Հայերէն Յիշատակարաններ

ՈՂԲ ՄԱՅՐԱՔԱՂԱՔԻՆ ԵԶԸՆԿՈՒ, ՈՐ ՇԱՐԺ ԵԼԱՒ ԵՒ ԿՈՐԾԱՆԵՑԵՒ

Տ. Պալեան, Հայ աշուղներ, Ա, 1911, էջ 108-110

 

Հեղինակ` Մսկին երէց Անուշպակցի

 

Յինն հարիւր Հայոց թվական,

Երեսուն եւ մեկ թիւն ի լըման (1482)

Զարմանալի բան մի եղաւ

Մայրաքաղաքն ի յԵրզնկան:

Յանկարծակի մահու դիպան

Պատուհասի հանդիպացան,

Սոդոմացոց նման ելան,

Ներքեւ հողին զընտանեցան:

Յորժամ քաղաքն ի թունտ ելաւ

Եւ մանր ու մեծ ի դաղ ելաւ,

Թէ վայլէ մեզ հազար բերան

Մեք չը կեցանք ի պատուիրան:

Տէրըն յառաջ արար զայս բան,

Միթէ՞ ըզմեղքըն մոռանան,

Եւս առաւել պոռընկացան,

Պոռնկութեամբ նոքա կորեան

Յիշոցքն արար ըզ զԵրզընկան,

Որ աստուծոյ աչացն ելան,

Քահանայիւքն միաբան

Ներքեւ հողին զընտանեցան:

Կին մի կանչեց, թէ սուրբ Նըշան

Ըմ դու պահէ զիմ մէկ տըղան,

Աստուած լըսեց նորա ձայնին,

Որ փրկեցան մայրն ու տղան:

Ի տասն ու հինգ օրն ի լըման.

Ապա գըտան զայն մէկ տղան,

Լալով կ'երթար դէպ շուկան

Թ'իմ հայրն ու մայրն ինչպէս եղան:

Զայն գեղեցիկ սարկաւագերն,

Որ չէ տեսեր աչըք մարդկան

Բեթլէէմի մանկանց նըման

Ներքեւ գետնին զընտանեցան.

Ձայն գեղեցիկ աղջըկունք եւ կին

  Վայրի աղունքն էին նըման

Ներքեւ հողին թարշամեցան:

Ո՞վ է տեսեր այնպէս խեղճ բան.

Որ ճանաչեց հայրն ըզտղան,

Նոր պըսակած հարսն ու փեսան

Ի մէկ մէկէ բաժանեցան:

Հազար աւաղ ըզ զԵզընկան

Մէջ աշխարհիս է Հայաստան,

Վաճառականաց էր օթեւան:

Հազար աւաղ ղան ճոխ մանկտիքն,

Որ միաբան կատարեցան

Ամէն մընաց հողաբերան,

Ներքեւ հողին զընտանեցան:

Աստուծոյ խնամքն վերացան,

Տէս թ'ինչ արար ըզ զԵզնկան,

Որ ոչ ի ծերըն խընայեց

'Ի ոչ ի մանուկն 'ւ ոչ երեխան:

Քահանայիցըն ոչ խըղճաց,

Ոչ ժողովուրդն էր միաբան

Զեկեղեցինք կործանեց

Եղուկ է հազար բերան:

Բոլոր քաղաքն աւերեցաւ,

Ի յանդընդոց երկիր շարժաւ,

Երկու տարպայ հինգ հազարաւ,

Ներքեւ հողոյն զընտանեցաւ,

Մըսկին երէց Անուշպակցի

Մէղօք իլի եւ անարժան

Այդ հերիք է զինչ գործեցիր

Դերձից եւ լեր դու փօշիման:

Ես աղաչեմ զձեզ միաբան,

Որ չը կըտրէք զՏէր մեղան,

Մեղքըն քակեց ըզ Երզընկան,

Այս աշխարհիս է մեծ նըշան:

 

ԱՆԳԻՏԱՑ ԱՆՊԷՏ ԱՄԻՐԴՈՎԼԱԹԻ ԱՄԱՍԻԱՑԻՈՑ

«Անգիտաց անպէտ», էջ 13, 25, 623-624, Երեւան 457

 

Հեղինակ` Ամիրդովլաթ Ամասիացի

 

ա

 

Շնորհիւ տեառն եւ ողորմութեամբն արարչին եւ անմահին աստուծոյ, որ պարգեւող է ամենեաց եւ բաշխաւղ է ամենայն շնորհաց, եւ տուող է զաւրութիւն եւ բնութիւն եւ աւգտութիւն ամենայն ստեղծուածոց` անասնոց, գազանաց, եւ բուսոց, եւ տնկոց, եւ զուսումն, եւ զիմաստութիւն ի մարդն տպաւորեաց, եւ պատուական արար ի մէջ ամենայն ստաղծուածոց եւ զամենայն շնորհ եւ զհմտութիւն յինքն եղիր, եւ սգայութիւն երետ տէր աստուած մարդկան, որ զամենայն հանճարեղութիւն ի գործ արկանէ. թէ աստուծապաշտութիւն է, թէ իմաստութիւն է, եւ թէ աստեղաբաշխութիւն է, եւ թէ երկրաչափութիւն է, եւ թէ թուաբանութիւն է, եւ թէ բժշկութիւ է, եւ թէ երաժշտական արհեստն է, եւ թէ քերականութեան արհեստ է:

Զայս ամենայն իմաստութիւնս ի մարդկային բնութիւն տպաւորեաց աստուած եւ հասու արար ամենայն ստեղծուածոց, որ թէ խոտ է, որ թէ բոյս է, որ թէ տունկ է, որ թէ ծառէ, որ թէ անասուն է, որ թէ քարինքն են որ ի գետնէն կու ելանեն, եւ որ անասնոց զաւդուածքն է, եւ որ մանանայ է` ի յերկնիցն կու իջանէ. եւ որ ոք այլ կան որ ի ծովէն կու ելանեն եւ կամ ի գետնէն կու ելանեն: Զայս ամենայն իրացս զբնութիւնն, եւ զզօրութիւնն, եւ զօգտութիւնն, եւ զչարք, եւ զչարին խափանումն, զամէն տէր աստուած մարդկան իմացուցեր է, փառք նորա պարգեւատու աստուածութեանն յաւիտեանս, ամէն:

Աւրհնեմք զարարիչն աստուած, թէ կամի զբանս կատարէ.

Գրենք զդեղերուն անուանքն, սկսաք յայբուբենէ,

Որ է բժշկաց արուեստ եւ բառեր, ի աւգտութենէ:

Աւարտի սա հինգ լեզուաւ ի Հայոց Թըվականն ՇԻՆԷ. (1478),

Ի ժամանակս թագաւորութեանն իսմայելացւոց ազգին սարակինոսաց, ի յազգէն Հագարու, որ նուազեալ էր թագաւորութիւնն Յունաց ի մայրաքաղաքն Կոստանդինուպաւլիս, որ անխաղթ եւ անսասուն կենան այն քրիստոնեայք, որ անդ բնակեալ. ի թագաւորութեանն սուլթան Մուհամմատ խանին, եւ կաթողիկոսութիւն յԷջմիածնայ տէր Սարգսի, եւ հայրապետութեան ի մայրաքաղաքն Կոստանդնուպօլիս տէր Նիկոլայոսին եւ ի թվականութեանս Հայոց վերոյգրեալ ՇԻՆԷ. կարմիր գրին, առ ոտն սրբոյն Նիկոլայոս սքանչելագոծ եւ արարգահաս հայրապետին:

Թարգմանեցաւ այս գիրքս մէկ մէկ դեղերուն զաւրութիւնն ի բազում գրեաց այլազգաց, ձեռամբ մեղաւր, անպիտան եւ անիմաստ բժշկին` Ամասիացի Ամիրտաւլվաթին, առ ի յիշատակ իւր եւ ամենայն քրիստոնէից. եւ որ կարդան կամ աւրինակեն` յիշեն հայր մեղայիւ մի, եւ Քրիստոս յիշէ զինքեանս ի միւսանգամ գալուստն, ամէն:

  Եւ զայս գիրքս շինեցաք եւ ստուգաբանեցաք շատ բառերով եւ պատմութէներով, զի որք կարդան՝ հեշտւթեամբ իմանան եւ անգէտն ոչ աւգտի ի սմանէ: Եւ անուանեցաք զայս գրոցս անուն` Անգիտաց անպէտ. եւ պարտական իմ գիտնականացն եւ ծառայ ամենայն փիլիսոփայիցն:

Եղիր հետեւող իմաստութեան հետ

Եթէ չուսանիս բժիշկ ես անգէտ

Լինիս դու գիտուն, արա բանիս պէտ

Գրոցս անունն է Անգէտի անպէտ:

Ասէ իմաստունն Սողոմոն, թէ գիտութիւնն լույս է, անգիտութիւնն խաւար է, աստուած լույս է, եւ սատանայ` խաւար է. եւ ով որ զուսումն ունի` զլույսն ունի, եւ այս բժշկութեան արհեստս ի գիտնականութէնեն մաս մըն է եւ հանապազ զմարդոյն կենդանութիւնն առողջ կուզէ: Եւ որ չէ առողջ մարմնով ոչ կարէ ծառայել աստուծոյ հոգւով: Եւ ի յայս բանիցս առին առաջին բժշկապետքն մեր` մեծն Մխիթար բժիշկն, եւ Ահարոն բժիշկն, եւ որդին նորա Ստեփանոս բժիշկն, եւ տոհմ նոցա Ճոշլին բժիշկն, եւ Սարգիս բժիշկն, եւ Յակոբ բժիշկն, եւ Դեղին բժիշկն, եւ Սիմաւոն բժիշկն, եւ Վահրամ բժիշկն, որ շատ գրեանք շիներ էին վասն դեղերուն զաւրութեանն եւ օգտութեանն եւ կարճառաւտ էին արել. եւ թէ բնութեամբ կու գիտէաք, նա զէութիւնն չի գիտէաք, եւ թէ զաւրութիւնն գիտնայեաք` զբնութիւն չէաք գիտնալ. եւ կար որ զանուանքն գիտէաք` եւ զինքն չի գիտէաք, եւ կար որ զանուանքն գիտէաք` եւ ոչ զինքն եւ ոչ || զիւր փոխանն։ Եւ ի վարայ այսր հանապազ մեզ ի պակասութիւն կար վասն դեղերուն, եւ այս պատճառաւ` այլազգեաց կարաւտ էաք:

Եւ յետոյ գնացաք, ի շուրջ եկաք բազում քաղաքանի, եւ զծովն անցաք, եւ շուրջ եկի զաշխարհն մակեդոնացոց, եւ եկայ բնակեցայ ի մայրաքաղաքն Կոստանդինուպաւլիս. եւ հաւաքեցաք բազում գրեանք ի յայլազգեաց, եւ աշխատեցաք եւ ուսաք զբառերն եւ զանուանքն ազգի ազգի, եւ զփոխանն, եւ զառնելուն չափն, հինգ լեզուաւ, կամաւք աստուածոյ:

Գիտացիր, որ զամեն լեզու մէկ մէկ նշանագիր արարաք, որ է այս նշանօքն` յարապկերէն -յ, պարսկերէն -պ, թուրքարէն -թ, հայերէն -հ, հոռոմերէն -հո, ասորին -աս, լաթինն -լ, ֆռանկն -ֆ: Զայս անոր համար գրափակ արարաք վասն խրթութեան համար, որ չի շատաբանի: Եւ այլ  անուանք բժշկապետացն այս են` Բտ-Բագարատն, Գս-Գեղիանոսն, Սին-Սինէայ որդին, Դս-Դիոկրիտոսն, ԻՊՆ-Իպն ի պայտարն, Պտ-Պատէհին: Վասն այնորիկ կարճառոտ լինի այս, եւ այս բժշկապետաց անուանք, որ պիտի յիշուի ի դեղերուն զօրութեանցն ի մէջն է կամաւքն աստուածոյ, ամէն:

… Եւ այլ ասենք թէ է՞ր եղաւ այս գիրքս աշխահաբառ: Եւ այս երեք պատճառի: Ա. այն է` որ ամենայն մարդ չկարէ քերական կարդալ, եւ կամ արտաքին գրեանք, որ զայս խրթին բաներն յիմանայ. այնոր համար եղաւ աշխարհաբառ: Եւ Բ. պատճառ այն է աշխարհաբառ լինալուն, որ այլ բառեր խառնեցաք, որ մեք ի տաճկաց բառն գտաք, եւ պիտուան էր այս բառերս մեզի, վասն տաճկաց ստածումն առնելուն համար: Եւ Գ. պատճառ այն է, որ կայ ի այս գիրքս յ-էն, պ-էն, հո-էն, թ-էն, անոր համար` որ այս գիրքս ի այլ լեզուէ փոխել է. անոր համար շատ բառեր կայ ի այս գիրքս. եւ է աշխարհաբառ:

Եւ թէ աստուած աջողէ, գրոցս ի վերջն յիշեմ մեկ աղէկ բառգիրք մըն, որ զինչ որ դժար բառ կայ` հայ լեզուաւ պատմէ, զի որ կարդացողն դիւրութեամբ հասկնայ, եւ ուսնողն դիւրութեամբ ուսանի, եւ իսկի ծածուկ իրք չմնա, եւ յայտնի…

 

բ

 

Փառք քեզ տէր եւ արարիչ, մեզ ողորմեայ.

Որ տուող ես մարդկային միտք եւ սգայ.

Քու ստեղծուածն են ի յաշխարհս զինչ որ կայ.

Ամենայն շունչ կենդանու քեզ փառք կու գայ:

Գոհանամք ի քէն Քրիստոս, անհամ աւքայ.

Որ տուիր ինձ ժամանակ մինչեւ ի սմայ

Չորս տարի զտիւ եւ զգիշէր աշխատեցայ.

Ի բազում աւրինակաց աւարտի սայ,

Գրեցի, կատարեցի զինչ որ կայ,

Ի բառից բժշկութեան զինչ որ գտայ,

Աւարտեմ զայս հինգ լեզուաւ, զինչ որ ուսայ,

Ի հայոց, եւ ի յունաց, եւ յարապկայ,

Ի պարսից, եւ ի թուրքաց, քիչ լադինայ,

Ի հայոցն եմ արարել սկիզբըն դորայ,

Ի վերայ այբուբենից զինչ դեղ որ կայ,

Եւ զֆէն այլ կու յիշիմ ի վերջքն զորոյ:

Ես բժիշկ Ամիրտովլաթ, հայրս Եղիայ,

Որ ծնեալ եմ ի քաղաքն Ամասիայ:

Ես հիմայ եմ բնակել ի Բիւզանդիայ,

Որ իսկի դորա նման քաղաք չկայ,

Որ աթոռն է թուրք ազգին հիմակ որ կայ,

Որ ասեն տաճիկ լեզուաւ` Կոստանդեայ:

Գծողին եւ շինողին ով որ կարդայ,

Ողորմի Քրիստոս որ ասէ, թէ հայր մեղայ,

Որ ի բանս այլ պակաս իրք չի մնայ:

Փառք քեզ, տէր, Հայոց թուականըն ԼՄՆԱՅ. (1482):

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 7770

 

Գրիչ` Աբրահամ

Վայր` Վայոց-ձոր, Բոլոբերդոյ անապատ

 

ա

 

… Արդ գրեղաւ այս ձոյլ ոսկի,

Որ փոխանորդ է Յիսուսի

Ձեռամբ իմոյ` անարժանի,

Որ Աբրահամ անունս կոչի.

Ստունգանող պատուիրանի

Եւ անցանող տեառն աւրինի,

Սուտանուն քահանայի

Եւ հէք, փանաք, չիք աբեղի:

Յաբեթականս տաւմարի

Եւ հայըազեան թվականի

Իննհարիւր եւ երեսունի,

Նայ եւ մի ամ այժմ աւելի (1482),

Յերկիրս այս Վայիձորի,

Որ Եղեգեաց գաւառ կոչի,

Բոլորբերդոյ յանապ[ատ]ի,

Ի յահագին բարձր սարի,

Ի դրան սուրբ մաւրս Աստուածածնի

Եւ այլ սրբոցս, որ այս տեղի:

Քանզի ձեռամբ իմ գրեցի,

Նա եւ ծաղկօք || զարդարեցի

Եւ աւարտեալ ես կազմեցի`

Ոչ իմ կարեաւք, այլ Յիսուսի.

Ի վայելումն բարեւք բարի

Յակոբ ընտրեալ քահանայի

Եւ զաւակացն իւր ցանկայի`

Տիաւք աղայք, ոյք են մանկտի`

Զաքէոսի, Մաթէոսի,

Մարտիրոսի, Ստեփանոսի:

Ի դառնութեան ժամանակի,

Որք եմք նեղեալ ի ձեռս տաճկի,

Ի խանութեան Յաղուպ-բեակի,

Որ է այժմ Թավրէժ թախտի:

Համբաւ եղեւ ի յայսմ ամի,

Թէ հաճ նոցա հրով կայրի:

  Եւ էր հայրապետ Հայոց զարմի

Տէր հոգեւոր` Սարգիս կոչի,

Հեզ եւ խոնարհ ըստ Մովսէսի,

Համանման տէր Գրիգորի:

Եւ երջանիկ եւ տէր ահրի

Եպիսկոպոս յայսմ բաւառի

Տեառն Յոհաննէս` սուրբ եւ բարի

Եւ Ստեփաննոս եպիսկոպոսի,

Եւ բարունեացս ցանկալւ`

Մեծն Սարգիս յոյժ գավալի,

Եւ ի սորին աշակերտի`

Աւագտիրի եւ Յակոբի

Եւ Եսայի նորաբուսի,

Որք են շնորհօք հոգոյն իլի:

Արդ, աղաչիմ զձեզ, ո՜վ ընդերձողք եւ հանդիպողք եւ գաղափարողք սուրբ Աւտարանիս, յիշեաջիք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր չմիաբանք սուրբ ուխտիս` զհագեւոր հայրն իմ եւ զուսուչիցն եւ զառաջնորդ սուրբ տեղեացս զԱւագտէր վարդապետն, || զտէր Ստափաննոս սուրբ աբեղայս եւ դասավար, զտէր Զաքարիա հէրպետ եւ մարմնաւոր եղբայր իմ, զտէր Դավիթ աւաք եղբայրն իմ` յոյժ շնորհալի, եւ աւաքէրէց Գեղէից զտէր Նահապետ աշակերտս մեր կուսակրան, որ զթուխթս կոկեաց, զտէր Կոստանդն, զտէր Ալեքսանս փակակալն սուրբ եկեղեցոյս, զտէր Աթանէսն, զԱղաչան դպիրն եւ զՈճան:

Արդ, դարձեալ յերեսս անկեալ աղազիմ զձեզ յիշել ի տէր Յիսուս Քրիստոս զստացաւղ սորա զտէր Յակոբ քահանայն, եւ զկենակից իւր զԹանկսուղն, եւ զորդին իւր, զի ստացաւ զսա ի հալալ ընչից իւրոց անջինջ յիշատակ իւր եւ ծնաւղացն… Եւ ետ գրել իմոյս տկարի ի վայելումն անձին իւրո, եւ որդոցն, եւ եղբարցն իւրոյ: Ցիշեցէք զտէր Յակոբն, զհայրն նորա Իսահակին, զմայրն նորազԹամիկն եւ զեղբաքն` Մարգարէն, զՓիրիկն, զՄարկոսն, զՋանիարն, զԿոստանդիանոսն, եւ զքորքն նորա` զՀայոցն եւ զՆուշն, եւ զհաւեղբայրն նորա` զՅովանէսն, եւ զորդիքն նորա զՍիմեոնն, զՈսկան, զԳաւգն, զՊաստամն, եւ զմայրն սոցա զԹութիկն, ամէն:

Եւ զիս` զանարժան գրիչս, եւ ծնօղսն իմ զՏէրտէրն եւ զԳոնցան, եւ զեղբարքն իմ զՄարգարէն եւ զԱկոբ միայնակեանցն: Եւ եթէ միաբան աստուած-ողորմի ասէք` միոյն հազարապատիկ առցէք զողորմութիւն ի Քրիստոսէ աստուծոյ մերոյ, ամէն եւ եղիցի:

Եւ սղալանաց եւ խոշորութեան գրոյս անմեղադիր լերուք, զի կար մեր այս էր:

ԾԱԾԿԱԳԻՐ

ա ա ռ ա ժ \ || ա ||/ իչ

 

  բ

 

ԶՅակոբ քահանայն` զստացաւղ սուրբ Աւետարանիս, եւ զծնաւղսն, եւ զեղբայրսն, եւ զազգականն նորա, եւ զԱրխաւշ տանուտէրն, եւ զիս` զանարժան Աբրահամ գրիչ` ծնաւղաւք եւ վարդապետաւք, յիշեցէք յողորմութիւն աստուծոյ, նոյն եւ ձեզ ողորմեցի

 

ա ճ ա ճ

 

գ

 

Զանարժսն Աբրահամ յիշեա: Սուրբ վիրապի տաւնին աւարտեցաւ յաւուրք շաբաթ, քաղոց Գ. (3), մարտ ԻԳ. (23), թվ. ՋԼԱ. (1482):

 

ՇԱՐԱԿՆՈՑ

Վենետիկ 884

 

Գրիչ` Վրթանէս

Վայր` Արարատեան երկիր, Առջառերկ անապատ

 

… Ձեռամբ Վրթանէս կրաւնաւորի, յօրինակէ Գրիգորի Խուլ կոչեցեալ, յանապատն Առջառերկ, առ ոտս սուրբ Սարգսի եւ Յակովբոսի, ի հայրապետութեան տեառն Սարգսի Էջմիածնի, եւ մերոյ եպիսկոպոսի տէր Մանուէլի, ի ղանութեան Յաղուպ-բէկին, ի թագաւորութեան … Վրաց Կոստանդին, ի յերկիրս Արարատեան, ի խնդրոյ տէր Սարգիս կրօնաւորի Հայոց-թառոյ:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

ИВАН, C- 25, նաեւ ՀԱ, 1892, էջ 84-85

 

Գրիչ` Յովանէս

Վայր` Արծկէ

 

  … Որոյ ցանկացող եղեալ սուրբ Աւետարանիս աստուծասէր եւ պատուական` ամենայն աւրհնութեանց արժանաւոր Արուան աղայն եւ որդի նորա [Արղուշայն, եւ ստացան զաստուածաբան սուրբ Աւետարանս յիշատակ հոգւոց իւրեանց եւ խաթուն մաւրն Հեղինին: Որ եւ դուք` սուրբ մանկուքն եկեղեցւոյ, լի բերանով աստուծ-ողորմի ասացէք Արւան աղային եւ իւր կենակցին` Հեղինին, եւ որդին իւր Արղուշայի]:

Եւ ես` անպիտանս յամենայնի մեղուցեալ գրչիս Յովանէս տեսի զեռափափագ սէր եւ զջան, զոր ունէր հետ սուրբ Աւետարանիս (Արուան աղայն), ձեռնարկեալ գրեցի զսա ի քաղաքս Արծկէ, ընդ հովանեաւ ամենամաքուր սուրբ Աստուածածնի տաճարիս եւ սուրբ Ստեփանոաի նախավկայիս, ի հայրապետութեան տեառն Սարգսի` ընդհանիւր Հայոց կաթողիկոսի, իսկ յաշխարհակալութեան Աղոպ-բէկին, ի թվականիս մերում Ջ. եւ ԼԱ. (1482) ամին:

Դարձեալ … յիշեցէք ի Քրիստոս եւ լի բերանով աստուած ողորմի-ասացէք պարոն Արուանին, եւ կենակիցն իւրոյ Հեղինին, եւ ծաղկեալ որդւոյն իւրոյ Արղուշին, եւ իւր զաւակին Գրիգորիսին, այլ եւ ծնաւղաց Արուան աղային` պարոն Յախոյին եւ մօրն` Մարերին…

 

ՏՕՆԱԿԱՆ

Երեւան 4869

 

Գրիչ` Յոհանէս

Վայր` Կտուց կղզի

 

  … Զոր եւ տեսեալ զայս ամենայն վայելչութիւնս հրաշից Յոհանէս քահանայի, որ անուամբ միայն է եւ ոչ գործով, եւ բորբոքեցաւ ի սէրն աստուծային` ցանկացաւ այսմ աստուածային գրոցս, որ կոչի Տօնական, զոր ունի յինքեան զպատմութիւն եւ զգովասանութիւն տաւնից անաւրինականացն Քրիստոսի աստուծոյ մերոյ, զյարութիւն փրկչին մերոյ, այլ եւ զյիշատակ սուրբ եւ փառաւորեալ Աստուածածնին, եւ զարեամբ նահատակմալ սուրբ մարտիրոսացն, այլ եւ զպատուէր քարոզութեանն յաւուրս պահոց, զոր գրեցին սուրբ վարդապետք, զի հանապազ ընթեռնուն սուրբ քահանայք` մանկունք եկեղեցոյ` ի լսելիս աւրհնեալ ժողովրդեանն, զի լսելու զայս ամենայն խրատք պատուիրանացս եւ հաստատեսցին ի հաւատս ուղղափառս, զոր ունին, եւ յիշեսցեն առաջի Քրիստոսի յաղաւթսն իւրեանց || զՅոհանէս քահանայն, եւ զծնողսն իւր` զհայրն զՄուրատն եւ մայրն զՄարգարիտն, եւ զհորեղբայրքն իւր զԱստուծատուր քահանայն եւ զԷւատն եւ զԳրիգորն, եւ զքուերքն իւր` զՈսկին եւ զՋուհարն, զԽաբիբն եւ զՇնօհւորն եւ զայլ ամենայն արեան մերձաւորքն` զկենդանին եւ զհանգուցեալքն…

Եւ արդ, ես ամենամեղ եւ անարժան ծառա ծառաիցս աստուծոյ Յոհանէս անարհեստ գրիչ, որպէս ծառա հրաման առեալ ի տեառնէ եւ յանձն առի տկար անձամբ … եւ բազում աշխատանաւք հասուցի զսա յաւարտումն յաստուածընկալ սուրբ ուխտս, որ վերակոչի Կտուց ընդ հովանեաւ սուրբ Խաչիս, եւ ուրբ նշխարաց ճառագայթի ճրագ ճշմարտութեան սուրբ Կարապետիս, եւ սուրբ Աստուծածնիս, եւ սուրբ Ստեփանոսիս, թուականիս Հայոց ՋԼԱ. (1482), ի հայրապետութեանն տեառն տէր Ստեփանոս կաթողիկոսի, ի բռնակալութեան աշխարհիս Աղուբէկին: Վասն որոյ բարեխաւսութեամբ սուրբ եւ փառաւորեալ աստուծածնին Մարիամու եւ աղաչանաւք ընդրելոց սրբոց քոց, Քրիստոս աստուած` քահանայապետն երկնաւոր, զպատուական կրօնաւորքն` զտէր Գրիգոր եպիսկոպոսն, եւ զՍարգիս եպիսկոպոսն, եւ զԽաչատուր վարդապետն իմ, եւ զՅակոբ կրօնաւորն, եւ զՀայրապետ եպիսկոպոսն, եւ զՆերսէս կրօնաւիրն, եւ զփոքր Խաչատուր կրօնաւորն` զհայրապետ վանացս, եւ զՍտեփանոս րաբունապետն` զնորոգող սուրբ եկեղեցոյս սուրբ Կարապետի, եւ զՄինաս ծաղկող սուրբ գրոցս, որ զարդարեալ պայծառացոյց, եւ զԿարապետ եկեղեցպան կրոնաւորն, եւ զայլ միեղէն եղբաւքն առհասարակ` || զմեծ եւ զփոքրն` դասակից եւ մասնակից արասցէ ընդ սրբոց հայրապետացն եւ ճգնաւորացն եւ մարտիրոսացն, եւ սրբոց արդարոցն եւ նմանեաց նորին, եւ զուրախարար ձայնն արձակելով առ սոսա, եթէ` Եկայք ծառայք բարիք եւ հաւատարիմք. մտէք յուրախութիւն տեառն ձերոյ:

… Այլ եւ յիշեցէք զվարդապետն իմ Գրիգոր, որ զսակաւ գիրս ուսոյք մեզ. եւ աստուած յիշէ զյիշոյքդ, ամէն: Այլ եւ որ զսուրբ լաւ պահէ եւ խնամ ածէ` ջնջեսցէ աստուած զձեռագիր յանցանաց իւրոց եւ գրէ ի դպրութիւն կենաց, ամէն:

Քրիստոս աստուած ողորմի Նիգարին, որ զգրոց թէրձան մանեց:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Նոր Ջուղա. 479. ՄՏՄ եւ ՍՏԱ

 

Գրիչ` Խաչատուր

Վայր` Կտուց կղզի

 

ա

 

… Յիշեցէք զԽաթունջանն, եւ զծնաւղսն իւր զխնաւջայ Բաղշայիշն եւ   զԱզիզխաթունն, եւ զաւակսն իւր զԿարապատն, զԽըդրշէն եւ զՄաղսումն … եւ զծնաւղք իմ զՅովանէս եւ զԱսըլմէլիք, … եւ զՍտեփանուս հարազատ հոգոյ իմոյ սրբասէր աբեղայն:

Խաչատւր աբեղայս գրեցի զսուրբ Աւետարանս ի ներքսագոյն յանապատիս ի յաստուածական կղզիս Կտուց, ընդ հովանեաւ սուրբ եւ սքանչելագործ եւ դիւահալած սուրբ Կարապետիս, եւ սուրբ Աստուածածնիս, եւ Գրիգորիս… Ի թվ. ՋԼԱ. (1482)… Յիշեցէք զԽաթունջանն եւ զքոյր իւր զՄսրմէլէքն, եւ զհաւեղբայրն իւր զԿարապետն, եւ Բէկիջանն…

 

բ

 

  ԶԽաատուր զծնող սուրբ Աւետարանիս եւ զաշակերտն իմ Ստեփանոս յիշեցէք:

 

գ

 

  … Ես Կանայք (՞) ապաշխարողս ըստացայ աստուածաշունչ եւ սուրբ Աւետարանս ի հալալ ընչից իմոց, յիշատակ հոգւոյ իմոյ եւ ծնողաց իմոց` հաւր իմ Յեարիկ (՞) եւ մաւրն իմ Յուստիանա, եւ եղբարսըն իմ` Պետրոս արհեպիսկոպոս, եւ Պաւղոս աբեղայն, եւ Վարդանին, եւ Շահվելին, եւ Յունանին, եւ Ողարին (՞), Մաթէոսին եւ մաքրափայլ աղաւթս յեր, եւ աստուած զձեզ յիշէ, ամէն:

  Զմեղուցեալ տառապողս եւ զանհամեմատս ի գունդս մեղաւորաց զԽաչատուր գծաւղ աղաչեմ յիշել ի տէր եւ Ստեփաննոս աբեղայն, որ զթուխ[տ]ս կոկեաց…

… Արդ կատարեցաւ աստուածախաւս եւ տիեզերաքարոզ Աւետարանս ի խնդրոյ … խօջա Էդիլշին, որ ստացաւ զսուրբ Աւետարանս ի հալալ եւ յարդար վաստակոց ի վայելումն մանկանց եկեղեցոյ, եւ յիշատակ հոգւոյ իւրոց ծնաւղացն, եւ աստուած ողորմի ասացէք:

 

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

Տիրայր. Ցուցակ Օքսֆորդի Բոդլեան գրատան, Ms. Marsh 438 (I-III), Երեւան, Մատենադարան

«Անհատական արխիւներ», թղթ. 122, էջ 2006

 

Գրիչ` Մկրտիչ

Վայր` Խարբերդոյ երկիր, Խուլայոյ վանք

 

ա

 

… Գրեցաւ սուրբ գիրքս թուաբարութեանս Հայոց ՋԼԱ. (1482), եւ հայրապետութեան տառն տէր Սարգիս կաթողիկոսի ամենայն Հայոց, յերկիրս Խարբերդոյ, ի վանքս Խուլայո, ընդ հովանեաւ սրբոյ Գէորգեա զաւրաւարիս եւ ամենասուրբ Աստուածածնիս եւ սուրբ Սարգսի` արագահաս աւգնականի, ի յառաջնորդութեան ուխտիս Գրիգորի` քաջ հռետորի եւ երջանիկ դիտապետի, ձեռամբ յոգնամեղ անարհեստ գրչի Մկրտիչ բանի սպասաւորի, ի խնդրոց աստուածասէր եւ հաւատարիմ պարոն խաւճա Յակոբին, [զոր բազում փափագանօք ետ գրել զսուրբ գիրքս յիշատակ իւր, եւ ծնաւղացն իւրոյ` հօրն խօճայ Կուռճիպէկին եւ մորն Տինարին, եւ Աղութին, եւ եղբարցն Ավրանին, եւ Մուսեխին, եւ Կարապետին, եւ Կօնանին, այլ եւ կենակիցին իւրոյ Մարիանէ, եւ որդւոցն Յոհաննէս սարկաւագին, եւ Սքանտարին, եւ Տովլաթին, եւ որդոց նորին` կենդանեացն եւ հանգուցելոցն:

Վասն որոյ աղաչեմ զամենեսեան, որք հանդիպիք սուրբ գրոցս տեսութեամբ եւ կարդալով եւ կամ օրինակելով յիշեսցիք ի Քրիստոս զխօճայ Յակոբն, եւ ծնաւղք, եւ զեղբարքն, եւ զամուսինն, եւ զորդիքն իւր]. եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ աստուծոյ մերոյ, ամէն: Այլ եւս յիշեսջիք ի Քրիստոս զՄկրտիչ գրիչս, եւ զծնաւղսն իմ, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն իմ, որ բազում աշխատութեամբ գրեցի զսուրբ գիրքս եւ ի հանկ հանի: Եւ դուք` յիշողքս թողութիւն գտցուք ի Քրիստոսէ աստուծոյ մերոյ, ամէն:

Գրեցաւ վանքն Խուլաու եւ եդաւ ի Ցաղման:

 

բ

 

[Յիշեցէք] … եւ թղթիս կոկողին՝ տէր Կարապետին, եւ Աստուածատուր սարկաւագին, եւ թանքի եփողին՝ Նէքամատ դըպրին, եւ կարդացողաց, եւ լսողաց, եւ ամէն ասոցաղ, ամէն։

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

 

Ե. Լալայեան, Ցուցակ Վասպուրականի 201, սիւն 491492, Վանի Ցայնկոսների եկ. 46

 

Գրիչ` Մկրտիչ

Վայր` Հիզան

 

… [Գրեցաւ] ի մեծ թուիս Հայոց ՋԼԱ. (1482) ի կաթողիկոսութեան հայկազեան սեռի տէր եւ ի մերոյ կաթողիկոսութեան Աղթամարայ տէր Ստեփանոսին, զոր տէր աստուածն Իսրայէլի պահեսցէ անսասան զաթոռն հայրապետական մերոյ ազին:

Եւ արդ գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի քաղաքիս` որ կոչի Հիզան, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնի, եւ սուրբ Յարութեան, եւ սուրբ Սարգսի զաւրավարին եւ որդոյ նորայ Մարտիրոսին, եւ սուրբ Գէորգա, որ է սակաւ մի հեռի:

Այլ եւ գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ձեռամբ Մկրտիչ քահանայի սուտ եւ տխմար գրչի եւ անարժանի: Եւ իմ անընդունակ գոլով յարուեստ գըրչութեան եւ բազում մեղաց ցնորիւք պաշարեալ, այլ ըստ կարի մերում զոր պարգեւեաց մեզ մարդասէր հոգին սուրբ` բազում աշխատասիրեալ իմ ի սմա։ Արդ, աղաչեմ զձեզ, ո՜վ մանկունք Սիոնի, յիշեցէք ի Քրիստոս եւ զիս` անարժան գրիչս զՄկրտիչ քահանայ, եւ զծաւղսն իմ զՍուլտանշէն եւ զԹրուանդէն, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն, եւ զայնոսիկ, որ ի վերայ մեր աշխատանք եւ երախտիք ունին. յիշեցէք ի Քրիստոս եւ աստուած-ողորմի ասացէք, ամէն:

Դարձեալ [աղաչեմ] զամենեսեանդ` յիշեցէք ի Քրիստոս զստացաւղ սուրբ Աւետարանս զՅոհանն, որ եռափափագ ստացաւ զսա յիշատակ հոգոյ իւրոյ, եւ ծնաւղաց իւրոց` Վարդանին եւ Թագուխին, եւ եղբարցն` Խաչատրուն, Բուժիկին, եւ քուրոջն` Թամարին:

 

ՇԱՐԱԿՆՈՑ

Երուսաղէմ 2471

 

Գրիչ` Առաքել

Վայր` Աւագ վանք

 

  … Արդ գրեցաւ Առաջաբանս եւ Տաւնացույցս եւ տետրս ի լաւ եւ յընտիր աւրինակէ, թվ. ՋԼԱ. (1482), ի սուրբ անապատս որ կոչի Աւագ վանք, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուծածնին, եւ սուրբ Կարապետին, եւ սուրբ Առաքելոցս, առ ոտս Յովհաննէս րաբունապետին, յառաջնորդութիւն տէր Յոհաննես եպիսկոպոսի, ձեռամբ անարհեստ գրչի Առաքել աբեղի… 

 

ԳԱՆՁԱՐԱՆ

Վենետիկ 58

 

Վայր` Թֆնա վանք

 

Գրեցաւ ի վանքն Թֆնա, ընդ հովանեաւ սուրբ Յոհաննու Կարապետին, եւ սուրբ Ստեփանոսի նախավկային` ի հոյակապ եւ հռչակաւոր, բարձրաշէն եւ գեղեցկաշէն սուրբ տաճարին, ի Թվ. Հայոց ի ՋԼԱ. (1482), ի հայրապետութեան տէառն Սարգսի, [ձեռամբ] սուտանուն կրօնաւորի || եւ յիշեցէք զվարդապետն իմ զԴաւիթ եպիսկոպոսն, եւ զԱւետիք եպիսկոպոսն, եւ զեղբայրքն իմ զԴաւիթ աբեղայն, եւ զԱբրահամ մենակեցն…

 

ԳԻՐՔ ՀԱՐՑՄԱՆՑ ԳՐԻԳՈՐԻ ՏԱԹԵՒԱՑՒՈՅ

Երեւան, 4515 (Ղ. Փիրղալեմեան, Նշխարք պատմութեան Հայոց, Բ)

 

Հետ. ստացող եւ կազմող` Մատթէոս Սեբաստացի

 

  Ո՜վ սուրբ րաբունապետք եւ աշակերտեայ նոցին բանից, յորժամ վայելէք յիմաստութենէ գրոցս յիշեցէք յաղօթս ձեր զՄատթէոս Սեբաստացի` միայն բանի սպասաւորս, որ ցանկացող էի ի վաղուց եւ գտայ մօտ կրօնաւոր մի Խաչատուր անուն` տեղաւ Չըմըշկածագցի` բարի հոգի… եւ գրեցի ի նմանէ հալալ արդեամբ իմոյ եւ վերստին կազմեցի ձեռօք իմովք ի վայելումն անձին, եւ յետ իմոյ յիշատակ յոգւոյ իմոյ կացցէ ի ձեռս սուրբ վարդապետաց, զի կարդայք եւ ողորմութիւն յաստուածոյ խընդրէք ինձ, եւ ծնողաց իմոյ Մատթէոսին եւ Հաւսարին, եւ ամենայն նախնեաց իմոց:

Արդ, կազմեցաւ սա թվ. ՋԼԱ. (1482):

 

ՃԱՇՈՑ

Երեւան 7438

 

Նուիրատու` Մեծպարոն

Վայր` Ղրիմ

 

Արդ` ոմն աստուծասէր եւ բարեպաշտ, երկիւղած եւ իմաստուն Աթապէյ անուն ըստացաւ զայս սուրբ Տարեգիրքս ի արդար վաստակոց իւրոց, եւ կամէր տալ զայս ի վանս սուրբ Աստուածածնին Ինտիրճէ Քեմճակ կոչեցեալ, եւ ոչ ժամանեաց, զի մինչ յայսմ խորհրդոյ էր` փոխեցաւ առ Քրիստոս, որոյ աստուած ողորմեսցի նմայ, ամէն: Եւ Մեծպարոնն` յեղբայրն Աթայպէկին, կամաւք աստուծոյ երետ զսուրբ Ճաշոցս Ինտիրճէ վանացն, յիշատակ իւր եղբաւրն պարոն Աթայպէկին, եւ որդոյ նորին Պարոնլուսին, եւ հաւրն մերոյ Նահապետին, եւ մաւրն մերոյ Եղնիկին, եւ այլ ամենայն արեան մերձաւորոց մերոց` կենդանեաց եւ ննջեցելոց…

Արդ, ես` Մեծպարոնս կուտամ զայս սուրբ գիրքս ի սուրբ Աստուածածնին վանքն Քէմճակ կոչեցելոյ, եւ զտէր Տիրատուր` Կուլամին հարպետն, եւ զիս Յոհանէս աբեղա, որ զգիրս գրեցի, եւ զՏուկալն, եւ զՍիմեոնն զՄղտէսին վոքիլ եւ հայեցող եւ տեսուչ կառնեմ, որ տեսնուն, որ մարդ չէ հանէ եւ ոչ այլ տեղ տանի, եւ թէ ահ լինի եւ կամ փախուստ, բերին ի տեղս` ի սուրբ Յովաննէս Կուլամին վանքն պահեն` մինչեւ խաղաղութիւն լինայ` դարձեալ տանին ի վանքն, կարդան եւ ողորմի ասեն մեզ եւ մեր եղբաւրն պարոն Աթայպէկին: Եւ հետ այս սուրբ Ճաշոցիս եւ Աւետարանիս կու տամ մին կով՚մ վանիցն, որ աստուած-անեղ ասեն իմ եղբօրն:

Արդ, գրեցաւ վերջին յիշատակութիւնս ի թվին ՋԼԱ. (1482) եւ աւգոստոյ Ժ. (10), սուրբ աստուածածին բարեկենդանին, շաբաթ օրն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 8157

 

  Մայիսին իԻԶ. (26) հանց ձուն երեկ, որ ոչխարին ու տաւրին խոտ կու տային: Տանուտէրն եկաւորն էր, թվ. ՋԼԱ. (1482) իննեւտասաներրակի ամի էր. կէտ սուզականն ի ԿԴ. (64) տարի էր:

 

ՇԱՐԱԿՆՈՑ

 

Երեւան 6333 (Յովհ. Բարաղամեան. Ցուցակ Վասպուրականի), էջ 170, ԼՑՎ 1001

 

Գրեցաւ եղանակաւոր տառս ձեռամբ իմաստուն եւ պատուական քահանայի, քաջ քարտուղարի Մովսէսի … ի վայելումն ընտիր, սրբասնունդ իւրոց, ի վայելումն անձին եւ յիշատակ բարի իւրն, եւ ծնաւղացն` հաւրն Մովսէսին եւ մաւրն Շուքրանին, եւ եղբարցն Բախտիարին եւ Իգնատիոսին, եւ քուերն Ուստիանին, եւ հարսներաց Խուպիփաշին || եւ եղբորորդոցն Խաւջայջանին, Աղաջանին, Պապաջանին, Միրիջանին, Ախիջանին, եւ եղբաւրդստերացն` Խաթունջանին եւ Շուքրանին, եւ հաւրեղբաւրն Աստուածատրին եւ որդոյն Յովհաննէսին…

Գրեցաւ ի թվին ՋԼԱ (1482) ամին, որք հանդիպիք աստուած ողորմի ասացէք եւ աստուած ձեզ ողորմի, ամէն:

 

ՄԱՇՏՈՑ

Ա. Սիւրմէեան, Ցուցակ Հալէպի Ա, 81, էջ 163

 

Գրիչ` Յակոբ

Գրեցաւ սուրբ գիրքս ի թվիս Հայոց ՋԼԱ. (1482), ձեռամբ Յակոբ մեղսամած քահանայի, ի խնդրոյ սրբասնեալ եւ առաքելաշնորհ եպիսկոպոսն տէր Յովանիսի, ի վայելումն անձին իւրոյ եւ յիշատակ հոգւոյ իւրոյ: Վասն աղաչեմ զամենեսեան, որք պատահիք սմա տեսութեամբ եւ կամ օրինակելով յիշեսջիք ի մաքրափայլ յաղօթս ձեր զտէր Յովաննէս եպիսկոպոսն եւ զմեղաւոր գրիչս զՅակոբ ծերունիս, եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ աստուծոյ: