Հայերէն Յիշատակարաններ

«ԱՌ ՈՐՍ» ՃԱՌՔ ԳՐԻԳՈՐԻ ԱՍՏՈՒԱԾԱԲԱՆԻ

Երեւան 115

 

Գրիչ` Ստեփանոս

Վայր` Դարանաղեաց գաւառ, Աւագ վանք

 

ա

 

Փառք… որ ետ կարողութիւն իմոյ տկար եւ տարտամ անձինս հասանել խաղաղութեամբ յաւարտ հոգէլից եւ աստուածային գանձիս Առ Որսիս, որ յորդառատ շնորհիւ եւ աստուածային լցեալ հոգովն Աստուածաբանն Գրիգորիոս արարեալ աստուածաբանութիւն եւ ուղղափառ դաւանութիւն եւ ընդդիմադրութիւն ընդդէմ հերիտիկոսացն, ընդդէմ Նոմիոսի եւ Ատիկոսի, ընդդէմ Արիոսի եւ Մակեդոնի եւ այլ ամենայն համախոհացն նոցա: Եւ ճշմարիտ եւ հաստատուն դաւանութիւն է մերոյ Հայաստանեաց եկեղեցոյս. եւ ամրացեալ կայ մերս եկեղեցի ի վերայ սորին դաւանութեանն:

Որ եւ իմ թշուառելոյս տեսեալ զսա եւ ցանկացող եղէ աստուածային գանձիս. եւ զամենայն տկարութիւնս եւ զախմարութիւն գրչիս եւ զսխալումն մեղկի մտացս ի բաց թողլով, այլ ջերմեռանդ սիրով եւ բորբոքեալ հոգւով եւ յաւժարեալ կամաւք յաստուած ապաւինելով գծագրեցի զսա յիշատակ քաջ վարդ ապետին իմոյ երանելոյն` յորջորջեալ անուամբ Ամլորդոյն (Յովհաննէս), եւ ինձ` եղկելոյս` սորին անարժան աշակերտիս Ստեփանոսիս,  այլ եւ համաւրէն եղբարցս մերոց սրբազանից, որք հաւաքեալ կան յայսմ համալսարանիս` ի վանքս Աւաք, առ ոտս առատաշնորհ երջանիկ րաբունապետիս եւ երկուս դասագլխացս` տէր Աբրահամիս, եւ տէր Մարգարէիս, եւ վանաց հարպետիս` տէր  Յովսէփիս, որ բազում աշխատանք ունի, զի բազումք են միաբանքս, զի Լ. (30) անձն աբեղայ է, թո'ղ զսարկաւագն եւ զգործաւորքն, զոր աղաչեմք զՔրիստոս, որ ի սոյն պահեսցէ մինչեւ ի գալուստն իւր: Այլ եւ յիշատակ է մարմնաւոր ծնաւղացս` հաւրս Կաւրելին եւ մօրս  Ազմելիքին, եւ եղբաւրս Պարսամին, եւ որդոց նորին, եւ միւս որդոյն Յոհաննէս սարկաւագին, որ աշխատեցաւ ի կոկել թղթիս, եւ ամենայն երախտաւորացն մերոց` որք հոգեւոր եւ որք մարմնաւոր, որք սիրելի են մեզ եւ որք ատեն զմեզ վասն յանդգնութեան մերոյ: Աղա չեմ զձեզ սրբասնեալ մանկունք եկեղեցոյ, որք հանդիպիք սմա կարդալով, կամ աւրինակելով, կամ պատահմամբ դիպելով` յիշեցէք սրտի մտաւք զվերոյգրեալսն` զերջանիկ վարդապետս, եւ զհամաւրէն եղբարքս, եւ զանարժան գրչակս, եւ մեղաց թողութիւն հայցեցէք ի Քրիստոսէ, զի այլ բարութիւն յ իշատակ չունիմ, միայն ի Քրիստոս եմ ապաւինեալ եւ ի ձեր սուրբ աղաւթսն: Եւ աստուած զձեզ յիշէ առաջի ահաւոր ատենին, ասելով` Եկայք աւրհնեալք հաւր իմոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն:

Գրեցաւ գիրս ի թվիս ՋԺԲ. (1463) ի վանքս Աւագ:

 

բ

 

Ո՜վ խոհեմք եւ իմաստունք, յիշեցէք ի Քրիստոս զհոգեւոր ծնօղսն եւ զբազմերախտ հայրս մեր` զքաջ հռետորս եւ բանիբուն տելետինս` Ձայն յորջորջեալ անուամբ (Յովհաննէս), եւ զսորին անարժան ծառայս եւ զտրուպս աշակերտացն`  զՍտեփանոս մեղօք լցեալ գրիչս, եւ զայլ սրբազան եղբայրսն, որք կան յայսմ լսարանիս` ի վանքս Աւագ կոչեցեալ, ի Դարանաղեաց գաւառիս, եւ աստուած զձեզ յիշեսցէ, ամէն:

 

գ

 

Զքաջ հռետորս` զերջանիկս եւ զարժանաւորս` Ձայն կոչեցեալ անուամբ աղաչեմ յիշել ի տէր, ընդ նմին եւ զանյաղթ փիլիսոփայս` զտէր Աբրահամս, որ սկիզբն եւ պատճառ է դասատանս յիշեցէք ի տէր:

 

դ

Սրտիւս ունիմ փափաք բանիս,

Գործիւ հմուտ չեմ արուեստիս,

Բայց աղաչեմ, որ հանդիպիս`

Սրտիւ արայ տէր ողորմիս

Զեղբօր իմոյ Կարապետիս,

Որ կամաւոր է սա գործիս.

Տուր տէր սորա զկամս սրտիս

'Ւ առաջնորդեայ զինքն ի բարիս:

 

ե

 

Ո՜հ անօգուտ զրուց, որ զրկէ զմարդ ի բարեաց բիւրոց:

Միտ արա նշանիդ, եղբայր,

Երկու տողիւ կարդա ի վայր

Եւ գնա զայլն ի կարգին ճարտար:

 

զ

 

Փցուն գրչիս ինչ բան ասեմ

Կամ հարկ դնեմ թէ յիշեցէք,

Միայն ի ձեզ եմ ապաստան

Զողորմութիւն ձրի շնորհէք:

Նա, որ առատն է պարգեւօք

Ձեզ պարգեւէ զոր ինչ խնդրէք

Զփափաք սրտիս ձեր կատարէ

Որպէս դուք զմերս կատարէք:

 

է

 

Ոհ, տկարութիւն, որ տարաւ զկարողութիւնս. եւ ձեռս կու դողայ:

 

ը

 

Գիրս է խորին ծովու նման,

Ծածկեալ ի սա գանձ պատուական,

Լաւղորդ պիտի ճարտարաբան`

Արտաքս բերէ զգանձս, որ աստ կան:

Մի լինիցիս յանձդ ապաստան`

Կարծեալ գիտուն զքեզ ճարտասան,

Այլ յուսացիր յաստուածն բան`

Յայն, որ աղբիւրն է գիտութեան,

Կրթեա եղբայր մինչ ի վախճան,

Մաքրեայ զքո միտըդ եւ զգայարան

Եւ լեր հոգոյն սուրբ բնակարան,

Որ հասանիս իմաստութեան:

Այս բանս լիցի քեզ բաւական,

Վա՜յ եղկ[ել]ոյս հազար բերան:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. Նօտ. 215, Վան, Արարք` ի ս. Աստուածածին եկեղեցի

 

Գրիչ` Ստեփաննոս

Վայր` Տարօն, Եղրդոտ մենաստան

 

ա

 

… Գրեցաւ աստուածախօս եւ աւետաբեր սուրբ Աւետարանս ի թուիս Հայոց ՋԺԲ. (1463), ձեռամբ անարժան եւ մեղսաթաւալ գրչի` սուտանուն Ստեփաննոսի, եւ ի կաթողիկոսութիւն տէր Զաքարիայի, եւ յառաջնորդութեան սուրբ ուխտիս տէր Յովհաննէս արհիեպիսկոպոսին, ի գաւառն Տարօնոյ, յերկնահանկէտ սուրբ ուխտիս եւ ի հրեշտակացոյց մենաստանիս Եղրդոտ կոչեցեալ. ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին, եւ Յովհաննու Մկրտչին, եւ սուրբ Ստեփաննոսի նախավկային, եւ սուրբ Գրիգորի Լուսաւորչին, եւ օրհնաբուղխ սուրբ իւղոյս, ի դառն եւ ի չար ժամանակիս, յորում է արդարութեան կողմն նուաղեալ եւ անիրաւութիւն յամենայն կողմանց զօրացեալ:

… Յիշեցէք ի մեղսաքաւիչ յաղօթս ձեր զընտրեալ եւ զարժանաւոր, զպատուական եւ զկուսակրօն աբեղայն զՅովհաննէս, որ ետ գրել զսուրբ Աւետարանս…: Արդ, ես` կրտսերս յորդիս եկեղեցւոյ եւ անպիտանս ի կրօնաւորաց…  Ստեփաննոս… աղաչեմ զձեզ, որ միոյ ողորմու արժան առնէք զչարեօք լցեալս: Ընդ նմին եւ զծնողսն մեր` զհայրն իմ զՅովաննէս եւ զմայրն իմ զՀերիքայ, եւ զեղբայրն իմ զՍահակ: Դարձեալ, աղաչեմ զձեզ յիշեցէք ի Քրիստոս զաշակերտքն մեր` զկուսակրօն աբեղայքն`  զՅովանէսն, զԿիրակոսն, եւ զՊետրոսն, եւ զայնոսիկ որ ի հետ մեզ են աշխատեր…:

 

բ

 

Յայսմ աւուր անտանելի սուգ հասաւ մեզ` Մշոյ երկրիս, զի կալան զառաջնորդն սուրբ ուխտին սուրբ Կարապետին` զտէր Յոհաննէս եպիսկոպոսն` տարան ի  Բաղէշ եւ չարաչար նահատակեցին. յիշատակ նորին օրհնութեամբ եղիցի: Այս գործեցաւ ի ՋԺԲ. (1463) թուին, ի յերկրորդ չորեքշաբթի յինանցն, ի քաղոց ամսոյ ԻԶ. (26), այս ամենայն եկն ի վերայ մեր վասն մեղաց մերոց: Ո՜վ կարէ պատմել զաղէտն եւ զկսկիծն որ գործեցաւ:

Յայսմ ամի մորեխն երեկ եւ զաշխարհս ապականեաց:

 

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՏՈՒՄԱՐԻ ՅԱԿՈԲԱՅ ՂՐԻՄԵՑՒՈՅ

Երեւան 2014

 

Գրիչ` Յովսէփ

Վայր` Բաղէշ

 

Գրեցաւ Տումարատետրս այս ձեռամբ Յովսէփ քահանայիս, ի Բաղէշ, քաղաքի, ընդ հովանեաւ սուրբ Սարգիս զօրավարիս, ի հայրապետութեանն տէր Յովանիսի, ի ղանութեանս Ամիր-Շարաֆին, ի թվականիս Հայոց ՋԺԲ. (1463), ի յամս, զոր աստուած ի մեր մեղացն բարկացաւ եւ առաքեաց ի վերայ մեր մորեխ վնասակար, զոր ի տեղիս-տեղիս կերաւ զվաստակն եւ դարձեալ ողորմութեամբն աստուծոյ վերացաւ եւ ամէն ի ծովն հեղձան, զոր աստուած այլ ոչ տայ տեսանել քրիստոնէից, քանզի իւրն գինք արեան եմք:

Դարձեալ, աղաչեմ զամենեսեան, որք կարդայք զՏումարտետրս կամ օրինակէք յիշեցէք ի տէր զստացող սորայ զԽաչատուր քահանայ, եւ զծնօղսն իւր զԽլղաթն, եւ զմայրն զՀռիփսիմէն, եւ զկրկնորդ հայրն իմ զՍարգիս: Եւ զերախտաւոր վարպետն իմ  զՅակոբ աբեղայն Մշեցին յիշեցէք ի տէր, եւ զիմ արեան մերձաւորս, ամէն:

Դարձեալ, աղաչեմ զձեզ յիշեցէք ի տէր զԿիրակոս էրէցն` զհօրքուրոջ որդին իմ եւ զհայրն||

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. Նշխարք. 185-186, Նօտ. 214-215, Բաղէշ

 

Գրիչ` Կիրակոս

Վայր` Բաղէ՞շ

 

Սուտանուն քահանայ Կիրակոս ախմար գրիչ յանկ եւ յաւարտ հանեալ… ի յայս դառն եւ չար ժամանակիս, զոր անօրէն ազգն Իսմայէլի զօրացեալ են ի վերայ մեր վասն մեղաց մերոց. եւ բազում չարչարանօք եւ նախատանօք նեղեն զնսեմացեալ ազգս քրիստոնէից, զոր տէր աստուած հատուսցէ նոցա զփոխարէնն ըստ գործոց իւրեանց:

Արդ, գրեցաւ սա ի դառն ժամանակիս ի թուականիս Հայոց ՋԺԲ. (1463), ձեռամբ անարժան գրչիս Կիրակոսիս, ի հայրապետութեան տեառն Զաքարիայի, եւ յեպիսկոպոսութեան (Բաղիշոյ` Թամուրենց) տէր Յովանէսի, ի ղանութիւն  Ջհանշայ միրզին, եւ մեր ամիրութեանս Մէլէք-Շարաֆին… որ նեղացեալ կանք ի ձեռս այլազգեաց, զոր տէր աստուած հատուսցէ նոցա զփոխարէնն:

Արդ, կրկին յիշացէք ի Քրիստոս զմղտեսի Զարմանդուխտն, որ ստացաւ զսուրբ Աւետարանս, եւ ետ յիշատակ ի դուռն սուրբ Գէորգայ ի ձեռն սրբասնեալ փոքր քահանայիցն, Թադէոսի եւ Արսէնի, Կիրակոսի եւ  Գրիգորի, եւ այլ փոքր քահանայից, որ տիրութիւն առնեն…

Աստուած-ողորմի ասէք մեղաւոր գրչիս Կիրակոս քահանայիս եւ ծնողաց իմոց` Էլէքսան քահանային եւ Եղիսաբեդին…:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Իրան, Փերիա գավառ, Սվարանց գիւղ, Մ. Տ. Մ.

 

Գրիչ` Մկրտիչ

Վայր` Տփխիս

 

… Ստացող Ամիր, յիշատակ հօրն իւրոյ Հասանին, եւ մօրն իւրոյ յԱղա-Մէլիքին, եւ կենակցին իւրոյ Աղջին, եւ Խոնդիկին, եւ որդոց իւրոց Քիւրդամիրին, որ նահատակեցաւ ի յանօրինաց, եւ միւս որդուն  Մուրադին, եւ դստերաց իւրոց` Սադեկին եւ Թագսուխին, եւ թոռին իւրոյ` Քիւրդամիրի դստերն Աղուլին…:

Արդ, գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի թվ. ՋԺԲ. (1463), ի մայրաքաղաքս Տփխիս, ընդ հովանեաւ կամակատար սուրբ Աստուածածնիս եւ Գէորգայ զաւրավարիս, ձեռամբ մեղապարտ եւ փծուն գրչի Մկրտիչ սուտանուն քահանայի: Գրեցաւ ի ժամանակիս աստուածասէր թագաւորաց թագաւորի Գորգու, զոր տէր աստուած պահեսցէ զնա պարագայց ամօք յաղթօղ ի վերայ թշնամեաց խաչին Քրիստոսի, ի հայրապետութեան տեառն Զաքարիայի, ի վերադիտողութեան տեղոյս տէր Ղուկաս արհեպիսկոպոսի Հաղբատայ…:

Ես մեղապարտ Ամիրս, որ գնեցի սուրբ Աւետարանս, եւ իմ աղբէրքն` Քուրդամիրն, եւ միջնէկն Շահրամիրն, եւ փոքր Աղազարն, եւ իմ Գ. (3) դստերքս` մեծն Սաթի, եւ միջնէկն Թամսուխ, եւ փոքր Մանիշակ, որ տարաժամ փոխեցան:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. Նօտ. 217, Սալմաստ, Կզլջայ գիւղ

 

Գրիչ

Վայր` Ցախաց-քար

 

Աւետարան գրեալ ի վանս Ցաւղեաց-Քար` ի Վայոց-ձոր գաւառի, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին եւ սուրբ Կարապետիս եկնանման կաթուղիկէի. ի թուին Հայկազեան տումարի ՋԺԲ. (1463), ի կաթուղիկոսութեան տէր Զաքարիայի` Բ. (2) ամ, ի ղանութեան Ջհանշահին` ԻԴ. (24) ամ:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

ՍՑՎ 143 (1041), հտ. Ա., 620-621

 

Գրիչ` Յովհանէս

Վայր` Արծկէ

 

… Աւարտեցաւ եռահրաշ եւ հոգիազարդ Աւետարանս, որ է շաղկապեալ երանեալ աւետարանչացն` ըստ բազմերանգ գունոց ի մի ոստայն անկելով հանճար…: Որոյ ցանկացող եղեալ սուրբ Աւետարանիս պատուական եւ աստուածասէր տանուտէրն  Էդիլշայն եւ կենակիցն իւր Խոնձայն, որ ծերացեալ էին ժամանակաւ եւ հասեալ ի վերջք աւուրց. վառեալք ի սէր սուրբ Աւետարանիս ստացան զգանձս աստուածային` զանգին մարգարիտս, զվարդափթիթ անուշահոտ բուրաստանս, զաստուածաբան Աւետարանս յիշատակ բարի եւ բարեխաւս առ Քրիստոս հոգւոյ իւրեանց, եւ ծնաւղաց իւրեանց` Ստեփանոսին եւ Աննային, այլ եւ Խոնձի ծնողացն` Ստեփանոսին եւ  Խութլուին: Եւ ես` անպիտանս ի կարգաւորաց Յովանէս գրիչ, տեսի զսէր եւ զփափագ աստուածասէր տանուտրոջ Էդիլշին, եւ զբարեմիտ կենակցին իւրոյ զԽոնձային, ձեռն արկեալ գրեցի զսուրբ Աւետարանս ի քաղաքիս Ար ծկէ, ընդ հովանեաւ սուրբ Սքանչելագործիս եւ սուրբ Ստեփանոսի: Ի թվականիս մերոյ ՋԺԲ. (1463) ամի, ի հայրապետութեան տեառն  Զաքարիայի` ընդհանիւր Հայոց կաթողիկոսի, եւ յաշխարհակալութեանն ջՋհանշային: (Խնդրում է յիշել ստացողների բազմաթիւ ազգականներին. եւ ապա կրկին աղաչում) յիշել ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր` զպարոն Նորտունկն որ աւգնական եղեւ ի գին Աւետարանիս, եւ… զպարոն  Կիրակոս Սարփեցին, որ միջնորդ եղեւ ի ստանալ սուրբ Աւետարանիս…: Եւ զիս զանարժան գծողս զՅովանէս եւ զծնօղսն իմ` զՅակոբ քահանայ եւ զՍալչուկ-Խաթուն, եւ զեղբարքն իմ զԳրիգոր սրբասնեալ կրօնաւոր եւ զՆերսէս լի շնորհօք սարկաւագ, եւ  զՅակոբ որդեակն իմ, որ աշխատեցաւ ընդ եւ լի բերանով աստուած-ողորմի ասացէք:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. Նօտ. 216-217, Բերկրի` ի վանս տէր Յուսկայ որդւոյն

 

Գրիչ` Յովհաննէս Մանգասարենց

Վայր` Արճէշ

 

… Եւ արդ, ես` յետինս ի կարգաւորաց [Յովհաննէս]… կատարեցի յամի յորում էր թուական Հայոց ՋԺԲ. (1463), յերկիրս Քաջբերունի, ի քաղաքիս Արճեշ կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ սուրբ Տաճարիս Գէորգեայ զօրավարին… ժամանակիս` յորում է Ջհանշա փաթշահն յաշխարհն Իրաղաց եւ է իշխան երկրիս նորին որդին` Հասան-Ալին:

Արդ, յայսմ ամի գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ձեռամբ անարժան քահանայի Յովհաննու: Աստուած-ողորմի ասացէք անարժան գրչիս, եւ ծնողաց իմոց Մանգասարին եւ Փաշա-Մէլիքին, եւ ուսուցչին իմոյ` քաջ րաբունապետին Թումայի:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 6356

 

Գրիչ` Խաչատուր

Վայր` Կտուց

 

… Արդ, այսմ աստուածեղէն եւ երկնապարգեւ գանձիս եւ լուսափայլ եւ մաքուր մարգարտիս ցանկացող եղեւ երջանիկ եւ հարկեւոր տանուտէրն Հալիֆէն, քանզի մեծաւ փափաքանաւք եւ սիրով հոգոյն ետ գրել զայս սուրբ Աւետարանս յիշատակ իւր, եւ ծնաւղաց իւրոց` հաւրն Մելիքին,  Դաւթին, Ստեփանոսին Մելիքին, եւ կողակցին Խաբիբին, եւ հաւրն Խէրապետին, եւ մաւրն Բաղտադին, եւ երբարցն Կարապետին եւ Յովանիսին, եւ քեւերցն Աւագուխոյն եւ Շնախուորին, եւ զաւակացն  Դադիանին, եւ Ղազարին, Թուրուանդին, եւ Մրուաթին, եւ Մուղալին, եւ Սաղտաթին, եւ Գուլին, եւ Նսէֆին, եւ Նահապետ քահանային, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իւրոց` կենդանեաց եւ հանգուցելոց…:

… Արդ, յանկ ելեալ կատարեցաւ սուրբ Աւետարանս ձեռամբ անարժան եւ սուտ աբեղայի Խաչատրու, ի յերկիրըս Վասպիւրականի, ի յանապատիս որ կոչի  Կտուց, ընդ հովանեաւ սուրբ ճառագայթին ճրագ ճշմարտութեան Լուսաւորչաշէն սուրբ Կարապետիս, եւ սուրբ Խաչիս, եւ սուրբ Աստուածածնիս, եւ սուրբ Ստեփանոս Նախավկայիս, եւ սրբոց Հռիփսիմեանցս, որ աստ կան հաւաքեալ. ի թուականիս Հայոց մեր ՋԺԲ. (1463), ի հայրապետութեան տեառն տէր Զաքարիա կաթաւ[ղիկոսին], եւ յաշխարհակա]լութեան Ջհ[անշահ փ]աթշային, ի դառն ժամ[անակիս], որ ոչ գիտեմ [թէ] ինչ լինի||

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Ն. Ջուղա, 380, Մ. Տ. Մ.

 

Գրիչ` Ազարիայ

Վայր` Վան

 

… Եւ ստացաւ զսա (քահանայն Աստուածատուր) անջընջելի յիշատակ իւրն, եւ ծընողացն իւրոց Թումին եւ Խաթուն-Մելէքին, եւ կենակցին իւրոյ Ջաւհարին, եւ նորին ծնօղացն Գուռջիբէկին եւ Նօնաւֆարին:

… Եւ արդ` ես` յետինս ի գրչաց, անարժանս ի կարգաւորաց Ազարիայ սուտանուն քահանայ… գրեցի… (յիշատակ) ծնօղաց իմոց եւ ուսուցչի` Կարապետ քահանայի, որ յազդմանէ չարին նահատակեցաւ ի յԱրճէշ քաղաքի, ի ձեռս անւրինաց, եւ մօրն իմոյ Սաղդաթի…: Եւ արդ, գրեցաւ սա ի թվականիս Հայոց ՋԺԲ. (1463), ի յաստուածապահ քաղաքս Վան, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս, ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորի, եւ ի թագաւորութեան Ջհանշայի, ձեռամբ անարժան իրիցու  Ազարիայի… յիշեցէք զհամշիրաք եղբայրն մեր` զբարեմիտ կրաւնաւորն զԱտոմն, որ կամակից եղեւ անգին մարգարտիս…:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

«Արցախ», էջ 267

 

Գրիչ` Նիկոլայոս

Վայր` Վան

 

… Եւ արդ, ես մեղապարտ գծողս Նիկոլայոս… գրեցի զԱւետարանս ի քաղաքս որ կոչի Վան, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին եւ սուրբ Վարդան զաւրավարիս, ի թուականութեանս Հայոց ՋԺԲ. (1463), ի հայրապետութեան տեառն  Զաքարիայի Հայոց կաթողիկոսի, եւ մերոյ աթոռակալի սուրբ ուխտիս Վարակայ տէր Յովհանիսի, եւ ի թագաւորութեան Ջհանշահ իմիրզին:

 

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 2788

 

Գրիչ` Գրիգոր

Վայր` Աղթամար

 

… Եւ արդ, ես` անպտուղս ի բարեաց, ամենամեղս եւ անարժանս ի մէջ կարգաւորաց Գրիգոր սոսկ անուն քահանայ, տեսի զսէր եւ զփափաք սորա (Մարտիրոսի), զոր ունէր առ հոգեւորսն եւ իմով իսկ տկարութեամբս յանձն առի  եւ ամենակարօղ զօրութեամբն աստուծոյ կատարեցի զսա մեղսամած մատամբ իմով յաստուածունակ կղզիս Աղթամար, ընդ հովանեաւ ամենայաղթ գմբեթարկ սուրբ Խաչիս եւ շնորհաբաշխ աջի սուրբ Լուսաւորչին, ի հայրապետութեան տեառն Զաքարիայի, որ եղեւ պատրիարգ ընթհանրական ամենայն Հայկազեան տոհմիս: Ի թուականիս Հայոց յինհարիւր եւ ի ԺԲ. (1463), ի դառն եւ ի վշտալից ժամանակիս, որ կամք ընդ հարկի ազգին նետողաց:

Եւ արդ, աղաչեմք զդասդ լուսերամից, որք հանդիպիք սմա տեսութեամբ կամ կարդալով կամ աւրինակելոյ` յիշեցէք ի սուրբ եւ յերկնագնաց յաղօթս ձեր զյառաջ յիշեցեալ ստացող սուրբ գրոցս զՄարտիրոս, եւ զծնօղսն իւր զԱստուածատուր եւ  զՄրուաթ, եւ զկենակիցքն իւր զՀալիմ եւ զՋոհար, եւ զորդիսն իւր զԿարապետ եւ զԱռաքել, եւ զդուստրն իւր զՄլքան, եւ զեղբարքն իւր զՍահակ եւ զՇիրինշահ, եւ զխորթն իւր զՅակոբ, եւ զկենակիցն նորա զԽութլու, եւ զզաւակսն նորա  եւ զայլ ամենայն ազգատոհմքն նորա` զկենդանիսն եւ զննջեցեալսն, մանաւանդ յիշեցէք եւ լիակատար սրտիւ եւ բոլորախօս լեզուաւ եւ լի բերանով աստուած-ողորմի ասացէք  Մարտիրոսին եւ նախնեաց նորին, զի եւ դուք ողորմութիւն գտջիք ի Քրիստոսէ աստուծոյ մերոյ յաւրհնութեան պահուն, ամէն:

Եւ արդ, ես` Մարտիրոս անարժան ծառայս աստուծոյ, ստացայ զմայրս հաւատոյ զսուրբ զայս, որ կոչի Մաշթոց… եւ ետու զսա ընծայ եւ նուէր ի դուռն ամէնաւրհնեալ սուրբ Աստուածածնին` յաստուածապահ եւ յանուանի գեօղն ի Հօրգոմ…:

Դարձեալ, ես` Մարտիրոս տուի եւ նուիրեցի զսուրբ գիրքս զայս Հօրգոմու սուրբ Աստուածածնին յիշատակ ինձ եւ ծնօղաց իմոց, եւ մի ոք իշխեսցէ հեռացուցանել զսա ի դրանէ Հօրգոմու սուրբ Աստուած ածնին, ոչ ի կարգաւորաց եւ ոչ յաշխարհականաց, ոչ ի մերոց եւ ոչ յաւտարաց. եւ եթէ ոք յանդգնի եւ հեռացուցանէ, կամ գողանալով, կամ ծախելով, կամ գրաւելով` դատապարտեսցի յաստուծոյ եւ յամենասուրբ Աստուածածնէն…:

Այլ եւ յիշեցէք ի Քրիստոս զպատուական եւ ընտրեալ հեզահոգի քահանայն` զԱռաքել Աղթամարցին, որ հորդորիչ եւ միջնորդ եղեւ այսմ բարի գործոյս…:

Նաեւ զծնօղսն մեր` զԽաչիկ եւ զԱզիզ-Մէլէք, եւ զեղբայրն իմ զհռչակաւոր քարտուղարն զԹումայ կրօնաւորն,  որ ուսոյց մեզ զարուեստ գրչութեանս, եւ զորդին իմ զԹումայ քահանայն, որ աշխատեցաւ ի կոկել թղթիս եւ մինչ ի յոտնալուայն նա գրեաց…:

 

ԿՈՆԴԱԿ

Երեւան, պատառիկ 1449

 

Աւարտեցաւ Կոնդակս ձեռամբ մեղուցեալ եւ անարժան Ներսեսի ի սուրբ աթոռս Աղթամար, ի թվականութեան Հայոց ՋԺԲ. (1463), եւ ի հոռոմի ամաց` մարտի յԹ. (9), աւրն չորեքշաբթի: Որք ընդթեռնուք յիշեցէք ի Քրիստոս զեղբայրն իմ Ստեփաննոս կրօնաւորն, եւ զծնաւղսն իմ, եւ զանյիշելիս, եւ տ[էրն մե՞ր] զձեզ յիշէ, ամէն:

 

ՄԱՅՐ ՄԱՇՏՈՑ

Փիրղ. Նօտ. 216, Վան, Արարք` ի ս. Աստուածածին եկեղեցի

 

Գրիչ` Թումայ

Վայր` Աղթամար

 

… Եւ արդ ես` ամենամեղս եւ անարժանս ի մէջ կարգաւորաց Թումայ անպիտան քահանայ, տեսի զսէր եւ զփափագ առ հոգեւորն (տանուտէր Աւիտոնին). եւ իմով իսկ տկարութեամբ յանձն առի եւ ամենակարող զօրութեամբն աստուծոյ կատարեցի զսա յաստուածաբնակ կղզիս Աղթամար, ընդ հովանեաւ ամենայաղթ սուրբ Խաչիս եւ շնորհաբաշխ սուրբ Լուսաւորչի աջիս, ի պատրիարքութեան տեառն  Զաքարիայի Հայոց վերադիտողի, ի թուականութեանս Հայոց ՋԺԲ. (1463), ի դառն եւ ի վշտալից ժամանակիս…:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 4837

 

Գրիչ` Մարգարէ

Վայր` Ռշտունիք, Բերդաձոր վանք

 

ա

 

… Ոմն պատուական տանուտէր Աստուածատուր կոչեցեալ ի վաղուց հետէ ցանկաւ այսմ աստուածախաւս սուրբ Աւետարանիս եւ ետ գրել զսա ի հալալ արդեանց իւրոց յիշատակ հոգւոյ իւրոյ,  եւ ծնաւղացն` հաւրն Անդրէասին եւ մաւրն Թուղթանկին, եւ եղբարցն իւրոց Ղազարին, Դանիէլին եւ Վարդանին, եւ հաւրեղբաւրն Յակոբին, եւ կենակցին իւրոյ  Բաղդատին, եւ զաւակացն իւրոց Ստեփանոսին` փոխեցելոյն առ Քրիստոս, եւ Թումային, եւ Մանկտեւանգին, եւ միւս Ստեփանոսին, եւ դստերացն Խէրմէլէքին եւ Շամամին եւ Մարթային, եւ կնոջ եղբաւր  Մարեմին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իւրեանց` կենդանեաց եւ հանգուցելոց, ամէն:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեանդ, որք հանդիպիք սուրբ Աւետարանիս կարդալով, կամ լսելով, կամ աւրինակելով յիշեցէք ի Քրիստոս զստացողք սուրբ Աւետարանիս…:

… Ընդ նոսին եւ անյիշելոյս Մարգարէի գրչի, եւ ծնողացն իմոց Յովանիսին եւ Ոսկոյն, եւ եղբարցն իմոց Յովանիսին եւ Մխիթարին, եւ զաւակաց նորին…: Քրիստոս աստուած  զՎարդան քահանայն, եւ զծնաւղքն իւր, եւ զհաւրեղբարքն իւր, եւ զտղայքն իւր, եւ զամենայն արեան մերձաւորքն իւր դասակից արա ընդ քսանուչորս քահանայիցն…:

… Աւարտեցաւ սուրբ Աւետարանս ի յերկիրս Ըռըշտունեաց, ի վանքս Բերդաձոր կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս եւ այլ սրբոցս, որ աստ կան հաստատեալ, ի թվականիս Հայոց Ջ. եւ ԺԲ. (1463), ձեռամբ մեղաւոր գրչի Մարգարէի, եւ խոշորութեանս եւ սխալութեանս անմեղադիր լերուք, զի աչքս ի լուսոյ էր պակասեր եւ ձեռս ի շաւշափելոյ եւ միտքս ի տեսանելոյ, եւ Քրիստոսի թագաւորին փառք յաւիտեանս, ամէն…: ծաղկող` Կար[ապե՞]տ

 

բ

 

Աւգնեա տէր Յիսուս տկար մատինս եւ յաջողեա զգործս մեղաւորիս, ամէն:

 

գ

 

ԶԿար[ապե՞]տ նկարող եւ զծնաւղքն եւ զուսուցիչ [յիշեցէք]:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

 

«Արցախ», էջ 274

 

Գրիչ` Իսրայէլ

Վայր` Մոկք, Փասավանք

 

Շնորհիւ տեառն սկսայ եւ ողորմութեամբ նորին կատարեցի. զմեղուցեալ գրիչս Իսրայէլ յիշեցէք…: Արդ, գրեցաւ սա յարքունական երկիրն Մոկաց, ի տեղիս անապատ, որ Փասավանք կոչի, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս… ձեռամբ յոգնամեղ եւ անարուեստ գրչի Իսրայէլ[ի]… ի թուականիս Հայոց ՋԺԲ. (1463) ամին, ի խնդրոյ… մահդասի  Պաւղոսի, յիշատակ հոգւոյն իւրոյ:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 7836

 

Գրիչ` Մաղագիայ

Վայր` Երերան

 

… Արդ, գրեցաւ նամակս աստուածային… ի թուականութեանս Հայոց ՋԺԲ. (1463), ի վանքս Երերան, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս եւ սուրբ Գէորգայ զաւրավարի, ի թագաւորութիւնն Ջահանշահին, ի հայրապետութեանն տեառն Գրիգորի, ըստ խնդրոյ եւ փափաքանաց հաւատարիմ եւ ուղղափառ պատուական առքաւուն Սաթի…:

Արդ, ո՜վ մանգունք սուրբ եկեղեցո, որք հանդիպիք այսմ հոգիունակ տառի կարդալով կամ աւրինակելով յիշեսջիք ի սուրբ եւ յերկնաթռիչ յաղաւթս ձեր զՍաթի, եւ զծնաւղսն իւր` զըհայր նորա զՌահմանշէն եւ զմայր նորա Գոհար, որ փոխեալ է ի Քրիստոս, եւ զկենակիցն իւր զԲէկին, եւ զաւակ նոցա զՋհանշէն եւ  զԱսպահանշէն, եւ զամենայն զննջեցեալսն իւր` զհին եւ զնոր, առհասարակ…:

Յիշեսջիք զխաւարեալս հոգով եւ զաղքատս ի բարեգործոց` զփծուն եւ տխմար եւ զյիմար գրիչ զՄաղագիայ սուտանուն կրաւնաւոր` զպարտականս բիւր քանքարոյ…:

 

ՇԱՐԱԿՆՈՑ

Երեւան 2465

 

Գրիչ` Սարգիս

Վայր` Արմիզաւնք գիւղ

 

… Ի թվն. Հայոց ի ՋԺԲ. (1463) գրեցաւ տառս այս ձեռամբ բազմամեղի Սարգիս քահանայի, ի գեաւղն Արմիզաւնք, ընդ հովանեաւ սուրբ Սարգսի զօրավարի եւ ի թագաւորութեանն Ջհանշային:

Գրեցաւ սա [ի լա]ւ եւ յընտիր աւրինակէ, որք աւգտիք կամ օրինակէք` յիշեցէք յառատ ողորմութիւնն աստուծոյ զգրող սորա եւ զծնողսն իմ ի տէր, որ յիշէ ըզմեզ` յիշեալ լիցի ի նոյն ողոր մածն աստուած, որ տացէ հարիւրապատիկ աստ եւ ի հանդերձեալն աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն:

Արդ, գրեցաւ սա ի վաելումն անձ[ին] իւրոյ եւ յիշատակ հոգւոյ իւրոյ, եւ ծնողաց իւրոց Ջանիբէկին, Ատոմին, եւ կենակցին իւրոյ  Դանայ-Խաթունին, եւ Ալամշին: Եւ դուք ամենեքեան, որք պատահիք այսմ տառիս` ուսմամբ կամ գաղայփար առնելով` յիշեսջիք ի մաքուր յաղաւթս ձեր զՋանիբէկն եւ զԱտոմն եւ  զԴանայ-Խաթունն զի նա ետ զգրողչէն գրոցս, որ եւ զնա աղաչեմ յիշել յաղաւթս. եւ Քրիստոս, որ առատն է ի տուրս պարգեւաց, առհասարակ, ամենեցուն ձեզ եւ մեզ ողորմեսցի, եւ նմա փառք յաւիտեանս, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Սեբաստիա, ս. Նշան, 29. ՀԱ, 1925, սիւն. 132-133

 

Գրիչ` Անդէաս

Վայր` Եւդոկիա

 

… Արդ, եղեւ զրաւ սորա ձեռամբ անարհեստ գրչի Անդէաս երիցու` մեղապարտ եւ անարժան հոգւոյ, որ միայն անուամբ եմ քահանայ եւ գործովս ոչ: Ի թուականութեանս Հայոց ՋԺԲ. (1463), ի քաղաքս Եւդոկիա, զոր այլք  Թաւղաթ կոչեն, ընդ հովանեաւ սրբոյն Ստեփանոսի նախավկային եւ սրբոյն Յովհաննու Մկրտչին եւ սրբոյն Սիմէոնի: Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք հանդիպիք սուրբ Աւետարանիս կարդալով, կամ աւրինակելով, կամ տեսանելով յիշեսջիք ի սուրբ աղաւթս ձեր զանարժան գրիչս  զԱնդրէաս եւ զերկու հարազատ եղբարքս իմ` զԳրիգոր քահանայն զարագ նկարողն եւ զԱռաքել սարկաւագն:

Արդ, յերեսս անկեալ աղաչեմ զամենեսեան կրկին յիշեսջիք ի սուրբ աղաւթս ձեր զմարմնաւոր եղբայրն իմ եւ զհոգեւոր հայրն զԳրիգոր քահանայն զարագանկար…:

Այլ եւ յիշեսջիք յաղօթս ձեր զհաւրեղբայրն իմ զՊաւղոս կրօնաւորն` զհանգուցեալն առ Քրիստոս, զի շատ եւ բազում աշխատանք ունի առ մեզ, որոյ տէր աստուած ողորմի… եւ զքուերորդին իմ զՅովհաննէս երանաւորն, որ եւ նա բազում աշխատանք ունի առ մեզ. այլ եւ յիշեսջիք յաղօթս ձեր զհայրն իմ զՇնորհաւոր պարոնն, եւ զմայրն իմ զՎայր-Տիկինն, եւ զծնողսն նոցա եւ զամենայն արեան մերձաւորսն իմ…:

Արդ, փափաքող եղեւ սուրբ Աւետարանիս աստուածասէր եւ հաւատարիմ ծառայն Քրիստոսի պարոն Կոստանդն, եւ ստացաւ զսա ի հալալ ընչից իւրոց` յիշատակ դստերն իւրոյ Եղիսաբէթին…: Յիշեսջիք ի սուրբ աղաւթս ձեր զպարոն Կոս տանդն, եւ զծնողսն իւր` զհայրն իւր զԿիրակոսն եւ զմայրն իւր, եւ զկենակիցն իւր զՇաքարն, եւ զզաւակսն իւր զՍահարպէկն, եւ զԱստուածատուրն, եւ զՄանաւայն, եւ զեղբարսն իւր զՍարգիսն եւ զՇահմէլիքն, եւ լիառատ սրտիւ աստուած-ողորմի ասացէք:

 

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

Երուսաղէմ 27, Ա. Սիւրմէեան, Մայր ցուցակ, Ա, 134-135

 

… Զոր յետոյ մեծ վարդապետն մեր քաջ եկլեստիաստէն Հայոց Գրիգոր Ծերենց` մեծափափաք յաւժարութեամբ եւ ճշգրտիւ ժողովեաց յամենայն պատմութեանց իբր զժրաջան մեղու` որ ժողովէ զամենայն ծաղիկս ի բուրաստանեաց: Ըստ այսմ աւրինակի ժողովեաց զամենայն հռչակաւոր պատմութիւնքս` զարմանալի եւ հիանալի լսողաց, եւ զարդարեաց զլուսափթիթ բուրաստանս. որ գրեաց եւ հրաման ետ ամենեցուն նոյնպէս գրել: Որոյ ես անմիտ եւ անիմաստ ծառայս աստուծոյ Մարգարէ սուտանուն աբեղայ, գրեցի ըստ կարի իմոյ, աւգնականութեամբն աստուծոյ կատարեցի: Յիշեցէք ի Քրիստոս եւ զհոգեւոր եղբայրն իմ զԱռաքել կրօնաւորն, որ շատ աշխատեցաւ ի կոկել թղթիս:

Արդ, եղեւ զըրաւ գրչութեան այսմ աստուածաշունչ մատենի ի թըւականութեան Հայկազան տումարի ի ՋԺԲ. (1463) թվին, ի հայրապետութեան Հայոց տեառն Կարապետի, ի յերկնահանգէտ եւ ի հռչակաւոր սուրբ մայրաքաղաքս  Երուսաղէմ, ընդ հովանեաւ հրաշափառ ամենափրկիչ սուրբ Կաթուղիկէիս, վերաձայնելոյ սուրբ Փրկիչ, որ է վէմ կափարիչ սուրբ գերեզմանին Քրիստոսի, եւ այլ սուրբ տնօրինականացս աստուծոյն մերոյ Յիսուսի, աւժանդակութեամբ հոգւոյն սրբոյ աւարտեցաւ:

Յիշեցէք ի Քրիստոս զարհեպիսկոպոսս Երուսաղէմայ զտէր Պետրոսն, զՓրկչիս փափակալն զՅակոբ կրօնաւորն, եւ զծեր Աստուածատուր կրօնաւորն, եւ զՅովանէս կրօնաւորն, եւ զՀայրապետ հեզահոգի աբեղայն, եւ զՆերսէս աբեղայն, եւ  զՅովանէս աբեղայն, եւ զԹադէոս հայր ճգնաւորն, եւ զԱռաքել կրօնաւորն, եւ զԱբրահամ միակեցն, եւ զԳրիգոր միակեցն, եւ զփծուն գրչակս, ամէն: Այլ եւ զհոգեւոր հայրս մեր` զտէր Յովանէս եպիսկոպոսս, մականուն Տաւիլ, եւ զիւր հոգեւոր որդիքն` զտէր  Տաւնական կրօնաւորն եւ զԱստուածատուր կրօնաւորն, եւ զտէր Մարտիրոս եպիսկոպոսն Պուրսացի, որ աշխատեցաւ եւ ծաղկեց զգիրքս, եւ յայսմ ամի եկին ի Սինէական անապատէն եւ ի Պըռի վաներուն եւ բերին զսուրբ հարանց աւրհնութիւն յԵրուսաղէմս` մեզ:

Դարձեալ յիշեցէք ի տէր զվերակացու եւ զհրամանատար սուրբ Յակոբայ վանիցս զպարոն Մղատում Սման, եւ տէր Պետրոս եպիսկոպոսն, եւ զԳրիգոր ըռայիսն, եւ զԱստուածատուր հայրապետն, եւ զայլ սպասաւորս եկեղեցեացն, ամէն:

Դարձեալ յիշեցէք ի Քրիստոս աստուած զստացող սուրբ գրոցս զԱբրահամ կրօնաւորն, եւ զծնօղքն իւր զՄկրտիչն եւ զՀապիպ-Մելիքն, եւ զհանգուցեալ եղբայրն իւր զԱռաքելն, եւ զքոյրն իւր Խութլուն, եւ զայլ արեան մերձաւորքն, ամէն: Այլ եւ  զԱռաքել ճգնազգեաց կրաւնաւորն, եւ զծնողքն իւր զԱստուածատուրն եւ զՈսկիհատն, եւ զեղբայրն իւր զՎարդան, եւ զայլ արեան մերձաւորսն, ամէն: Այլ եւ յիշեցէք ի տէր  զՄարգարէ սուտանուն աբեղայս, որ ես տկար անձամբս եւ անարհեստ գրչութեամբս յանձն առի եւ աստուծոյ կարողութեամբն յանկ հանի եւ կա տարեցի: Աղաչեմ զձեզ եղբայրք, զի խոշորութեան եւ սղալանցս անմեղադիր լինիք, զի կար մեր այս չափ էր: Այլ զաստուած-ողորմին մի մոռանայք ինձ, եւ ծնողաց իմոց Ներսէսին եւ Խաթունին, եւ հաւրեղբաւրն իմ Ղազար քահանային, եւ երկու քըւերցն իմ Մարիամին եւ  Աննային, եւ այլ արեան մերձաւորացն, ամէն:

Դարձեալ գիտասջիք, ո՜վ մանկունք եկեղեցւոյ, որ եդաք զԱյսմաւուրքս ի սուրբ քաղաքս Երուսաղէմ, ի վանքս սուրբ Փրկչին, ընդ հովանեաւ սուրբ կափարիչ վիմիս. եւ չունի իշխանութիւն եւ հրաման ո'չ առաջնորդ եւ ո'չ գործաւորք հանել ի դրանէ եկեղե ցոյս, ո'չ ծախել եւ ո'չ գրաւել. եւ եթէ ոչ լսէ` գնաւղն եւ ծախաւղն պատժի ի սուրբ Փրկչէն: Աղաչեմք զձեզ, ո՜վ սուրբ կրաւնաւորք, ով ոք կարդայք, կամ աւրինակէք, կամ տեսանէք` աստուած-ողորմի ասացէք լի բերանով եւ թողութիւն խնդրեցէք յաստուծոյ, եւ խնամ տարէք եւ շորով բռնեցէք …:

 

ՌԱՄԳԻՐՔ

Երեւան 1711

 

Ո՜վ դասք լուսերամ քահանայից, որ կայք ի դրանս սուրբ եկեղեցւոյ, աղաչեմք զձեզ յիշեցէք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զկուսակրաւն աբեղայն զԴաւիթ: Եւ որ յիշէ` յիշեալ լիցի ի միւսանգամ գալուստն Քրիստոսի, ամէն:

Յիշեցէք ի Քրիստոս զԴաւիթ կրաւնաւորն, որ ստացաւ զայս Ըռամգիրքս յիշատակ իւր, եւ ծնաւղաց իւրոց` հաւրն Ապտըլմըսեհին եւ մաւրն Շամամին, եւ եղբաւրն Յովանիսին, եւ իւր որդւոցն Մարտիրոսին եւ  Զաքարին. եւ որ յիշէ զմեզ` յիշեալ լիցի ինքն առաջի Քրիստոսի, ամէն:

Ի թվիս Հայոց ՋԺԲ. (1463):