Հայերէն Յիշատակարաններ

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Շամախու Ղալագեա գիւղ, Մ. Տ. Մ.

 

Գրիչ` Յովսէփ

Վայր` Հիզնայ երկիր, Սորի գիւղ

 

… Արդ, կատարեցաւ աստուածախաւս եւ տիեզերաքարոզ սուրբ Աւետարանս ի խնդրոյ պատուական եւ հաւատարիմ եւ սրբասէր կրաւնաւորին Մովսիսի, զոր եւ տէր աստուած բարեաւ վայելել շնորհեսցէ իւրն, եւ եղբարց իւրոց Ատոմին,  Խաչատրին եւ Գրիգորին, եւ զաւակաց նոցին…, եւ ի ծնողսն իւր Իբրէհիմն եւ յԱննա-Խաթունն…, եւ մեծ պապուն Յոհանիսին, եւ Հասմին, եւ եղբարց իւրոց Ատոմին, Խաչատրուն եւ Գրիգորին, եւ հարսներուն Մուղանին, Շնորհաւորին եւ  Գոհարին: Արդ, ես մեղաւոր Յովսէփ քահանայ գրեցի զսուրբ Աւետարանս ի գեաւղս որ Սորի կոչի, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնի, եւ սուրբ Քրիստափորի, եւ այլ ամենայն սրբոցս… [ի յիշատակ] գրչիս Յովսէփի, եւ ծնողաց իմոց Յովանէս քահանայի եւ Զըմ րուխտի, եւ հօրեղբօրն իմոյ մահդասի Յոհանէս եպիսկոպոսի, եւ զաւակաց իմոց Գրիգորին, եւ կենակցին իմոյ Խոնդքայի…:

Արդ, գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի թվ. Հայոց ՋԻԲ. (1473), ի դառն եւ ի նեղ ժամանակիս, ի ղանութեան Ուզուն-Հասանին, որ յայսմ ամի ասպատակեաց ի Քրդստան, էառ զԲաղէշ եւ զԽլաթ եւ զՄուշ եւ  զԲոհտանք, եւ բազում արեան հեղութիւն արարեալ, եւ աւար առեալ զազգս Տաճկաց, եւ գնաց յերկիրն Հոռոմոց. եւ եւ ի դէմ ելեալ սուլտանն Մսրայ եւ ղանն Ռումայ խոնդքար` եւթն հարիւր հազար հեծելօք: Եւ յելանել արեւուն մինչեւ ի մուտս արեւուն պատերազմեցան եւ յերկու կողմանցն ԻՌ. (2 0, 000) այր սպանաւ, եւ երկու կողմանքն փախստական եղեալ: Եւ բնակեցաւ ղանն Հասան ի Դավրէժ, զոր տէր աստուած փրկեսցէ զազգս քրիստոնէից յազգէն նետողաց, ամէն: Եւ մեք փախստական լեալ բնակեցա[ք] յերկիրն Հիզնայ, ի գիւղս  Սորի, եւ բազում նեղութեամբ կացեալ ի սմա գրեցաք զԱւետարանս ի յանցուդարձ տանս, վասն զի ոչ ետուն առանձնակի տեղ, եւ եթէ սխալեալ իցեմ ի սմա անմեղադիր լերուք:

Այլ գրեցան ի պայծառ եւ յընտիր աւրինակէ, զոր տէր աստուած ողորմեսցի վարդապետն իմոյ Կիրակոս քահանային, եւ լուսաւորեսցէ Քրիստոս զհոգի Մխիթար փիլիսոփային, որ զաւրինակն ետուր զԱւետարանիս:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

«Արեւելք» օրագիր, 1884 թ., հմր. 129, էջ 3-4

 

Վայր` Ակիսի քաղաք

 

… Եւ ձեռնարկեալ գրեցի զսուրբ Աւետարանս ընդ հովանեաւ սուրբ Սարգսի զօրավարին եւ Գէորգայ զինաւորին, ի քաղաքս որ կոչի Ակիսի, իսկ յաշխարհակալութեան նետողաց ազգին Հասանին:

Եւ գրեցաւ սա ի թուականութեանս Հայոց ՋԻԲ. (1473), ի փառս Քրիստոսի աստուծոյ: Արդ, որ հանդիպիք սուրբ Աւետարանիս տեսութեամբ կամ ընթեռնելով կամ գաղափարելով ի պէտս օրինակի` յիշեցէք ի Քրիստոս զստացող սորա` զվերոյասացեալն  զՀայրապետն, եւ զԿուլինարն (կողակից նորին), եւ զորդիս իւրեանց, եւ զարեան մերձաւորս իւրեանց ||, զմայրն իմ զՇարա-Խաթուն, եւ զեղբայրն իմ, եւ սա]րկաւակս ||, եւ զմերձաւորս իմ ||

Յայսմ ամի, եկն անօրէն խովանդքարն, որ Չթախ կոչի` բազում եւ անթիւ զօրօք ի Հոռոմոց աշխարհէն յաշխարհս մեր: Եւ եկն նախ ի յԵզնկայն եւ այրեաց զքաղաքն եւ այլ սակաւ զօրօք յառաջ գային ընդդէմ Չթախին: Իսկ  Չթախն ոչ գիտէր զդարանամուտ զօրաց մերոց, եւ յառաջ եկան եւ մտան ի պատերազմ ընդ սակաւ զօրացն, որ ընդդէմ նոցա կայր, եւ դարանմուտքն հասին զկնի, փակեցին զզօրսն Չթախին, եւ եղեւ սաստիկ պատերազմ յառաւօտէ մինչեւ ցերեկոյ: Յ առաջ յաղթեցան զօրքն մեր. եւ հրամանաւ աստուծոյ յաղթեցան զօրքն Չթախին, վասն զի ել հողմն սաստիկ եւ փչեաց զերկիրն փոշին ի վեր Չթախին, եւ այնպէս փոշի եղեւ, որ մին զմին ոչ կարէր տեսանել: Եւ զօրքն մեր զհետամտեալ սաստկապէս կոտորեց բռնեալ եւ ածին Հասանին եւ սպանին: Եւ ողորմութեամբն աստուծոյ (ազատեցաւ) աշխարհս մեր ի զօրաց Չթախին իսկ փատրիահն նոցա, որ խովանդքար կոչի` փախեաւ եւ եմուտ յամրոցն` անպիտան զօրօքն, իբրեւ վաթսուն հազարաւ: Վասն զի ամրոցն, այն, որ յետեւին էին բերեալ իբրեւ զքաղաք մի բոլոր էր մեծութեամբ, եւ մեծամեծ զնջիլով եւ տախտակով փա[կեալ ||: Եւ մնաց պարոնն սակաւ զօրօք, եւ ելեալ զօրքն Չիթախին յամրոցէն եւ սկսան կոչել յաշխարհն իւրեանց, իսկ զօրքն, որ հետ պարոնին էին` թողին զպարոնն եւ փախեան, եւ Չթախն զերծեալ փախեաւ: Եւ զօրաժողով արար Հասան եւ ||

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

«Արցախ», էջ 247

 

Գրիչ` Սարգիս

Վայր` Խաչենաձորոյ գաւառ

 

Ի ժամանակիս յայսմիկ, որ վասն ծովացեալ մեղաց մերոց ի վտանգի կայր ազգն քրիստոնէից ի ազգէն անօրինաց, եւ էր թուականն Հայոց ՋԻԲ. (1473), եւ ողիմբիաթն, որ է նահանջ ՄԼ. (230), ի ղանութիւն  Հասան-բէկին, որ գնաց յաշխարհն Հոռոմոց եւ ազգի ազգի չարութիւն հասոյց ի հետ ազգին տաճկաց, եւ ի կաթողիկոսութեան Հայոց տէր Ռաստակեսի, եւ հայրապետութեան սուրբ ուխտին Գետամիջոյ տէր Սարգսի, եւ փակակալութեան տեղւոյն Յովհաննէս կոյսակրաւն աբեղայի:

Բայց արդ, գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի գաւառս Խաչենաձորոյ, ընդ հովանեաւ սուրբ Ստեփաննոսի, սուրբ Սքանչելագործ նշանիս, սուրբ Սարգսի, եւ ի տէրութեան տեղւոյս պարոն Վէլիջանին, զոր տէր աստուած ընդ երկայն աւուրս արասցէ:

Արդ, գրեցաւ սուրբ աւետարանս յաւրինակէ տեառն եփրեմի Խուրին Ասորոյ` համարաւ եւ կիտիւ եւ բանիւ եւ նշանագրով ի խնդրոյ արքեպիսկոպոսի, որ վառեալ ջահ է եկեղեցւոյ պարոնտէր, թողութիւն արարէք, եղանակիս որ գրաւեցաւ` անձրեւ խիստ, եւ տեղիքս գէճ, եւ հողս ջրքաշ, եւ ես մենակ:

 

ՄԱՅՐ ՄԱՇՏՈՑ

Փիրղ. 6273, էջ 316-317, Արճէշ, յԱրծուաբեր ուխտն

 

Գրիչ` Մելքիսէթ

Վայր` Առեստ գիւղ-Սուխարայ վանք

 

… Եւ արդ, գրեցաւ սա ի թուականիս Հայոց ՋԻԲ. (1473), ձեռամբ անիմաստ գրչի Մելքիսէթի, ի գեօղս Առեստ, որ կոչի Բանդումահի. եւ կէսն գրեալ եղեւ ի վանքն Սուխարայ, ընդ հովանեաւ Արծ ուաբեր Աստուածածնին, ի յառաջնորդութիւն սուրբ ուխտիս տէր Յոհաննէս արհիեպիսկոպոսի, եւ տէր Յովանէս հերպետի, եւ տէր Սիմէօն փակակալի, եւ այլ սուրբ կրօնաւորացս` տէր Գրիգոր գրոց աշակերտի, եւ տէր Ներսէսի, եւ տէր Յովսէփի, եւ տէր  Իգնատիոսի, եւ տէր Ստեփաննոսի, եւ տէր Զաքէոսի, եւ տէր Կարապետի, եւ Յոհաննէսի, եւ տէր Յովաննէսի, եւ տէր Մկրտչի, եւ այլ միաբանիցս, զոր պահէ Քրիստոս աստուած անփորձ եւ անսասան: Ի հայրապետութեան տէր Սարգսի, եւ ի թագաւորութեան  Ուզուն-Հասանին, որ յայսմ ամի կոխեալ եղեւ ի Չաթաղէն:

Յիշեցէք զստացող սուրբ տառիս զԱլեքսան տանուտէրն, որ ստացաւ զսա եւ ետ յիշատակ ի դուռն Արծուաբերու:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 7539

 

Գրիչ` Յուսէփ

 

ա

 

… Յամի թուականութեանս Հայկազան տոհմի ՋԻԲ. (1473) տանուտէր ոմն Քոչբէկ` հարազատ եւ աստուածասէր յամենայն բարութիւնս միաւորեալ…: Տէր Քրիստոս աստուած, գթա ի յոգիս  Քոչբէկին, եւ ծնաւղաց նորին, եւ եղբաւրն Սկանդարին, եւ որդոյ նորին Ղամբարին եւ  Վանփաշին, եւ այլ ամենայն արեան մերձաւորաց… զԱւետարանս ստացաւ յիշատակ իւրո կատարմանն, եւ ամենայն ննջեցելոց իւրոց, եւ յետ իւրն` զաւակաց իւրոց, զոր վաելել տացէ ընդ երկայն աւուր կրկին կենաւք եւ Բ. աշխարհաւք, ամէն:

Գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի ժամանակիս վերջացեալ դարիս, ըստ այնմ, որ ասէ յոտից մինչեւ ցըգլուխս չիք առողջութիւն առ Իսմայելեան եւ ժպիրհ ազգիս, որ քրիստոսադաւ ազգս հասուցին մինչեւ ի դրունս մահու:

Ես անպիտանս եւ յետնեալս ամենայնի, որք հանդիպիք յայս սուրբ գանձարանիս` աստուածաշունչ Աւետարանիս` յիշեցէք զվերոյգրեալսն, եւ աստուած զձեզ յիշէ` զյիշողքդ, ամէն: Եւ զիս` անպիտանս եւ յետնեալս ի բանասիրեաց, որ միայն անուանս ունիմ ք եւ ոչ զգործս, յորժամ կարդայք կամ աւրինակիկ յիշեցէք կազմողս, եւ աստուած, որ առատն է ի տուրս բարեաց տացէ ձեզ զարքաութիւնն եւ հանգուսցէ ի գոգն Աբրահամու, ամէն եւ եղիցի, եղիցի:

 

բ

 

Եղկելի գրիչս Յուսէփ ետին եպիսկոպոս աղաչեմ աղերսալի մաղթանօք աստուածապատիւ սուրբ հայրքդ եւ սրբազան ընթերցողքդ յիշել ի տէր, եւ Քրիստոս որդին աստուծոյ զձեզ յիշէ իւր արքայութիւնն, ամէն:

 

գ

 

Զանարժան գրիչս Յուսէփ յիշել աղաչեմ. թվ. ՋԻԲ. (1473) գրեցաւ:

 

դ

 

Զանպիտան Յուսէփ յետին եպիսկոպոս երես անկեալ աղաչեմ զմանկունսդ Սիոնի յիշել ի տէր:

Թվ. ՋԻԳ. (1474):

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 5912

 

Գրիչ` Դաւիթ

Վայր` Վայոց-ձոր

 

Գծագրեալ եղեւ սա ձեռամբ յոգնամեղ եւ անարհեստ Դաւիթ սուտանուն իրիցի, որ միայն զանունս ունիմ եւ ոչ զգործս, ի թվականիս Հայոց ՋԻԲ. (1473), ի ղանութեան Հասան-բէկին` թոռինն Պայընտըրոյ, որ տիրեաց   բազում աշխարհաց եւ քաղաքաց. ի կաթուղիկոսութեանն Վաղարշապատու տէր Ըռըստակիսի, եւ մերում նահանգի պարոնութեանս պարոն Ջումին: Եղեւ զրաւ սորա յերկիրս Վայի-ձորոյ, ի գեւղս որ կոչի  Սրկղունս, ընդ հովանեաւ սուրբ Գէորգի տաճարիս, եւ սուրբ Նշանացս` սուրբ Յակոբի եւ սուրբ Նշանի, առ ոտս արիաջան հովւապետի Աւագտէր վարդապետի` հաւրեղբաւրս մերոյ, եւ այլ հարազատ եւ կուսակրաւն աբեղայիցս` եղբարցս իմոցս` տէր Զաքարիայի, եւ Աբրահամի, եւ  Ոհանէս աբեղայի` ընկերակցի սոցա, եւ Եզեկիէլ ընկերակցի իմոյ` գեղոյ իրիցի եւ այլ եղբարցս:

Եւ ըստացեալ զանառիկ փարթամութեան մեծութիւնս աստուածասէր եւ բարեմիտ տանուտէրն Սիրական կոչեցեալ, յիշատակ իւրն, եւ ծնաւղացն իւրոց հաւրն [Մանաւագին, եւ հաւրեղբարն Մկրտչին, եւ մաւրն Մանիշակին],  եւ ամուսնոյն իւրոյ Գուլին, եւ հարազատ դստերն իւրոյ Մանիշակին, եւ այլ ամենայն արեան մերձաւորացն` յիշատակ անջինջ եւ գանձ անկողոպտելի…: Եւ ետ գրել իմոյս տկարութեանս եռանդեա սիրով եւ փափագելի բաղձմամբ ի սէրն անմահ փեսային, վասն քաղցր դատաստանի արդարադատ դատաւորին եւ անթառամ պսակին, զոր պարգեւեսցէ նմա տէր աստուած:

Դարձեալ, աղաչեմ զհանդիպողքդ այսմ հոգէնորոգ Աւետարանիս, զի յիշեսջիք ի յապենիազն աստուած զՍիրական ստացաւղ սորա, եւ զՄանուշակ, եւ զԳուլ, եւ զծնաւղսն իւրեանց, եւ զիս` զանարժան գրիչս  զԴաւիթ էրէց, որ այրեալ եմ ի հաղբից մեղաց, եւ զհարազատ որդիս իմ զԱլէքսիանոս դեռաբուսիկ, եւ զծնաւղսն իմ զՏէրտէր եւ զըԳոնցայ, եւ զեղբարսն իմ. եւ սղալանաց եւ խոշորութեան գրոյս անմեղադիր լերուք, զի կար մեր այս էր…:

 

ՃԱՇՈՑ

Երեւան 958

 

Գրիչ` Խաչատուր

Վայր` Արարադեան գաւառ, Ուրծ գիւղ

 

… Ըստ նմին աւրինակի հոգիահրաշ վարդափթիթ անուշահոտ բուրաստանիս ի խնդիր եղեալ հեզահոգի եւ սրբասէր Մեսրոպ կրաւնաւոր, ի վայելումն անձին իւրոյ եւ յիշատակ ծնաւղաց իւրոց:

Գրեցաւ ձեռամբ յոգնամեղ եւ անիմաստ Խաչատուր գրչի, ի թվականութեանս հայկազեանս տումարի ՋԻԲ. (1473), ի հայրապետութեան Հայոց տեառն Արիստակիսի յաթոռ սուրբ Էջմիածնի, եւ ի թագաւորութեանն  Վրաց մեծին, եւ ի ղանութեանն Հասան-բէկին, թոռն Աւթմանին: Կատարեցաւ ի հոյակապ եւ ի հռչակաւոր գաւառս Արարադեան, ի գիւղս որ կոչի Ուրծ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս եւ սուրբ Ստեփաննոսիս, եւ ի հայրապետութեան տէր  Մանուէլ արհեպիսկոպոսի:

Ի խնդրոյ եւ յարդեանցս երջանիկ եւ սրբասէր Մեսրովբ աբեղայի…:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք աւգտիք ի սմանէ կարդալով կամ աւրինակելով, յիշեցէք… զհայրն իմ Մաղթում, եւ մայր իմ Մելիք-խաթուն, եղբայրն իմ Վարդիկ, եւ Մկրտիչ կուսակրաւն աբեղայն, եւ Մխիթար, եւ զայլ ամենայն մերձաւորսն մեր, եւ տէր Յովհաննէս կուսակրաւն աբեղայն, եւ հանգուցեալ եղբաւրն իմ Ըստեփանոս սարկաւագին, Գալըստին եւ Սարգսին, եւ արհի եւ պատուական հայրապետի, որ Ըստեփանոս արհեպիսկոպոսի, որ զթուղթս շնորհեաց մեզ, որ եւ եղեւ հայր ամենայն կրաւնաւորաց եւ ժողովրդեան, հեզ, խոնարհ, հանդարտ, սրբամիտ, սրբասէր:

Եւ աստուած, որ առատ է ի տուրս եւ ձեզ, յիշողացդ եւ մեզ յուսողացս առ հասարակ ողորմեսցի, ամէն:

Ընդ նմին եւ զՅակոբ վարդապետն:

 

ԳԱՆՁԱՐԱՆ

Փիրղ. հմր. 6273, էջ 316, Եւդոկիոյ ս. Երրորդութիւն եկեղեցի

 

Գրիչ` Մատթէոս

Վայր` Եղեգիս

 

… Վասն որոյ ես` անպիտանս ի պիտանեաց եւ անարգս ի փառաւորաց, հէք, փանաքի վտիտս  Մատթէոս, փափագեցայ այսմ հրաշափառ: Գանձարանիս եւ ծիւրեալ, ծերացեալ անձամբ գրեցի զսա` ութսունամեայ գոլով, առ ի յիշատակ գոլ կենդանի մեռելոտի, մեղսամահ մեղուցեալ մահապարտ հոգւոյս, բարեխօս ունելով զամենա յն սուրբս, որ աստ գծագրեցան, եւ ի վայելումն հարազատացն իմ վանականաց կրօնաւորաց` Իգնատիոսին, Եսայւոյն Նաղաշի, եւ եղբարց իւր Թադէոսի եւ Ստեփաննոսի…: Եւ ի Քրիստոս հանգուցեալ հօրն իմ յիշատակ բարեաց` պարոն Սուլթանին, եւ  Իկիդ աղին, եւ մօրն իմ պարոն Թուխթէին: Գրեցաւ գիրքս յԵղեգիս ի թուիս Հայոց ՋԻԲ. (1473):

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 9431

 

Նկարող` Եսայի

Վայր` Հերմոնի վանք

 

… Արդ, գրեցաւ սուրբ աւետարանս ի թվականիս Հայոց ՋԻԲ. (1473), ի նահանգիս Վայո-ձորո, ի վանս Հերմոնի, ընդ հովանաւ անբարձ յուղէս(՞) եւ գերաշնորհ սուրբ Լուսաւորչիս եւ սքանչելայգործ սուրբ Նշանացս, յառ ոտն շնորհազարդ հրաբունոյս մերո Սարգիս վարդապետիս եւ այլ միաբանիցս, որ աստ կան հաւաքեալ, ձեռամբ Եսայի նկարողի սորին, ի լաւ եւ ընդիր աւրինակէ:

Արդ, աղաչեմք զհանդիպողս յիշել զմեզ…:

Նաեւ ըստացող այսմ… սուրբ Աւետարանիս զաստուածասէր յայրն Յետգար աղին, եւ կողակցին  Խաթունին, եւ զանառիկ մեծութիւն սորա եւ զանհամամետ բարձրութիւնն, ըստացաւ սա իւր անկողոպտելի գանձն եւ աննուազ փարթամութիւնն յաւիտենական, եւ յիշատակ անշինջանելի եւ անծերանալի հոգեւոր հաւրն մերո Ետգար տղին, եւ կողակցին Խաթունին, եւ հրապոնի  Սարգիս վարդապետին, յիշատակ իւր, եւ ծնողաց իւրոց, եւ յամենայն յարեան մերձաւորաց` կենդանեաց եւ հանգուցելոց, առհասարակ, ամէն:

 

ՄԱՅՐ ՄԱՇՏՈՑ

Փիրղ. 6273, էջ 315, Մարզուանի եկեղեցի

 

Գրիչ` Յովանէս

Վայր` Խլաթ

 

… Արդ, գրեցաւ սուրբ Մաշտոցս, որ գանձ է պատուական, մահու կենաց է պիտուական, քահանայից 'ւ աշխարհական, ամէն իրաց սա գայ ի բան: Եւ ես Յովանէս անարժանս գրեցի զսա ի ՋԻԲ. (1473) թուական, ի քաղաքիս  Խլաթ, ընդ հովանեաւ սուրբ Գէորգ զօրավարին, եւ` ԺԱ. խորանին, եւ սուրբ Վարդանին, եւ խնդրակատար Աստուածածնին, ի կաթուղիկոսութեան տեառն տէր Ըռըստակէսի, եւ ի թագաւորութեան Հասան-բէկի:

Արդ, որք հանդիպիք սուրբ Մաշտոցիս կարդալով կամ օրինակելով` լի բերանով եւ ուղիղ սրտիւ աստուած-ողորմի ասացէք ստացողի գրոցս` պատուական իմաստուն եւ հեզահոգի կրօնաւորին  Գրիգորի գրոց աշակերտի եւ ծնողաց նորին…: Յիշեցէք ի մաքրափայլ յաղօթս ձեր զանարժան գծողս զՅովանէս, եւ զծնողսն իմ զԿարապետ քահանայ եւ զԹաղամէլիքն…:

 

ԲԺՇԿԱՐԱՆ

Երեւան 415

 

ա

Գրիչ` Յակոբ որդի Ծարպիանի

Վայր` Սամցխու երկիր

 

Ո՜վ ընթերցողք` բժ[ի]ժշկ եւ յիմաստնայսէրք, զի գիտացաք, որ յոյժ բժշկէ գիրքս, եւ ով որ բժշկէք եւ բժշկիք` կենդանութիւն շնորհեցէք եւ խնդրեց[էք] յաստուածոյ խոջայ Էվաչին, որ անուանեն բժ[ի]շկ Սամցխու, եւ որդոյ իւրոյ Մուրատբախշին, եւ ինձ սուտանուն Յակոբ իրիցիս…:

 

բ

 

… Զշահավէտ եւ զուժ աւգտակար գիրքս այս, որ է քննութիւն բնութեան մարդոյս եւ նորին զանազան կրից եւ պատճառանաց հիւանդութեան ցաւոց, զոր գրեալ էր համայշիրակ  եղբայ[ր]ն մեր Մարգարէ վարդայպետն, աշխատութեամբ թարգմանողի Գրիգորիսի:

Արդ, որք հանդիպիք սմայ կարդալով կամ աւրինակելով` կենդանութիւն խնդրեցէք ի Քրիստոսէ խոջայ Էվաչին, որ է բժիշկ Սամցխու երկրիս կարողութեամբն աստուծոյ, եւ որդոյ իւրոյ  Մուրատբախշին, զոր տէր աստուած պահեսցէ խաղաղութեամբ եւ ընդ երկայն աւուրս արասցէ, ամէն:

Արդ, գրեցաւ գիրք[ս] այս, որ է անուանպ Մաղրայպատինս, որ թարգմանի ի հայ բառս բժշկարան, ի դուռս միջի վանաց սուրբ Աստուածածնիս, ի հայրապետութեան տէր Ըռըստաքիսի, ի թագաւորութեան պարոն Ղաւրղաւրին, ի եպիցկոպոսութեան տէր  Գրիգորի, որ է առաջնորդ Սմցխու երկրիս, ի տանուտէրութեան պարոն Ազըզին եւ պարոն Վարձելին: Այլ ես  գրեցի գիրքս` Ծարպիանի որդիս տէր Յակոբս, որ յայսմ ամի ձեռնայդրեցայ: Այլ թողութիւն արարէք սղալանաց գրքիս, զի յառաջի գիրն էր եւ դժարայդարձ, զի զամենայն մարդոյ զօդուածսն քննէ ի յարապ լեզուէն ի հայսն: Եւ որք յիշման արժանի առնէք զմեզ` յիշեսցէ եւ զձեզ Քրիստոս, յորժամ գայ դատողական յաթոռն իւր: Եւ թողութիւն շնորհեցէք մեր եւ ձեր ննջեցելոցն ի Քրիստոսէ, ամէն:

 

ԱՄՍԱՑՈՅՑ ԳՈՒՇԱԿՈՒԹԻՒՆ

Երեւան 415

 

Գրիչ` Պարաքս

 

Ի թվ. Հայոց ՋԻԲ. (1473), տրէ ի ԺԸ. (18), մարտի Ժ. (10), ես` մեղաւ[ո]ր գրչակս Պարաքս, որ գրեցի զայս Ամսայցուց  Իսպին համար: Ով որ հանդիպիք կարդալով կամ աւրինակելով աստուած ողորմի ասցէք եւ թողութիւն մեղաց խնդրեցէք, եւ աստուած ձեզ եւ մեզ ողորմեսցի, ամէն:

 

ՃԱՇՈՑ

Երեւան 4875

 

Գրիչ` Կարապետ

Վայր` Վան

 

ա

 

… Եւ արդ, ես` անպտուղս ի բարեաց… տգետս ի գիտնականաց բազմամեղ Կարապետ սուտ||անուն կրաւնաւո՞ր, որ ան]ունս ու[նիմ եւ գործս ո՞չ, տեսի զը[սէր խ]ոջա Մսըր[շին եւ եղբաւր նորա Շաքարբ]էկին, զոր [ունէր առ հոգ]եւորսն, [եւ տկար ան] ձամբս որ է՞ ի] ՀԸ. (78) ամաց ա] մենակար[ող] զաւրութեամբն աստուծոյ կատարեցի զսա անջնջելի յիշատակ ի դուռն սուրբ առաքելոցս Պետրոսի եւ Պաւղոսի, որ հանապազ հրճուին սովաւ սրբասէր սպասաւորք եւ ընտրեալ քահանայք տաճարի սուրբ Առաքելոցս, եւ անմոռաց յիշմամբ յիշեսցին յերկնագնաց յաղաւթս իւրեանց զյառաջյիշեցեալ ստացող գրոցս զխոջայ Մսըրշէն, եւ զեղբայրն զՇաքարբէկն, եւ զծնաւղքն իւրեանց զՍտեփանոսն եւ զԳօհար-Մէլիքն, զպարոն  Ջանիբէկն, եւ զիւր ծնաւղքն զԱւետիսն եւ զԱզիզմէլէքն, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն…:

Եւ արդ, ես` ամենամեղ եւ անարժան ծառայ ծառայիցդ աստուծոյ, բազում աշխատութեամբ հասուցի զսա յաւարտումն ի քաղաքիս  Վան, ընդ հովանեաւ Նախավկայիս սուրբ Ստեփանոսի, եւ սուրբ Սահակայ Հայրապետի, եւ սրբազան առաքելոցս Պետրոսի եւ Պաւղոսի, եւ սուրբ Վարդան զաւրավարի, որոց` յիշատակ շինողաց սոցին աւրհնութեամբ եղիցի, ի թուականութեան ազգիս Հայոց ՋԻԲ. (1473), ի հայրապետութեան տեառն Սարգիս րաբունապետի, որ յայսմ ամի նստաւ յաթոռ սուրբ Լուսաւորչին, յառաջնորդութեան սուրբ ուխտիս Վարագայ տէր Յովաննէս եպիսկոպոսի, ի թագաւորութեանն սօլթան Խասան-բէկի, վասն որոյ բարեխաւսութեամբ ||

 

բ

 

Յարութեամբ քո Քրիստոսի, որդի աստուծոյ, ողորմեա ամենայն հաւատացելոց քրիստոնէից, եւս առաւել ստացողաց սուրբ գրոցս խոջա Մսրշին, եւ եղբաւրն Շաքարին, եւ ծնողաց նոցին  Ստեփանոսին, որ յայսմ ամի առ աստուած փոխեցաւ, պարոն Ջանիբէկին, եւ իւր ծնողացն, եւ Կարապետ գծողի, ամէն:

Թվկն. ՋԻԲ. (1473):

Խասան կոտրեցաւ ի Չիթաղէն, եւ ոչ գիտեմք զինչ լինելոց եմք:

 

գ

 

Զստացող սուրբ գրոցս զխոջայ Մըսըրշէն, եւ զեղբայրն զՇաքարբէկն, եւ զաներն զխոջայ Բախշայիշն, եւ զզոքանչն զԱզիզ-Խաթունն յիշեցէք ի Քրիստոս եւ աստուած-ողորմի ասացէք:

 

դ

Նկարող` Կարապետ

 

ԶԿարապետ նկարողս յիշեցէք ի Քրիստոս եւ աստուած ըզ[ձեզ յիշէ]:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 5067

 

Գրիչ` Կարապետ

Վայր` Բերկրի

 

… Արդ, գրեցաւ քարոզութիւն սուրբ Աւետարանիս Քրիստոսի աստուծոյ մերոյ յամի ծնընդեան փրկչին հազարերորդի չորսհարիւր եւ քսաներորդի, եւ ի թվականութեան աբեթական տոհմիս տումարի ՋԻԲ. (1473)-երորդի, յընտիր աւրինակաց սրբոց հարցըն գըրեալ: Գրեցաւ սուրբ Աւետարանս տէրունեան ի քաղաքս Տարբերունի, որ կոչի  Բերկրի, ընդ հովանեաւ սրբոյն Գէորգեա զաւրավարին, եւ ընդ հովանեաւ սուրբ ուխտիս` լուսազա րդ եւ ի գեղեցկաեղց, աստուածընկալ եւ քրիստոսաբնակ անապատիս տէր Յուսկայ որդւոյ, եւ սուրբ մաւրն լուսոյ` տիրամաւր Աստուածածնի կուսին, եւ սուրբ Կարապետին, եւ սուրբ Յարութեանն, եւ յառաջնորդութիւն Մկրտիչ քաջ եւ արի րաբունապետին, եւ ի հայրապետութեանն տէր  Յովանէս արհքեպիսկոպոսի, ձեռամբ յաւգնամեղ եւ սխալագիր գրչի` սուտանուն քահանայի Կարապետի: Ողորմութեամբ տեառն   սկսա եւ շնորհիւ նորին կատարեցի  ի խնդրոյ բարեսէր եւ իմաստուն տանուտրոջն ըռէս Մարտիրոսին, եւ եղբարցն  Ստեփանոսին, Մուրադին եւ Յովանիսին, եւ քեւերն Շահփաշին, եւ ծաղկեալ զաւակաց նոցին Ղաւչին եւ Կարապետին, ամէն:

Արդ, յերես անկեալ պաղատիմ մանկանց սուրբ եկեղեցւոյ, եւ աղաչանս բազմապիսիս առաջի վերածանողացդ մատուցանեմ, յիշատակել բարի կամաւք եւ սեռն սիրով ի պատկանաւոր խընդըրուածս զստացող սուրբ Աւետարանիս` զաստուածասէր եւ զբարեպաշտ տանուտէրն  զՄարտիրոսն, եւ ըզծնաւղսն իւր զՄկրտիչն եւ զԱսըլմէլիքն, եւ ըզկողակիցն իւր զՅուստիանէն, եւ զաւակս նոցին ըզԱզնաւուրն, եւ զՋանփաշէն` ըզհանգուցեալսն  ի  Քրիստոս:

Դարձեալ, աղաչեմ յիշել ի տէր զըռէս Մարտիրոսն` զհանգուցեալն ի Քրիստոս, եւ զեղբարս նորին զՅովանէսն, եւ զՍտեփանոսն, եւ զՄուրատշէն, եւ զկողակից նոցին զՅուստիանէն, եւ զՄարգարիտն, եւ զԲուրսէն, եւ  զԳաւհարն, եւ զհանգուցեալ զաւակսն զԱզնաւուրն, եւ զՄանուկն, զՋանփաշէն, եւ զՍաւլթանն, եւ զՄկրտիչն, եւ զԲարհաւրդարն, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն` զկենդանիս եւ զհանգուցեալսն, ամէն:

Ընդ որս եւ ես` անպիտանս ի մանկունս եկեղեցւոյ սուտանուն քահանայն Կարապետ, որ սկսա, եւ գրեցի, եւ զարդարեցի ոսկով եւ ծաղկիւ զսուրբ Աւետարանս յիշատակ ըստացողի սորայ, ամէն:

Արդ, երեսս անկեալ աղաչեմ զձեզ, ո՜վ սուրբ ընթերցողք, յիշման արժանի առնել զիս, եւ զծնաւղսն իմ, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն` զկենդանիս  եւ զհանգուցեալսն, ամէն:

Եւ զհոգեւոր հարքն մեր զՊետրոսն եւ զտէր  Մինասն` զուսուցիչքն իմ եւ զվարպետքն իմ, որ բազում աշխատանք եւ երախտիք ունին ի վերայ մեր, զոր տէր աստուած հանգուսցէ զհոգիս նոցա ի դասս լուսեղէն, մեր, զոր տէր աստուած հանգուսցէ զհոգիս նոցա ի դասս լուսեղէն, ամէն:

 

ՄԱՆՐՈՒՍՄՈՒՆՔ

Երեւան 7209

 

Գրիչ` Կարապետ Բերկրցի

 

ա

 

Զյետինս ի գրչաց եւ զառաջինս ի մեղաւորաց` կրկնավէր Կարապետ Բերկրցիս աղաչեմ յիշել ի տէր, եւ աստուած ըզձեզ յիշէ յիւր միուսանգամ գալուստն, ամէն:

 

բ

 

Ո՜հ, ո՜հ, ո՜հ:

Երիցս եղկելի եւ ողորմելի,

Մին բան չունիմ պատասխանի,

Մընայ ամաւթն ինձ սոսկալի,

Եւ գերելոյս տէրն ողորմի:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

«Թորոս Աղբար», Բ., էջ 420 Տիգրանակերտ, ս. Սարգիս եկեղեցի

 

Գրիչ` Մանուէլ

Վայր` Երզնկայ

 

Յիշատակ Յոհաննու քահանայի ի գեղջէն Ուռոյ, եւ կենակցին իւրոյ Թանուխին, եւ զաւակին Խաչատուր սարկաւագին, եւ ծնողաց Վարդապետին եւ Հռիփսիմէին, ի գիւղն Ուռիկ, ի դրան սուրբ Ստեփաննոսին եւ սուրբ Սիմէոնին: Գրեալ ի թվ. Հայոց ՋԻԲ. (1473), ձեռամբ Մանուէլ երիցու, ի թագաւորութեան Հասան պարոնին, ի հայրապետութեան տեառն  Սարգսի եպիսկոպոսի, ի դառն եւ յանբարի ժամանակս, ի գաւառս Երզնկայ, ի քաղաքս, ի դուռն սուրբ Աստուածածնիս, Սեւաստուբէգ դրան:

Յիշեցէք զՄանուէլ երէցն, զվարպետն` զՍամուէլ պատկերահանն, եւ զհայրն զՏիրացու քահանայն…:

 

ՃԱՌԸՆՏԻՐ

ԼՑՎ 712, Վան, Նորաշէն

 

Գրիչ` Իսրայէլ

Վայր` Սղերթ

 

… Մանաւանդ զստացող գրոցս զՎարդան քահանայն, եւ զծնողսն իւր, եւ զորդիքն զՅովսէփ եւ զԿիրակոս քահանայքն, եւ կարդացողաց եւ լսողաց, եւ Իսրայէլ մեղաւոր գրչիս, եւ իմոցն ամենայնի` ՀԲ. (72) ցեղիցն. ի դրախտէն յելիցն Ադամայ կենաց մինչեւ ի վախճանն Մովսէսի ՑՈ. եւ ԷՃ. (6670), եւ ի մահուանէն Մովսէսի մինչ ի Քրիստոս Ռ. եւ ԴՃ. եւ ԿԸ. (1468) ամ է, եւ ի Քրիստոսէ մինչեւ յայս, որ գիրս գրեցաւ Ռ. ու ԴՃ. ու ԺԸ. (1418՞) ամ է, զի ՋԻԲ. (1473) ամին գրեցաւ, եւ աւր ուրբաթին, ի հոռի ԺԵ. (15):

Որոց բարեխաւսութեամբն ողորմի Քրիստոս աստուած աւրինակ տըւողին խոջա Մսեհին, եւ իւր ծնողացն, եւ ազգականացն, ամէն: Սա բազում արդիւնս արար ի կենդանութեան իւրում ի դրունս սուրբ եկեղեցւոյ` ի գրոց եւ ի շուրջառաց եւ ի խաչ աւրհնելոյ, եւ դէմ եդեալ գնաց ի  յԵրուսաղէմ, եւ շրջեալ ի տնաւրինական տեղիսն Քրիստոսի, եւ ուրախութեամբ կատարեալ զուխտն իւր, զոր ցանկայր ի վաղուց հետէ, եւ արար անդ ողորմութիւն կարաւտելոց, եւ ի յաւուրս տաւնի սուրբ զատկին ետ չունեւորացն ինչս ծածկաբար եւ եմոյծ ի սուրբ Յարութիւն, որ տեսին զլոյսն պայծառ, որ բուրէր ի գերեզմանէն Քրիստոսի ի խնդրոյ Լուսաւորչին Հայոց սրբոյն Գրիգորոյ, եւ կատարեաց զուխտն իւր, եւ ել ուրախութեամբ ի ճանապարհ իւր, եւ եկեալ եհաս առողջութեամբ ի հայրենական գաւառն` ի քաղաքն  Սղերթ: Եւ դեռեւս փափագ բազում ունէր ի մտի վասն սիրոյ անանց հանգստեան: Եւ ասացին եւ ծանուցին, թէ կայ ի յայս տեղիս գիրք մի, որ Ոսկեփոր կոչի, եւ յեդաւ ի սրտի` թէ պիտի որ տեսանեմ զնա, եւ յուղարկեաց խնդրեալ, եւ ոչ ետուն: Եւ ապա ջանաց բազում աշխատանաւք եւ արդեամբք, եւ էառ եւ ուրախացաւ հոգով եւ մարմնով: Եւ ապա սկիզբն արար[աք] գրելոյ գրոյս` որ Ոսկիփոր անուանի գիրքս, զի ամենայն գրոց ի յինքն հաւաքեալ ունի` յԱւետարանէ, ի Ճառէ, ի Խէրանց վարքէ, ի մեղսաքաւիչ եւ յամենայն սրբոց պատմութեանց` զպայծառն, զգովելին եւ զուրախալին կայ ի ցանգս գրոցս, եւ թէ կամիս գի'տ ի հասարագիրն եւ ուրախացիր:

 

ՈՍԿԵՓՈՐԻԿ

Վիեն. 146,. Տաշ. Ցուց., էջ 448-449

 

Ա.

Գրիչ` Ըռըստակէս

Վայր` Երուսաղէմ

 

ա

 

Զմեղապարտ գրիչս` զսուտանուն քահանայ Ըռըստակէս աղաչեմ յիշել ի տէր սուրբ աղաւթիւք ձերովք, եւ զծնօղսն մեր եւ զեղբարս եւ զամենայն ազգայինս, եւ աստուած զձեզ յիշէ, ամէն:

 

բ

 

Արդ, աղաչեմ չմեղադրել, զի ձմեռն էր, եւ թէն, եւ ես տգէտ եւ չեմ ծանաւթ գրոց: Յիշման արժանի համարել աղաչեմ ի տէր:

 

Բ.

Գրիչ` Աւետիք

 

գ

 

Արդ, պայծառ գիրքս ցանկալի,

Եւ զանազան պտղով ի լի

Դրախտ է սա ախորժելի

Եւ ծաղկաւէտ բուրաստանի…

Առակաբան գիրք կոչեսցի:

Գրեցաւ ձեռամբ անարժանի,

Որ Աւետիք անուն կոչի,

Սուտանուն եպիսկոպոսի…

Ի հայկազեանն թուականի

Տասնեւութն յիսնեկի`

Քսանեւերկու յարաբարդի (1473),

ՅԵրուսաղէմ սուրբ քաղաքի,

Ի վանս սուրբ Աստուածածնի,

Մերձ առ դրանս Բեթխահեմի,

Միշտ թողութիւն մեղաց խնդրի…:

Այլ եւ եղբարցս անապատի,

Որ են բնակեալ յայս սուրբ տեղի`

Արիստագիսի Մելքիսեդեկի

Եւ Յակոբ ճգնաւորի,

Յիշողացդ ամենայնի.

Եւ գիր մեղաց ձեր ջնջեսցի, ամէն:

 

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

ԲՑՎ 226, ԼՑՎ 926

 

Կատարեցաւ երանելի վկայն Քրիստոսի սուրբն Դաւիթ [Խարբերդցի] ի մեծ թվականին Հայոց ՋԻԲ. (1473), յամի Կոյս կոչեցելոյ, յորում տարւոջ եւ զգիրքս գրեցաք յաւուր կիրակէի, ի փառս Քրիստոսի աստուծոյ մերոյ:

 

ՇԱՐԱԿՆՈՑ

«Մանզումէի էֆքեար» լրագիր, 1869 թ., դեկտեմբերի 24, հմր. 1116

 

Գրիչ` Կիրակոս վարդապետ

Վայր` Զեյթո՞ւն

 

Արդ, խնդրեմ զի յիշեսջիք յաղօթս ձեր զնախնի հաւրն իմ եւ զիշխանն մեր զՀեթում, որ զօրապետ բանակաց Հայոց, առ թագաւորօք Կոստանդնու եւ Լեւոնի վերջնոյ: Սա էր [որ] սպան զքաջ զօրապետն եգիպտացւոց Էօմէր ի դաշտն Ատանայու, յաւուրս Կոստանդնու արքային, եւ արար յաղթութիւն մեծ: Սա էր որ սպան Ալի զօրավարն եգիպտացւոց յաւուրս Լեւոնի վերջնոյ ի դաշտն Սսոյ: Յետ այսորիկ եւս բազում քաջութիւնս առնելով ի Կանչու, յետ գերութեան  Լեւոնի, սպանաւ նենգութեամբ ձեռամբ մատնիչ Գրիգորի, որ պատրեալ ի բանից սուլտանին` սպանանելով զՀեթում եւ արձակելով զորդի սուլտանին, որ էր գերի Հայոց` ձեռամբ Զարմանուհի տիկնոջ, եղեւ մատնիչ եւ դաւաճան ազգին մերոյ…: Յիշեցէք զկին նորա զԶ արմանուհի, զի սա եւս յետ գերութեան արքայի մերոյ, ի գիշերի գաղտ արձակեալ ի բանակն եգիպտացւոց` արար կոտորած մեծ ընդ առն իւրում Հեթմոյ, եւ ձերբակալ արարեալ զորդի սուլտանին: Բայց ապա տեսեալ, թէ մատնիչք սպանին  զՀեթում, եւ կամին եւս սպանանել զինքն, եւ արձակեցին զարքայորդին` փախեաւ ի լերինս Կոկիսոնի եւ Ուլնիոյ, եւ անդ թափառէր ամս հինգ: Յետ հինգ ամաց ժողովեալ ի լեռնականաց արս երեքհարիւր, էառ ընդ որդւոյ իւրում [Գէորգայ]  զԿապան, եւ ազատեաց զազգն ի ձեռաց այլազգեաց ամս վաթսուն եւ հինգ: Զքաջութիւն սորա եւ զառն իւրոյ Հեթմոյ եւ զորդւոցն իւրոց են գրեալք ի գիրս յիշատակարանին վանաց սրբոյն Կարապետի, եւ ի վանս սրբոյն Ստեփաննոսի որ ի Կանչու, եւ ի վանս  Ֆռնըզու. եւ զամենայն անցսն, եւ զպատերազմսն, եւ երկրաշարժն մեծ, եւ սովն մեծ, եւ զմահտարաժամն մեծ են գրեալք նոյնպէս: Զայսոսիկ միայն գրեցան, զի մի կորիցեն անուանք նախահարցն իմոց, զի մեր օճախն է իջեալ ի Հեթմոյ եւ ի Զարմանայ:

Յիշեցէք եւ զիս` զմեղաւոր ծառայ ձեր զտէր Կիրակոս վարդապետ, եւ զեղբայրն իմ զտէր Յովհաննէս քահանայն Կանչուի, եւ զորդիսն նորա զՀեթում եւ զԼեւոն… եւ դուք յիշեալ լիջիք ի տեառնէ, ամէն:

Գրեցաւ Շարականս այս ի թուին Հայոց ՋԻԲ. (1473), ի վանս սրբոյն Ստեփաննոսի, յետ աւերման սրբոյն Կարապետի…: