն իւր` ի գեղեցկայարմար գմբէթայարկ սուրբ Խաչն Աղթամարայ:

Եւ ել համբաւ գալոյ նորա` հանդերձ սուրբ աջովն եւ Խաչալամովն, որ բարձրացեալ կայր ի ծայրս ձողոյ եւ խաչ ոսկի կառուցեալ ի գլուխ նորա. ընդ որ գրոհ տուեալ ամենայն բնակչաց գաւառացն ընդ որ գայր հայրապետն. եւ ամենեքեան ընդ յառաջ ընթանային խնկօք եւ մոմեղինօք եւ զենմամբ խոյոց եւ զուարակաց, եւ երկրպագութիւն մատուցանէին սրբոյ աջոյն եւ հայրապետին, եւ համբուրէին զնա մեծաւ փափագանօք, մինչեւ եկեալ եհաս ի գաւառն Տոսպայ, եւ մտեալ ի քաղաքն  Վան` բազում եպիսկոպոսօք եւ վարդապետօք, քահանայիւք եւ բազմամբոխ ժողովրդօք, ձիօք եւ ձիաւորօք, եւ խաչալամն առաջի, եւ քահանայք յառաջ եւ յետոյ երգէին քաղցր եղանակօք, եւ այնպէս պերճ եւ փառաւոր եմուտ ի քաղաքն Վան:

Իսկ պարոնն այն, որ նստէր յամուրն Շամիրամայ` ի բերդն Վանայ` Մահմուտ-բէկ կոչեցեալ, որ էր կաթնեղբայր  Ջհանշահ փատշահին, ետես զպայծառութիւն քրիստոնէիցն եւ ցանկացաւ տեսութեան սուրբ աջոյն, եւ յղեալ տարաւ ի գլուխ բերդին. եւ եղեւ ընդ մտանել մեծի հայրապետին սուրբ աջովն ընդ դուռն վերին բերդին` ընդ առաջ էլ գոռոզն  Մահմուտ-բէկ ամենայն մեծամեծօք իւրովք` տամբ եւ ամիրզայ որդւովքն եւ ամենայն ընտանեօքն, եւ երկրպագութիւն մատուցանէին սրբոյ աջոյն եւ համբուրէին, եւ զաղերս պատարագաց նուիրէին, եւ մեծարեալ խիլայեաց զհայրապետն եւ դարձոյց յօթեւանս իւր: Զոր տեսեալ բ ազմութեան քաղաքիս եւ գաւառին` օր ըստ օրէ գային յերկրպագութիւն սրբոյ աջոյն եւ յողջոյն մեծ հայրապետին բազում ընծայիւք եւ պատարագօք: Եւ յետ աւուրց ինչ առեալ հրաման ի պարոնէն գնալ ի հայրենի աթոռն իւր յԱղթամար, իբրեւ ել ի քաղաքէն` ելի ն ընդ նմա բազմութիւնք եպիսկոպոսաց, վարդապետաց եւ քահանայից եւ ամենայն ազատագունդ խօջայքն Վանայ` ձիօք եւ ձիաւարօք սպառազինեալք. եւ եկեալ հասին մերձ ծովահայեաց քաղաքին  Ոստանայ, որում ընդ առաջ ելին ամենայն բնակիչք քաղաքին` քահանայիւք եւ բազմամբոխ ժողովրդօք` ի մե ծամեծաց մինչ ցփոքունս` խնկօք եւ մոմեղինօք եւ բարձրաձայն եղանակօք` մինչեւ գրեթէ քան զհազար մարդ աւելի կայր յառաջ եւ յետոյ մեծ հայրապետին. եւ խաչալամն առաջի գնայր, ունելով ի գլուխն խաչ ոսկի փայլեալ լուսոյ նման, եւ այնպէս շքեղ փառօք եմուտ ի քաղաքն  Ոստան: Իբրեւ տեսին այլասեռ բնակիչքն` որ յՈստան, զխրախութիւնն զայն` ի խոր խոցեցան ընդ պայծառութիւն եւ ընդ համարձակութիւն հայրապետին, որ ի գաւառէն Տարբերունոյ մինչ ի քաղաքն  յՈստան խաչալամով էր եկեալ` եպիսկոպոսօք եւ վարդապետօք եւ բազում կարգաւորօք եւ ժողովրդօք, վասն որոյ ժողով եցան ի միասին առ իշխան քաղաքին, որ էր ազգաւ քուրդ` ժանտ եւ անագորոյն, ամենեւին թշնամի քրիստոնէից եւ խորհեցան խորհուրդ չար, զի գաղտագողի նենգեսցեն հովուապետին: Զոր իմացեալ զչարութիւն նոցա քաջ դիտապետն, եւ ընդ լուսանալ առաւօտուն` առեալ զսուրբ աջն գնալ ի յեզր ծով ուն, ուր նաւահանգիստն լինէր. զոր իմացեալ ամենից եկելոցն ընդ նմա, որք ի Վանայ եւ որք յայլ գաւառացն` ելին զհետ նորա եւ եկին հանդէպ աստուածապահ կղզւոյն Աղթամարայ, մեծ բերդին Մանաճիհրի, որ է քարադաշտ:

Եւ անդ զտեղի առեալ օրհնեաց զամենեսեան շնորհաբաշխ սուրբ աջովն, եւ համբուրեալ զամենեսեան ի համբոյր սրբութեան, եւ արձակեաց զնոսա խաղաղութեամբ եւ օրհնութեամբ գնալ ի յարկս իւրեանց: Եւ ինքն էառ զսուրբ աջն Լուսաւորչին եւ եմուտ ի նաւն, եւ գնաց յաստուածաբնակ կղզին  յԱղթամար, ի հայրենի ժառանգութիւն իւր, որ իբրեւ ելին ի ցամաք` ընդ առաջ ելին նմա ամենայն բնակիչք տեղւոյն յեզր ծովուն` խնկօք եւ մոմեղինօք եւ քահանայիւք` քաղցրաձայն եղանակօք, եւ առեալ տարան զսուրբ աջն, եւ եդին ի գեղեցկայարմար սուրբ Խաչն  Աղթամարայ, եւ երկիրպագութիւն մատուցանէին սուրբ աջոյն եւ հայրապետին, եւ օրհնութիւն եւ փառաբանութիւն վեր առաքէին հրաշագործողին աստուծոյ, որ արժանի արար զամենեսեան տեսութեան շնորհաբաշխ սուրբ աջոյն Լուսաւորչի: Եմուտ ի յամուր կղզին  Աղթամար եւ հանգեաւ ի գմբէթայարկ սուրբ աջն` ի բուն տեղիսն իւր, ի թըւականութեանս մերում ՋԺԱ. (1462) ամին, ի սկիզբն տարւոյն, որ էր նաւասարդի ամսոյ ԺԶ. (16), յաւուր ուրբաթի, սուրբ Յակոբայ պահոցն. եմուտ սուրբ Խաչն յԱղթամար, ի պահպանութիւն մեզ` ամենայն հաւատացելոց, որոց եղեւ ուրախութիւն ամենեցուն ոչ սակաւ:

Եւ զայս լուեալ ամենայն բնակչաց գաւառացն` օր ըստ օրէ գային յերկրպագութիւն սուրբ աջոյն եւ յողջոյն մեծ հայրապետին` բազում ընծայիւք եւ պատարագօք եւ օրհնութեամբ, մեծաւ ուրախութեամբ դառնային յարկս իւրեանց` փառաւորելով զամենասուրբ զերրորդութիւնն` զհայր եւ զորդի եւ զս ուրբ հոգին այժմ եւ միշտ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

Արդ, ես` Թումաշ մահդասիս սիրող եղէ այսմ աստուածային տառիս եւ ետու գծագրել զսա ի վերծանութիւն սքանչելեաց ամենայն արեամբ ներկեալ մարտիրոսացն, յոր եւ յիշատակ եւ գերահրաշ տօնք տէրունականք եւ առաքելականք եւ մարգարէականք եւ երկնագումար արեամբ թաթաւեալ սրբոց մարտիրոսացն եւ վկայիցն, ո ր օր ըստ աւուր սըրսըռեցուցանէ   զոսկերս լսողացն, այլեւ նահատակացն եւ ճգնաւորացն, սուրբ կրօնաւորացն եւ սրբոց կուսանացն, եւ ամենայն երկնային զաւրացն եւ ամենայն, որ ի սմայ հաւաքեալ կան, արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց, եւ բոլոր շրջանակ տարոյն` ի պայծառութ իւն մանկանց սուրբ եկեղեցւոյ եւ ի զարդ եւ ի դաստիարակութիւն քահանայից` բաշխողաց մարմնոյ եւ արեան կենարարի որդւոյն աստուծոյ: Է եւ սա յիշատակ ննջեցելոց եւ զուարճութիւն տօնողաց, որք սովաւ հրճուին ի կեանս ի լուսատարմիկ վկայեցելոց անձանց սրբոց, զի տօնասիրացն պարտ է զ ուարճանալ ի կեանս իւրեանց, մինչեւ յաւիտեանս յաւիտենից:

Այլ եւ աղաչեմք զամենեսեան ես` Թումաշ մահդասիս` հողս եւ փոշիս` յիշել զիս սրտի մտօք յաղաւթս ձեր եւ Քրիստոս աստուած յիշէ զձեզ յիւր փառսն եւ ի պատիւն, ամէն:

 

ՃԱՌԸՆՏԻՐ

ԼՑՎ 710, Մ. Տ. Մ., թղթ. 24, էջ 186

 

… Արդ, կատարեցաւ սա ի յերկիրս  Վասպուրականի եւ ի լեռնադիտակ եւ գեղեցիկ անապատի, որ յառաջն Եկեղեց շէն անուանի եւ յետոյ` Տէրպետի վանք, վասն արի եւ յաղթ նետաձգութեան իւրոյ, եւ սա շինեաց անապատս, որ վաղուց յետէ աւերեալ կայր` հովանաւոր տաճարս սուրբ Աստուածածնիս, ո ր եղեւ պատճառք եւ առիթք երկաքանց կրաւնաւորք` Տէրպետ եւ Սահակ, զի բազում փորձ առին ի սայ:

Արդ, գրեցաւ եւ յաւրինեցաւ Տաւնականս ի հայրապետական յաթոռակալութիւնս ամենայն հայաստանեայց տեառն Զաքարիաս, ըստ անուան իւրոյ, յիշատակ տեառն եւ բնակարան հոգւ ոյն սրբոյ, զի եւ միաւորեալ է շնորհացն որով առաքեալքն արբեցան եւ խաւսէին, զոր ոչ կամէին: Նոյնպէս եւ սա ի բարի տեսն եւ իմաստական հանճարեղութիւնն ըստ Պաւղոսեան ընդ ամենայն ի շահելն: Եհաս համբաւ դառնաշունչ յազգէն նետողաց գալ հասանել երկիրն Ըռշտունեաց եւ փութանակի դեսպան առաքեալ առ հայրապետն  Զաքարիաս, եւ սա յոժարութեամբ սրտի եկեալ առ բարեմիտ ոմն, որ է երկրորդ նորա զաւրագլխին, եւ ծանոց զսպառնալիսն, որ ասէին թէ` զհայրապետն բռնեցէք եւ զժողովուրդս քրիստոնէից կոտորեցէք եւ զեկեղեցիքն քակեցէք: Բարի ոմն երընջին (՞) մ տեալ առ մեծ զաւրագլուխն եւ հաւանեցոյց ըստ կամաց իւրոց, եթէ մի ձեռնամուխ լիցի ոք ի քրիստոնեայսն: Ո՜վ եղբարք, բարեմիտ հայրապետն Զաքարիաս յոյս առ միածինն եդեալ, եւ մեր տեսեալ ի մէջ գիշերի ի տեսք, որ ելեալ գայր վրան մի կարմիր ի վերայ ծովուն` ի հիւսիսային կողմանէ իբրեւ ի վերայ ցամաքի, եւ իմ միտ արարեալ տեսի զկումբեթ եկեղեցւոյ սրբոյ Գէորգայ, զի մերձ էր ի յանկանել, եւ այր մի սպիտակ հանդերձիւք ելեալ ի վրանէն եւ եկ մերձ եկեղեցին, եւ ձգեաց զձեռն ի կումբեթին` նոյն տեղ հաստատեաց: Եւ իմ ծունր եդեալ նմա ասէի, ով է ||

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 3049

 

Գրիչ` Միքայէլ

Վայր` յերկիրս Քաջբերունի, ի գեաւղս Ունձք

 

… Արդ, գրեցաւ սա ի թուականութեանս Հայոց ի Ջ. ու ԺԱ. (1462) ամի, ի յերկիրս Քաջբերունի, ի գեաւղս որ կոչի Ունձք, ընդ հովանեաւ սուրբ Սարգսի զաւրավարի եւ Ստեփանոսի նախավկայի, ի հայրապետութեանն  Զաքարիայի, ի յառաջնորդութիւն սուրբ ուխտիս Մեծոփայ Ստեփանոս վարդապետի, յուսամք յաստուած, որ պահէ զնա անփորձ կենաւք մինչեւ ի խորին ծերութիւն, ամէն, եւ յետ աստեացս ելանելոյ ընդ սուրբ վարդապետացն դասակից առնէ, ամէն:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան սիրովն Քրիստոսի` զընթերցողսդ եւ զլսողսըդ` յիշման արժանի առնել զվերոյիշեալ ստացող սուրբ Աւետարանիս` զՄըսըր-Մէլիքն, եւ զծնաւղսն իւր` զՅակովբն, եւ զմայրն իւր զՄինա-Խաթունն, եւ զառն իւր  զՍտեփանոս, եւ զաւակսն իւրեանց` զԱսըլ-Մէլիքն, եւ զՍաւլթանշէն, զՄխիթարն, զԿարապետն, զՅոհանէսն, եւ զՇախպուտախն, եւ զթոռն իւր զՅովհանէս, եւ զՅոհանէսն` զփոխեցեալքն ի Քրիստոս, եւ լի  բերանով աստուած-ողորմի ասացէք նոցա, եւս առաւել ի ժամ   սուրբ պատարագին, զի արժանի լիցին ողորմութեան ի Քրիստոսէ  աստուծոյ մերոյ:

Յիշել աղաչեմ եւ զիս` զանարժանս եւ զամենամեղս եւ զփծունս ի գըրչաց` զՄիքայէլ, եւ զծնաւղսն իմ` զհայրն իմ զՅովանէս քահանայ եւ զմայրն իմ զԱզիզ-Մէլիքն, եւ զքուերսն իմ զՅուստիանէն եւ զՔիչի-Խաթունն, եւ  զՍուլթան-Խաթուն, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն իմ, եւ զհոգեւոր հայրն իմ եւ զուսուցիչն` զՍտեփանոս վարդապետն, եւ զեղբարսն իւր զԱլեքսան կրաւն[աւոր], եւ զծնաւղսն իւրեանց, եւ զամենայն ազգականսն, եւ զայնոսիկ, որք յանձնեցին զինքեանս ի մեզ յիշել ի տէր…:

Եւ արդ, ես` յետինս ի յազգականանց, ստացայ զսուրբ Աւետարանս ի հալալ վաստակոց իմոց յիշատակ ինձ, եւ ծնաւղացն իմոց Յակոբին եւ Մինա-Խաթունին, եւ զաւակացն իմոց Ասըլ-Մէլեքին եւ Մխիթարին, Կարապետին եւ  Յովհանիսին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց… եւս առաւել   յիշեցէք ի Քրիստոս զուսթայ Ալեքսան, եւ զկողակիցն իւր զԼտիւ-Խաթուն, եւ զաւակսն իւրեանց զԽաւշամատն, զՅակոբն, զՄսըրմէլիքն, զԻմիր-Մէլիքն,  զԽաթուն-Մէլիքն, զՇախփաշէն: Եւս առաւել յիշեցէք ի Քրիստոս աստուած զՍտեփանոսն, եւ զծնաւղսն իւր` զԱմիր-Սարգիսն եւ զԽաթուն-Մէլիքն, եւ լի բերանով աստուած-ողորմի ասացէք, եւ ինձ` մեղապ արտ գրչիս տէրն ողորմի, եւ սխալութեան գրիս անմեղադիր լերուք, զի կար մեր այս էր: Եւ որք հանդիպիք սմա կարդալով, կամ աւրինակ դնելով, կամ տեսանելով` մին աստուած-ողորմայիւ արժանի արարէք զստացող սորա:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 4778

 

Գրիչ` Յովան

Վայր` Արճէշ

 

… Արդ, որք հանդիպիք եւ վայելէք յաստուածային բուրաստանէս եւ յամենալի սեղանոյս ուղիղ սրտիւ եւ լի բերանով աստուած-ողորմի ասացէք ստացաւղի սուրբ եւ մարգարտաշար տէրունեան Աւետարանիս` աստուածասէր եւ պատուական խօջին  Խաչատրուն, եւ ծնաւղաց նորին` հաւրն Առաքելին եւ մաւրն Մրուաթին, [եւ եղբաւրն Թումային, եւ որդւոյն իւրոյ` սուրբ եւ մաքուր եւ հեզահոգի կրօնաւորին տէր Աւետիսին], եւ կողակցին Սօլթան-Խաթունին, եւ զաւակացն Գօզալ-ղօչին եւ Ջօր-Խաթունին եւ Գանջ-Խաթունին եւ Բէկի-Խաթունին:

Եւ արդ, ես` յետինս ի կարգաւորաց եւ անարժանս ի մանկունս եկեղեցւոյ, եւ անիմաստ ի գիրս գրչութեան` ոչ ունելով իշխանութիւն հպիլ ի սուրբ Աւետարանս, բայց յիշելով զներողութիւն եւ զմարդասիրութիւնն աստուծոյ` ահիւ մեծաւ սկսայ եւ ողորմութեամբ նորին կատարեցի յամի յորում է ր թուականն Հայոց ՋԺԱ. (1462), յերկիրս Քաջբերունի, ի քաղաքիս Արճէշ կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ սուրբ տաճարիս Գէորգեայ զաւրավարիս, յաշխարհակալութեան մեծ ղանին Ջհանշա փաթշահին, որ մեծաւ քաջութեամբ տիրեաց աշխարհին Իրաղա, եւ ի կաթուղիկոսութեան մեծ իմաստասիրին քաջ եւ արի հայրապետին տեառն Զաքարիայի, որ եւ նա աստուածատուր զօրութեամբն տիրեաց երկու աթոռոյն` Էջմիածնի եւ Աղթամարայ, զոր տէր աստուած հաստատուն պահեսցէ զսա, ամէն:

Արդ, յայսմ ամի գրեցաւ տէրունեան սուրբ Աւետարանս ձեռամբ անարժան քահանայի Յովաննու, վասն որոյ երես ի գետին դնելով աղաչեմ զվայելողք սուրբ Աւետարանիս` ուղիղ սրտիւ աստուած-ողորմի ասել անարժան գրչիս Յովաննու, եւ իմ ծնաւղացն`  Մանգասարին եւ Փաշա-Մէլէքին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իմոց, եւ ուսուցչին իմոյ` տիեզերալոյս վարդապետին Թումայի…:

Դարձեալ, կրկին յիշեցէք ի Քրիստոս զաստուածասէր խօջայն զԽաչատուրն, եւ զքեռին իւր զհիւսն Կարապետն, եւ զՆիգարն, եւ զԽալիմ-Խաթուն, եւ զկենակիցն` զՍօլթան-Խաթունն, եւ զմայրն  զՈւստիանէն, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն, եւ Քրիստոսի աստուծոյ մերոյ փառք յաւիտեանս, ամէն:

 

բ

Ծաղկող` Կարապետ

 

ԶԿարապետ ծաղկաւղս յիշեցէք ի Քրիստոս եւ աստուած ըզ[ձեզ յիշէ]:

 

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

Երեւան 4883

 

Գրիչ` Խաչատուր

Վայր` Կտուց անապատ

 

Փառք… որ ետ կարողութիւն սըխալամիտ եւ մատնադէտ եւ մեղսամած գրչի` սուտանուն Խաչատուր քահանայի, որ զանունս ունիմ եւ զգործս ոչ` յանկ հանել զաստուածախաւս կտակարանս աւժընդակութեամբ սուրբ Աստուածածնին` ամենաւրհնեալ եւ գերագով կուսին Մարիամու` զնա կալեալ բարեխաւս առ միածինն որդին իւր` աստուածն իմ Յիսուս Քրիստոս:

Աւարտեցաւ քրիստոսահիմն եւ քաջ նահատակաց եւ մարտիրոսաց հոգիաբուխ սուրբ տառս ի յամի ՋԺԱ. (1462), ի վանքս որ կոչի  Կտուց, ընդ հովանեաւ սուրբ Խաչիս եւ սուրբ Նշխարաց ճառագայթի ճըրագ ճըշտութեան սուրբ Կարապետիս, որ յայսմ ամի նորոգեցաւ մոլայիւ, ձեռամբ Ստեփանոս վարդապետի, որ մականունն Ֆ[ալաք], եւ  Գրիգոր եպիսկոպոսի, որ էր առաջնորդ սուրբ ուխտիս, եւ այլ միեղէն եղբարցս, որ չարչարեցան եւ աշխատեցան ի սուրբ եկեղեցիս` Խաչատուր գծողս, եւ Յակոբ կրօնաւորն, եւ Սարգիս կրօնաւորն, եւ Ստեփանոս կրօնաւորն, եւ Յովանէս կրօնաւորն, եւ  Մկրտիչ կրօնաւորն, եւ Յովանէս կրօնաւորն, եւ Կարապետ կրօնաւորն, եւ Ներսէս կրօնաւորն, եւ Յոհանէս ճգնաւորն, եւ Կարապետ կրօնաւորն, եւ Աստուածատուր կրօնաւորն, եւ Կարապետ կրօնաւորն, եւ Մխիթար կրօնաւորն, եւ  Խաչատուր կրօնաւորն եւ այլ ամենայն աշխատաւորք, որք կամակից եղեն բանիս եւ մասնակից` զվարցս վաստակոց իւրեանց ի Քրիստոսէ առցեն ի միւս անգամ գալուստն: Ի կաթողիկոսութեանն Հայոցս տեառն Զաքարիայի, որ տիրեաց Բ. (2) աթոռոյն ոչ ղաբալով, այլ բաշխելով եւ շնորհելով Զըհանշայ ղանին: Որ գնաց տէր Զաքարիայ կաթողիկոսն, նստաւ ի յԷջմիածինն, եւ եբեր իւր կամաւն զսուրբ աջն Լուսաւորչին: Եւ ամենայն ոք աւրհնէր զարարիչն աստուած եւ զտէր  Զաքարիայ կաթողիկոսն, որ արժանացոյց տեսլեան սուրբ աջոյ Լուսաւորչին: Եւ ապա տարեալ ի յաստուածապահ կղզին ժյԱղթամար: Եւ դըղրդեալ Աղթամար ելին ընդ առաջ սուրբ աջին եւ թագաւորական զարմին տէր Զաքարիայ կաթողիկոսին, որ էր ի յազգէն  Գագիկ թագաւորին. եւ բերեալ պաշտելով եւ ուրախութեամբ ի յերկնանման եւ ի լուսեղէն կըմբէդայարկ եւ կամարաձեւ սուրբ Խաչն. անդ էր տեսանել զուրախութիւնլեւ զցնծութիւն վարդապետաց եւ եպիսկոպոսաց, քահանայից եւ կրօնաւորաց. քանզի գրոհ տո ւեալ էր յամենայն տեղաց քահանայից եւ ժողովրդոց, եկեալ էին ի տեսանել զսուրբ աջն Լուսաւորչին. եւ եդեալ ի սուրբ եկեղեցինն, ընդ այլ սուրբ աջերոյն, որ անդ կային: Եւ ինքն դարձեալ գնաց ի յաթոռն իւր  յԷջմիածինն. եւ կացեալ յոլով ժամանակս, եւ տիրէր Բ. աթոռոյն: Ի թըւականիս ՋԺ. (1461), ի թագաւորութեանն Ջըհանշայ ղանին, որ ելեալ ի Թաւրիզոյ եւ գնացեալ ի Հրէ. եւ էառ զամենայն աշխարհն Խորասանայ. եւ ԺԵ. (15) ամ թագաւորեաց ի  Պարսկաստան եւ հարկատու արար զամենայն Չաղաթայսն, եւ դարձեալ երեկ նստաւ ի Թաւրէզ. եւ որդիքն թագաւորեալ նստան ի Շիրազ, յԱսպահան, եւ ի Քրման. եւ ամենայն աշխարհս ի խաղաղութիւն էր:

Եւ արդ, գրեցաւ սուրբ տառըս յիշատակ սրբոցն աստուծոյ, որ աւրըստաւրէ սոսկացընէ զոսկերս ամէնի, պատմութիւն կարծրագոյն տանջանաց սուրբ վկայիցըն Քրիստոսի եւ սքանչելի վարուց չնաշխարհիկ սրբոցն արանց որ աստ հաւաքեալ կան, որոց սիրատարփ տենչմամբ եւ եռափափագ ըղձմամբ սրտի ցանկալի եւ ամենագով պատուական կրօնաւորքն եւ բարեսէր աբեղայքն` Ստեփանոս եւ  Խաչատուր, սիրով ցանկացան այսմ աստուածարեալ գանձիս, եւ ստացան զսա յիշատակ բարի իւրեանց եւ ծնաւղացն` մեծ պապուն ախի Կարապետին, եւ Անղալատին, եւ հաւրն Յովանիսին, մաւրն Ասըլ-Մելիքին եւ եղբարցն Եւատշին, եւ կողակցին  Գուլ-Մելիքին, եւ զաւակաց նոցա Ստեփանոս աբեղային, եւ Սուլթանշին, եւ կողակցին Խոնդքարին, եւ Խալիֆին, եւ Մելիքզատին, Մուրատշին, եւ կողակցին Բաղդատին, եւ զաւակաց նոցին Ախիջանին եւ Խուդաբաղշին,  Կարապետին եւ կողակցին, եւ զաւակաց նոցին Յովանիսին եւ Մկրտչին եւ Միքայէլին, եւ քըւերն Խաթուշին, եւ զաւակաց նորա Մկրտիչ աբեղային եւ Կարապետին, եւ դստերացն` Փաշին եւ Շաղփաշին եւ Սաւլթան-Խաթունին, եւ Դօվլատշին, եւ հաւրքըւերց իմոց` Սուլտանին եւ Շնախւորին եւ Սիրին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իմոց` կենդանեաց եւ հանգուցելոց, մեծի եւ փոքու:

Այլ եւ յիշեցէք յաղաւթս ձեր զՄինաս ծաղկաւղն, որ յար եւ նման է Բերսելիէլի` զարդարաւղին տապանակին, եւ կուսութեամբն` Յեսուայ որդոյ Նաւեայ, եւ իմաստութեամբն` Սօղոմոնին, եւ զծնաւղսն իւր զՄաաղթում եւ զՄսըր-Մելիքն, եւ զքոյրն  զԽութլուն, եւ զԱկոբ քահանայն, եւ զամենայն  արեան մերձաւորքն իւր` զկենդան[իսն] եւ զհանգուցեալսն ի Քրիստոս, ամեն:

Այլ եւ զառաջնորդ սուրբ ուխտիս զտէր Գրիգոր եպիսկոպոսն, եւ զծնաւղսն իւր զԽըբչաղ, եւ զԿիրակոս, զԴովլատշէն եւ զՆարին, ամէն: ԶՍարգիս քահանայն, եւ զպապն զԿարապետն, եւ զՄարտիրոսն, եւ զՄխիթարն, եւ  զԳաւրգին, ամէն: ԶՅակոբ քահանայն, եւ զծնաւղն զԽութլուն, եւ զԱստուածատուրն, եւ զԼուսաւագն, ամէն:

Արդ, գրեցաւ սա ի խնդրոյ աբեղայիցն Խաչատրու եւ  Ստեփանոսին, քանզի ընթերցեալ էր նոցա զբանն առաքելոյն, որ ասէ` Երանի որ ունիցի զաւակ ի Սիովն եւ ընդանեակք յԵրուսաղէմ: Եւ նոքա եռահիւսակ եւ ըղձափափագ սիրով ստացան զծածկեալ գանձս եւ զանգին մարգարիտս իւրեանց հոգւոյ զաւակ եւ ծնաւղաց իւրեանց յիշատակ` հաւրն  Յովանիսին եւ Ասլմելիքին, եւ եղբարցն Եւատշին, եւ Մուրատշին, եւ Կարապետին, եւ Սալթանշին, եւ Խալիֆին, եւ Մէլիքզատին եւ քըւերն Խաթուշին, եւ քահանային Մկրտչին, եւ Կարապետին, եւ ամենայն ազգականաց` կենդանեաց եւ մեռելոց, ամէն:

Այլ եւ յիշեցէք յաղաւթս ձեր  զՍտեփանոս վարդապետն, որ է հոգեւոր հայր մեր եւ խրատիչ ամենայն բարութեանց, որ եւ զաւգուտն քարոզեաց ի գիշերի եւ ցերեկի մեզ, եւ է փիլիսոփայ երիցական արհեստի եւ ծաղիկ ժամատեղաց եւ է գիտակ ամենայն հին եւ նոր կտակարանաց աստուածային գրոց գիտութեան, որ յար եւ նման է վարժա պետին իւրոյ` Թումայ վարդապետին, որոյ տէր աստուած զվարձս բարեաց վաստակոց իւրոց տացէ նմա ի գալստեանն, ամէն:

Այլ եւ ես` անկար ի կարեաց, եւ անպիտանս ի պիտանաց, եւ անիմաստս ի յիմաստնոց, եւ անկարգս ի կարգաւորաց Խաչատուր սուտանուն աբեղայ, որ եւ զանունս ունիմ եւ զգործս ոչ, ստացա զսա ի հալալ վաստակոց մերոց եւ գծագրեցաք բազում աշխատութեամբ զմնացեալսն ի յեղբաւրէ մերմէ Յովանէ քահանայէ  Արծկեցոյ, զի նա եւս բազում աշխատեցաւ ի գիրքս, որոյ տէր աստուած տացէ նմա վարձս բարեաց վաստակոց իւրոց, ամէն: Եւ տըւաք զսա ի յաստուածապահ գեաւղաքաղաքն Մարմետ, ի դուռն սուրբ Ստեփանոսի նախավկայի, որ է նախածաղիկ ամենայն սրբոցն աստուծոյ` հընացն եւ նորոցն, եւ է բարէխաւս առ տէր վասն մեղաւորացս` վկայութեամբ Ստեփանոս վարդապետին եւ Գրիգոր եպիսկոպոսին, որ է տեսուչ եւ հովիչ ժողովրդեանս, եւ բարի եւ հարկեւոր քահանայիցս, որ են քահանայ եւ սպասաւոր սուրբ Ստեփանոս նախավկայիս` Յովանէս քահանայն, եւ Յոհանէս քահանայն, եւ Ստեփանոս քահանայն, եւ Մելքէսէդ փոքր քահանայն, [Կիրակոս քահանայ,   Ղազար քահանայ, Մկրտիչ քահանա, որ է փեսայ եւ տանուտէրք, որ այսմ ժամանակիս վարեն եւ ուղղեն խաղաղութեանմբ զգեաւղս եւ պահեն ի յաւել առ ուպահանջողաց զաղքատսըն` պարոն Սադաղէն` Վարդանայ որդին, պարոն էդկարշէն`  Խաչատրու որդին, պարոն Դովլաթշէն` Մաղթումի որդին, պարոն Գուռջիբէկն` Թաթարի որդին, պարոն Սարգիսն` Բիազտի որդին, պարոն Մկրտիչն` Սաղաթիլայ որդին, պարոն Յովանէսն` Սահակի որդին, պարոն Միքայէլն`  Կարապետի որդին, պարոն Սադաղէն` Մովսեսի որդին, պարոն Կարապետն` իրիցու որդին, պարոն Գուլազիզն` խուսան որդին, պարոն Մխիթարն` Սարգըսի որդին, պարոն Ալթունն, պարոն Ազբէկն, պարոն Կարապետն, պարոն Յոհանէսն, պարոն  Ստեփանոսն, պարոն Նաւասարդն, պարոն Կարապետն, պարոն Թումէն, պարոն Յորդանան, պարոն Յակոբն, պարոն Խալիֆէն, պարոն Յովանէսն, պարոն Գրիգորն, պարոն Շէրուանն, պարոն Թաթարն, պարոն Խէրապետն, պարոն Քրմանն, պարոն  Մուրատն եւ այլք, որ անուանքն ի մի տս չի գար, թէ մեծ է եւ թէ փոքր, թէ խարուստ է եւ թէ աղքատ, թէ բնական է եւ թէ նոր էկեց, ամենեքեան` մեծ եւ փոքր, որ յիշեցաք եւ որք մնացին, եւ որք այսաւր լսեն եւ զաստուած-ողորմին ասեն: Եւ տղայք սոցա, որ մեծանան եւ ի չափ հասակի հասանեն եւ զտունս հաւր իւրեանց եւ զգեաւղս ի շէն պահեն եւ զդուռըս սուրբ Ստեփանոսի նախավկայիս զարդարեն եւ պայծառացնեն քահանայիւք եւ ժամանատեղաւք, լուցեալ կանթեղօք եւ ընթերցմամբ գրոց: Եւ ամենեքեան որք կամակից լինին այս բանիս` զքահանայն ընդունեն եւ սիրեն եւ զժամատեղն յորդորեն տրաւք ընչից, եւ մեծն եւ զփոքրն յոր դորէ եւ խրատէ` աջն հայրական աւրհնեսցէ զամենեսեան առհասարակ զձեզ, ինն դասք հրեշտակքն աւրհնեն զձեզ, երկոտասան առաքեալքն աւրհնեն զձեզ, ԻԴ. (24) մարգարէքն աւրհնեն զձեզ, վեշտասան հայրապետքն աւրհնեն զձեզ, դասք մարտիրոսացն աւրհնեն զձեզ, խում[բ] ք նահատակացն աւրհնեն զձեզ, հոյլք ճըգնաւորացն աւրհնեն զձեզ, հարսունք Քրիստոսի` սուրբ կուսանքն աւրհնեն զձեզ: Այլ եւ սուրբ Աստուածածնի բարեխաւսութեամբն եւ Յովանու կարապետի եւ սրբոյն Ստեփանոսի նախավկային, միածին որդին` տէր մեր Յիսուս Քրիստոս` աւրհնեսցէ զձեզ եւ զորդին ձեր, հոգով եւ մար մնով, տանամբ եւ տեղաւք, զարմաւք եւ զաւա[կաւք||

 

բ

 

Ձեռքըս փտի եւ հող դառնայ`

Մոխիր, փոշի գազախանայ,

Գիրս յիշատակ առ ձեզ մնայ.

Թէպէտ խոշոր է գիր սորա,

Այլ դիւր` ընթերցով գիտենայ,

Երբ սովորի եւ հըմտանայ:

Որք ընթեռնուք'ւ աւգտիք ի սմա,

Յիշէք առ տէր զգծաւղ սորայ

Եւ Քրիստոսի աստուծոյ մերոյ

Փառք յաւիտեանս, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 7632

 

Գրիչ` Գրիգոր

Վայր` Աղթամար

 

… Ուստի եւ տեսեալ զսորա անճառ փրկագործութեան խորհուրդ աստուածասէր եւ հաւատարիմ հարազատ եղբարքն Սարգիս, եւ Խաչատուր, տէր Աւագ, եւ եղբօրորդիք նոցին` Ստեփանոս եւ  Յովանէս, եւ ցանկացողք եղեն այս աստուածաբան սուրբ Աւետարանիս` վարդափթիթ բուրաստանիս եւ անուշահոտ մանուշակիս, եւ ետուն գծագրել զսա ի հալալ եւ ի քրտնաջան աշխատութեամբ իւրեանց յիշատակ հոգոց իւրեանց, եւ ծնօղաց նոցա Գիշուկին եւ Շամշային, եւ եղբօրն  Բուռթէլին, եւ որդոյ նորին Կիրակոսին, որ ի տիս երիտասարդական հասակի փոխեցաւ առ Քրիստոս դառն եւ ափսոսալի մահուամբ` կեցեալ ի ղարիպութեանն անարժան կենօք,   եւ յետոյ առեալ ցաւ անողջանալի եւ վէրք  անբժշկելի եւ կըսկծե լի մահւամբ փոխեցաւ յանանց կեանսն եւ եթող սուգ դառնացեալ մօրն իւրոյ եւ այլ ամենայն ընտանեաց, զոր եւ աստուած մխիթարեսցէ զնոսա, եւ միւս եղբօրն  Գրիգորին, եւ այլ ամենայն արեան մերձաւորաց իւրեանց` կենդանեաց եւ հանգուցելոց: Եւ ետուն զսա ընծա եւ նըւէր ի դուռն յաստուածապահ գեօղս Մընջկանց, յիշատակ անջնջելի եւ կտակ անդառնալի, որպէս զի հրճւեսցին սովաւ մանկունք սուրբ եկեղեցոյ…:

Եւ արդ` ես` յետինս ի գրչաց եւ անարժանս ի կարգաւորաց սուտանուն քահանայ Գրիգոր, տեսի զսէր եւ զփափաք սոցա, զոր ունէին առ հոգեւորսն եւ իմով իսկ տկ արութեամբս յանձն առի եւ ամենակարող զօրութեամբն աստուծոյ կատարեցի զսա մեղսամած մատամբ իմով յաստուածապահ կղզիս Աղթամար, ընդ հովանեաւ ամենայաղթ սուրբ Խաչիս եւ Նշանացս, ի հայրապետութեան տեառն Զաքարիայ կաթողիկոսի ամենայն Հայոց եւ պատրիարգ  Վաղարշապատու եւ Աղթամարայ շնորհալից աթոռոյս, որ եւ յայսմ ամի եբեր տէր Զաքարայ կաթողիկոսն զաջ սուրբ Լուսաւորչին ի յԱղթամար, ի թուականիս Հայոց ԹՃ. եւ ԺԱ. (1462): Զոր եւ իմ անընդունակ գոլով յարւեստ գրչութեան եւ բազում մեղացն ցնորիւք պաշարեալ, այլ ըստ կարի իմում, զոր շնորհեաց ինձ մարդասէր սուրբ հոգին, բազում աշխատանօք գծագրեցի զսա ի ստոյգ եւ ընտիր աւրինակէ` կենօք տառապանօք, ի դառն եւ ի վշտալից ժամանակիս, յորում կամք ընդ հարկի անօրինաց:

Արդ, որ ճաշակէք յաստուածային բուրաստանէս… յիշեսջիք… ստացողք սուրբ Աւետարանիս` զհարազատ եղբարքն զՍարգիս, զԽաչատուր, եւ զտէր Աւագ, եւ զՍտեփանոս, եւ զՅովանէս, եւ զծնօղքն սոցա` զԳիշուկ եւ  Շամշայ, եւ զզաւակսն նոցա` զԹումայ, զՍտեփանոս, եւ զՄաղթումշայ, զԲուռթէլ, եւ զկենակիցն իւր զՀոռոփսեմ, եւ զորդին իւր զԿիրակոս, որ տարաժամ մահուամբ փոխեց աւ յաշխարհէս ողորմելի կենօք ի ղարիպութեն եւ եթող սուգ անմխիթար ամենայն ընտանեաց իւրոց, նաեւ զՋանիբէկ, եւ զԱռաքէլ, զՍադաղայ, եւ զԿարապետ, զՄկրտիչ, եւ զՅովանէս, զԽաթուն-Մէլէք, եւ զԵղիսաբէթ, զՇահինբաթ, եւ զԳուլիմսրի, եւ  զՀալխաթուն, զՅակոբ, զՄեհրոբան, եւ զՍուլտան, զԳրիգոր, եւ զկենակիցն իւր զՄարթայ, եւ զորդիքն զՍտեփանոս, զՅովանէս, զԿարապետ, եւ զՅոհանէս, զՀալիմ, եւ զԳօհար, զԽոնձայ, եւ զԹումայ, եւ զՍտեփանոսի տղայքն  զԱբդլ-Ազիզ, եւ զԳրիգոր, զԱւետիս, զՀազրէվարդ, եւ զՈստան-Մէլէք, եւ զՋանիբէկ: Նաեւ զՍարգիս, եւ զկենակիցն իւր զԽաթունշայ, եւ զորդին իւր, եւ զնորին կենակիցն զԳուլմէլէք, զՄիրանշայ, եւ զԹումայ, զՍադաղայ, եւ զՄարտիրոս,  զԲախրիկ, զԱզիզ, եւ զՇայինար: Այլ եւ զԽաչատուր, եւ զկենակիցն իւր զՀամօշխաթուն, եւ զզաւակսն իւր զՄխիթար, զԴովլաթշայ, եւ զԽոցդեղ, զՅովսէփ, եւ զԱզիզբէկ, զԱւետիս եւ զՄկրտիչ, զՄաղթումշա, եւ զԹուրւանդայ,  զԽուշիկ, եւ զՄրուաթ: Զտէր Աւագ, եւ զկենակիցն իւր զՀոռոփսէմ, եւ ըզաւակսն իւր զԴալօբէկն, եւ զՄուրատ, եւ զԹումայ, զՄեհրօ, եւ զԽուդաբաշխ, զԹումայ, զՄլխամ, եւ զՍուլտան, եւ զմաւրքոյր սոցա  զՆշխուն, եւ զորդին իւր զՅովանէս, եւ զկինն իւր զՇամշայ, եւ զեղբայրն զՅոհանէս, եւ զՂըլին, զտէր Աւագի աներն զԶաքարայ, եւ զկինն իւր զԵղիսաբէթ, եւ զորդին զՎարդան, եւ զԱստուածատուր, եւ  զՍտեփանոս եւ զայլ ամենայն ազգատոհմքն նոցա եւ զարեան մերձաւորքն յիշեցէք ի Քրիստոս…:

Այլ եւ յիշեցէք ի Քրիստոս զԱտոմ հեզահոգի հերպետն զՇահմէլէքենց եւ զԱրմանշէն, որ յորդորիչ եւ միջնորդ եղեն այսմ բարի գործոյս, եւ աստուած   ողորմի ասացէք նոցա, եւ տացէ նոցա տէր աստուած վարձս բազում յարքայութեանն երկնից, ամէն:

Ընդ նոսին եւ զամենամեղ Գրիգոր գծագրող սորա աղաչեմ յիշել ի տէր եւ լի բերանով աստուած-ողորմի ասել, նաեւ զծնօղքն մեր զԽաչիկ եւ զԱզիզ-Մէլիք, եւ զեղբայրն իմ` զհռչակաւոր քարտուղարն  զԹումայ կրօնաւորն, որ ուսոյց մեզ զարուեստ գրչութեանս, եւ զմիւս եղբայրն` զՆաւասարդ, եւ զորդին իմ զԹումայ քահանայ, որ աւգնական եղեւ մեզ եւ զերկու զգլուխն նա գրեաց եւ աշխատեցաւ ի կոկել թղթիս, եւ զայլ ամենայն ազգատոհմք մեր եւ զարեան մերձաւորքն եւ զերախտաւորքն` զկենդանիսն եւ զհանգուցեալսն, եւ զայնոսիկ, որք հանձնեցին զինքեանս ի մեզ եւ կարեկից եղեն մեզ ի պէտս ամենայն պիտոյից հոգոյ եւ մարմնոյ: Եւ որք զմեզ յիշէք եւ ուղիղ սրտիւ աստուած-ողորմի ասէք, եւ դուք  յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ աստուծոյ մերոյ յաւրհնութեան պահուն…:

 

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 4263

 

Արդ, ստացաւ զսուրբ տառս պատուական քահանայն Թումա` յիշատակ իւր եւ ծնօղաց իւրոց…:

Արդ, գրեցաւ յիշատակարան սուրբ գրոյս ի թիւս Հաոց տոմարիս ՋԺԱ. (1462), յամին յորում եկն դարձեալ աջն սրբո Լուսաւորչին յԷջմիածնէն յԱղթամար, յառաջնորդութիւն տեառն Զաքարիա տիէզերալոյս կաթողիկոսին Հաոց:

Արդ, որք հանդիպիք սմա… յիշեսջիք ի մաքրափայլ յաղօթս ձեր զստացող սուրբ տառիս զԹումա քահանայն, եւ զծնօղսն իւր` զհայրն համանուն զԹումա սարկաւաքն` զփոխեցեալն ի Քրիստոս, եւ զպապն իւր զԿիրակոս էրէցն, եւ զմայրն իւր  զՇաքար, եւ զամենայն արեան մերձաւորս իւր, ամէն, եւ զդեռաբոս որդին զՍտեփանոս: Այլ եւ զկին զՄռջան, եւ զծնօղսն նորա զԿիրակոսն եւ զՀաթուն, այլ եւ զՍարգիսն, որ զկէս գնոյն երետ, եւ զծնօղսն նորին` զհայրն զԱնդրիասն եւ զմայրն  Եկդիշն, եւ զհօրեղբայրն զԱկոբ, եւ զամենայն արեան մերձաւորս իւր յիշման արժանի արարէք ի Քրիստոս, եւ աստուած զձեզ յիշէ, ամէն:

Եւ զՆազ-Հաթուն յիշեցէք ի Քրիստոս: Այլ եւ զմեղապարտ գցող սակաւ գրիս յիշեցէք յաղօթս ձեր եւ լի բեր[ան]ով աստուած-ողորմի ասացէք…:

 

ԳԱՆՁԱՐԱՆ

Երեւան 5798

 

Գրիչ` Կարապետ

Վայր` Վան

 

… Գրեցաւ սուրբ Գանձարանս ի Վան քաղաք, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս եւ Նախավկայ սուրբ Ստեփանոսիս եւ սուրբ Սահակ հայրապետիս, ի ՋԺԱ. (1462) թուականիս մերում. ի հայրապետութեան տեառն  Զաքարիայ եւ մերոյ եպիսկոպոսի տէր Յովանիսի, ձեռամբ յոգնամեղ եւ անարհեստ գրչի Կարապետի, որ մեծաւ աշխատութեամբ գրեցի զսա ի խնդրոյ երջանիկ եւ սրբասնեալ կրաւնաւորի Ատոմ կոչեցեալ, որ ստացաւ զսա ի հալալ արդեանց իւրոց` յիշատակ բարի հոգւոյ իւրոյ, եւ ծնաւղաց իւրոց Հէրապետի եւ Մարգարտի, եւ ամենայն ազգականացն:

Արդ, աղաչեմք զմանկունսդ սուրբ եկեղեցւոյ, որք հանդիպիք սմա եւ աւգտիք ի սմանէ եղանակելով կամ աւրինակելով, յիշեցէք առաջի անմահ գառինն Յիսուսի Քրիստոսի եւ լիակատար բերանով աստուած-ողորմի ասացէք ստացողի սորա  Ատոմ կրաւնաւորին, եւ ծնաւղաց նորին Հէրապետին եւ Մարգարտին, եղբաւրն Մարգարուն, հաւրեղբաւրն Մկրտչին, որդւոյն Ահարոնին, հաւրքըւերն Շուշանին, եւ հոգեւոր եղբաւրն Ստեփանոս աբեղային, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իւրոց: Մանաւանդ յիշեցէք… Ատոմ կրաւնաւորին եւ ամենայն ազգականացն, զորս յիշեցաք. եւ դուք յիշեալ լիցիք ի Քրիստոսէ, ամէն:

Ընդ նոսին յիշման արժանի արարէք եւ զիս` զանպիտան գծողս զԿարապետ, եւ զիմ ծնօղքն զՍտեփանոս քահանայ եւ զՄին, եւ զորդեակս իմ  զՍտեփանոս սարկաւագ, որ աշխատեցաւ ի կոկել թղթիս, եւ բոլոր սրտիւ աստուած-ողորմի ասացէք. եւ Քրիստոս աստուած ձեզ յիշողացդ եւ մեզ յիշեցելոցս առհասարակ ողորմեսցի, ամէն:

Դարձեալ աղաչեմ  զձեզ յիշեցէք ի Քրիստոս զՍտեփանոս պատուական քահանայն եւ զծնօղքն իւր, որ զաւրինակն շնորհեաց, եւ աստուած ողորմի ասացէք, եւ Քրիստոս աստուած ձեզ ողորմեսցի, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Ատրպատական, Ռահվա գիւղ Մ. Տ. Մ.

 

Գրիչ` Կարապետ

Վայր` Վան

 

Գրեցաւ յամի ՋԺԱ. թվ. Հայոց տոմարի (1462), ձեռամբ Կարապետ անարժան երիցու, ի քաղաքիս որ կոչի Վան, ընդ հովանեաւ Աստուածածնի տաճարի, եւ սուրբ Ստեփանոսի նախավկայի, եւ Սահակայ հայրապետի, եւ սուրբ առաքելոցն Պետրոսի եւ Պօղոսի, եւ Վարդանայ զօրավարի, ի հայրապետութեան տեառն  Զաքարիայի, եւ մերում առաջնորդի սուրբ ուխտի Վարագայ տէր Յովհաննէսի եպիսկոպոսիս, եւ ի թագաւորութեան Ջհանշայի` որդոյ Ղարա-Ուսուֆի, ի խնդրոյ քահանայասէր եւ բարեպաշտ տանուտրոջն Մելքիսէթի…, յիշատակ… հաւրն էվատշին, եւ մաւրն Շնահաւորին, եւ կենակցին Շաքար-Խաթունին…, եւ զորդին իւր զԻրաքն եւ զՊետրոսն, որք տարաժամ մահուամբ ի Քրիստոս փոխեցան, այլ եւ զդեռաբուսիկ ծաղկեալ որդեակն իւր զԱւէտ, եւ զդստերքն` Նիգար-Փաշէն, եւ Գաւհարն, եւ զԱյգանն, եւ հաւրքրոջն  Մրվաթին, եւ որդւոցն Թաղայիշին, եւ քեռցն Կիրակոսին, եւ քըւերորդոյն Կարապետին, հաւրքըւերդստերն Արաս-Խաթունին…:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Լալայանի ձեռագիր ցուցակ հմր. 7, Մ. Տ. Մ.

 

Գրիչ` Զաւրվար երէց

Վայր` Տիւրի[կ]

 

Յորժամ եկն Ճիհանշահ եւ աւար էառ գաւառք մերոյ Կամխայ, եւ արար բազում աւար եւ գերի, բայց զաւրութեամբն աստուծոյ զերծաք ի յայն պատուհասէն եւ եկաք ի քաղաքս Տիւրի[կ]:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

«Գեղարքունի», էջ 51, Նոր-Բայազետ

 

Գրիչ` Զաքարիա

Վայր` Տիւրիկ

 

Գրված Տիւրիկ քաղաքում, սուրբ Սարգիս եկեղեցւոյ դրանը, Զաքարիա քահանայէն, ի վայելումն տէր Ներսէս եպիսկոպոսի, ի յիշատակ իւր եւ ծնողաց իւրոց Ստեփաննոս քահանային եւ Խութլուբէկին, ի թագաւորութեան  Ջիհանշահին, յամի ազգական ՋԺԱ. (1462):

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. Նշխարք, 184, Նօտ. 207, Բաղէշ

 

Գրիչ` Մկրտիչ

 

… Արդ, գրեցաւ սուրբ Աւետարանս այս ձեռամբ սուտանուն Մկրտչի [քահանայի]… կենօք տառապանօք եւ բազում պանդխտութեամբ, նեղեալ յերեւելի եւ յաներեւոյթ թշնամեաց, ըստ նմանութեա ն կամ ծովու, որ յալեաց տատանեալ: Իսկ գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի մեծ թուականութեան Հայոց ՋԺԱ. (1462), ի կաթողիկոս[ութեան||

 

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 6112

 

Գրեցաւ եւ կազմեցաւ Մաշթ[ո]ցս [ի] թվականին ՌՃԱ. (1652): Հին թիւն այս է` ՋԺԱ. (1462):

 

ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ ԱՒԵՏԱՐԱՆԻ

Երեւան 9222, է

 

Գրիչ` Մելքիսէթ

 

Տէր աստուած ողորմեցաւ անարժան ծառայիս, որ անուամբս կոչուիմ Մելքիսէթ քահանայ եւ գործովս խաբիբայ: Յայս թվականս Հայոց ՋԺԱ (1462) գրեցաւ սուրբ Աւետարանս, ը նորընձա պատրաստեց աստուած  զԱլեքսանոս մանուկ տղայ. ի կաթողիկոսութեան սուրբ Էջմիածնին տէր Գրիգորին, ի փադշահութեան Ջահանշին: