Հայերէն Յիշատակարաններ

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Շըշկան գիւղ, Իրան, Փերիա, ՄՏՄ

 

Գրիչ` Բարսէղ

Վայր` Քաջբերունիք, Ասպիսնակ գիւղ

 

(5) Արդ, բարոյ ամենայն որ ցանկայ, ոմանք մասանց եւ այլք բոլորին: Աստուածասէրն եւ գերագունիքն, ամենօրհնեալն եւ հոգիացեալն ի գործ ամենայն առաքինութեան կինն Թուրվարդէն` տեսեալ զսորա ահագին սպառնալիքն եւ զանճառելի աւետիքն եւ եռափափաք սրտիւ եւ յաւժար… կամաւք ստացաւ զսուրբ Աւետարանս յիշատակ իւր եւ հասրաթամահ որդոյն իւրոյ` փեսա Պուտախին, որ էր որբ եւ էդգար(՞) մնացեալ ի հօրէն իւրմէ ի պարոն Սարգսէն, որ էր խիստ գովելի եւ իմաստուն եւ սիրելի ամենեցուն, որ եւ նա թուխ մուրուաւք խեղճ մեռար եւ հասրաթով եթող սուգ ընդանեաց իւրոց` սա այս դեռաբոյս պատանիս, որ մնաց ժառանգ ի բարի հօրէն իւրմէ, եւ սա տարաժամ մահով եւ կարճամահ եւ մանկամեռ փոխեցաւ ի Քրիստոս: Եւ ողորմելի մայրս` Թուրվարդէն զայս || ոգոյ խոհեմութիւն արիութիւն ողջախոհութիւն եւ արդարութիւն եւ այլ բազում պատճառս յորս գաղափարի չորս գլուխ աւետարանիչս: Զի թէպէտ բազում բանք, որ երեւին ի սա ներհակ միմեանց, այլ քաջ ճշմարիտ եւ յոյժ միաբանք միմեանց:

(3) ամենայնի անասելի կսկիծ տեսեալ եւ դառն տրտում կենօք եւ լալոտ աչօք անցոյց զսակաւ ժամանակս, եւ ապա` հետ Բ. (2) ամաց` խաղ` ողորմելի մայրն Թուրվարդէն … փոխեցաւ ի հանգիստ, եւ եղաւ առ սիրուն որդոյն Պուտախին, եւ Ամիր-Սարգսին, վասն որոյ ամենեքեան ուղիղ սրտիւ եւ լի բերանով աստուած-ողորմի ասացէք հասրաթամահ շողպատկեր Պուտախին, եւ հօր եւ մօր նորին, ամէն: Եւ զմնացեալ յիշատակս նորա զպարոն Ջաջուռն, եւ զծնողս իւր` զտէր Յովաննէսն եւ զԽաթուն-Մէլիքն, որ յայսմ ամի երկուքն փոխեցան ի Քրիստոս` ի միում ամռան, եւ վասն որոյ աստուած ողորմի ասացէք: Այլ եւ Թուրվարդին դստերն` Գոլիմսրուն, որ եւ նա ի սոյն ամի` հարսն փոխեցաւ ի Քրիստոս, եւ մնացեալ դստերացն, Թուրվանդին՝ Բէկի-Խաթունին եւ Պստիկ-Խաթունին Գուլիմսրին որ երեք ամսէն պսակած հասրաթամահ եղեւ, եւ զկենդանի յիշատակս նոցա զպարոն Միքայէլն, եւ զծնողսն իւր, եւ զռէս Մկրտիչն, եւ զԳուլիմսրին, այլ եւ զմայրն Մուդամն եւ || Ղադամ || զՄիքայէլն, եւ զամուսինն իւր զՆուբարն, որ գնաց առ աստուած Գ. (3) զաւակօք, եւ զմիւս կենակիցն իւր զԹամսի-Խաթունն, եւ զնորաբաղբաջ զաւակս նորա զՇախզադէն եւ զՇաղաւաթն … զնոր տանուտէրն զպարոն Ջաջուռն, որ տղայհասակ` Ի. (20) ամոց` ի տանուտրութիւն հաստատեցաւ, եւ է ձեռնաւոր գեղիս:

(6) Արդ, յանկ ելեալաւարտացաւ աստուածախոս եւ աւետաբեր սուրբ Աւետերանս ի թվ. ՋԽԷ. (1498) ամին, ի գաւառս Քաջբերունի, ի գեաւղս Ասպիսնակ, ընդ հովանեաւ սուրբ Ստեփանոսի եւ սուրբ Երրորդութենիս:

Եւ արդ, յայսմ ամի յորում թվականն էր ՋԽԷ. (1498) եւ տանուտէր տարոյ կոյսն, ի ձըմըռնային սառնասառոյց ժամանակի, որ էր աւր Սահմի-փետրւար ամսոյ, եղեւ փորձութիւն եւ նեղութիւն Հայոց ազգիս, զի արեանարբու եւ գազանաբարոյ զօրքն իսմայէլեան եւ հեծեալքն Պարսկաստանից շրջեցան ի Հայաստան աշխարհն։ Նախ ի գաւառն Վասպուրական` ի Վան եւ յՈստան անթիւ բազմութիւնք հեծելոց, որ էր ԺՌ. (10, 000), ընդ ինքեանս ունելով զնորընծայ փադշահն զԱլուանդ, եւ կացին անդ ԺԵ. (15) աւր, ուտելով եւ առնելով եւ խլելով` զրկեցին զտառապեալ ազգս Հայոց:

Եւ ապա անդի ելեալ եկին ի գաւառս Քաջբերունոյ անհամար ազգ թաթարաց, եւ եկեալ նստան եւ ձմեռնացան քաղաքովն եւ երկրովն: Եւ ի սաստիկ ցրտասառոյց եղանակին` զմարդ եւ զանասուն ի տանէ հանէին եւ ինքեան մտանէին ի ներքս` գրաստօքն իւրեանց. եւ զկերակուրն, զոր ամբարեալ էին մարդոյ եւ անասնոյ` զամենեսեան ըմբռնեցին եւ առին: Եւ նովաւ ոչ բաւացան, սկսան չարչարել զքրիստոնեայսն վասն խոտի եւ յարդի, գարոյ եւ գինոյ, եւ վասն կերակրոց եւ ըմպելոց: Այլ եւ բազումք հարճ ձգեցին ի վերայ քրիստոնէից, որ ի գլուխն ԲՌ. (2000) դահեկան: Եւ բազում տանջանօք չարչարէին զքրիստոնեայս` (2) կախէին եւ ծեծէին եւ ի բանդ արկեալ` պահէին յերկաթս մինչեւ չտային զհարկս: Եւ անմեղ քրիստոնեայքն տոռեալ եւ կապեալ էին, զի ոչ կարէին նստել վասն ահի եւ երկիւղի անօրինացն, եւ ոչ կարէին փախչել վասն սասկութեան ձմեռանն, զի ձիւնամեծ էր եւ ձիւնն սատկասառույց առեալ էր զդուռն: Եւ քրիստոնեայքն ահաբեկ եղեալ ոչ գիտէին եթէ զինչ արասցեն: Եւ այս ամենայն նեղութիւնս մարդկան եղեւ, իսկ անասնոց խեղճն եւ սովալլուկ լինելն ո՜ կարէ պատմել: Քանզի յորժամ հատաւ խոտն եւ յարդն եւ գարին եւ դեռեւս ձիւնն առեալ ունէր զդուռս եւ անասունքն յոյժ նուաղէին եւ դարման ոչ գտանէին, վասն որոյ ամենեքեան կոձելով, աղաղակելով, բայելով, կռնչ[ել]ով գետազան սովամահ մեռանէին, եւ ողորմելի քրիստոտնեայք զիւրեանց խեղճն թողեալ` զնոսա ողորմ լացին, եւ աւաղէին դիաթաւալ շ || ջել անասն || անհաւատ զօրն թաթարաց այնչափ կացին եւ նստան մինչեւ հատաւ խոտն եւ յարգն եւ գարին, եւ ապա յարուցեալ դարձան եւ գնացին ի տեղիս իւրեանց` ուստի եկեալ էին։ Զի ի սուրբ Սարգսէն մինչեւ ի ծառազարդարն յայսպիսի նեղութիւնս եկաց քաղաք եկ երկիր, վանք եւ անապատ: Իսկ նոքա որ գնացին ի Թարէզ եւ խառնեցան ընդ Իբայ-Սուլթանին, եւ դարձեալ անդրէն բարդար(՞) յըղըրկեցին ալեկոծեալ երկիրս Արճիշոյ, եւ ողորմելի քրիստոնեայք ահաբեկ եղեալ էին եւ յուսահատեալ: Վասն որոյ ամենեքեան ելեալ փախստական եղեն տամբ եւ ըռզակօք յօտար երկիր, եւ գնացեալ մնացին մինչեւ ի ժամանակս համբարձմանն եւ պենտակոստէն, որ է յեղիական պասն: Եկեալ բերին զՄուրատխանն` զորդին Աղուպ փադշահին ի Շամախոյ ի դուռս, եւ ելին ի գաւառն Սիւնեաց, որ է Ալնջայ: Զայն լուաւ Իբայ-Սուլթանն (1) || եկեալ բազում հեծելով եւ ճակատեցան ընդդեմ իւրեանց առ ափն Երասխայ: Եւ ոչ կարէին պատերազմել վասն հորդասահութեան գետոյ, մինչեւ փոքր մի նստաւ ջուրն: Եւ ապա պատերազմեալ` արարին բազում կոտորումն:

Եւ առ Իբայ-Սուլթանն [զՄուրատ]-անն, եւ տարեալ ընկեց ի բերդն Մակուայ, եւ արար գալուլական ի դղեակս նորա:

Իսկ Ղասում պարոնն` որդին Ջհանգիրին, որ էր ի յԱմիդ եւ ի Մերդին, իբրեւ լուաւ զառաջանալն Իբրայ-Սօլթանին, եւ յարուցեալ բացում հեծելօք եւ եկն պատերազմել ընդ նմա, եւ եկեալ պատահեցան միմեանց ի ստորոտ լարին ի Սուկաւ, որ է Քոսադաղ, եւ կացին դէմ իրեանց ԺԵ. (17) օր: Իբրեւ գիտաց Ղասում ըզզօրութիւն [Իբայ-Սօլթանին` եղեւ փախստական: Իսկ] Իբայ-Սօլթանն զհետ գնացեալ ոչ եհաս նոցա, վասն որոյ քանդեալ եւ աւարել եւ թալանել զգաւառն Բասենոյ եւ զԱւընկոյ, որ էառ լերամբն եւ մայրիւն Լիբանանաւ: Եւ շրջեցան հեծելեզաւրքն ի յերկիրն ամենայն, եւ առին զամենայն առ ի զաւար մինչեւ ի Կառնոյ քաղաքն, որ Թեօդուպաւլիս, որ կոչի Արզրում: Եւ ապա անտի դերձաւ Իբայ-Սօլթանն եւ եկն ի յԱղոյհովիդն, ունելով ընդ իւր զնորընծայ փաթշահն զԱլուանդ` զորդին Իւսօֆ-իմիրզին, եւ եկեալ նստաւ յԱրճէշ աւուրս եւ տեսեալ զկարմունջ գետոյ աւեր եւ խորտակեալ, վասնորոյ հրաման ետ շինել զկարմունջ գետոյ: Իսկ նենգաժոտ ազգն մահմեդական մատնեցին զգերեզմանսն քրիստոնէից, որք էին տապանք մեռելոց ի վաղուց ժամանակաց: Զնոցա քարինս ասաց զակել եւ շինել զկամուրջն, եւ աստուածուրաց ազգն անօրինաց սկսան զակել զշիրիմն հարց մերոց եւ տարան ի շինումն կարմնջին:

(4) Իսկ ի հասանեն մեր ի Նաւասարդն դարձեալ եղեւ սուք անմխիթար եւ կսկիծ աղիողորմ ազինս Հայոց. զի ոխակալ ազգն Մարաց դարձեալ զօրացան եւ եկեալ ասպատակեցին զերկիրն Ըռշտունեաց. եւ արարին բազում առ եւ թալան: Աւրըստաւրէ սպասէին առման վասն աստուածապահ կղզոյն Աղթամարայ, ասէլով թէ զինչ ի ծովու բոլորս մալ եւ գանջ կայ` ամենայն անդ է եղեալ: Վասն որոյ ի դիպող ժամու կալան Դ. (4) փուռն եւ մտեալ ԲՃ. (200) քուրդ յանառիկ կղզին Աղթամար, եւ առին զամենայն ոսկի եւ զարծաթ. զգանձ եւ զկումաշ, զգիրք եւ զաւետարան, զաջ եւ զխաչ, եւ արարին զԱղթամար որպէս հուղս մրգապահեաց` ըստ յառաջատեսութեան Դաւթի, որ գուշակեաց վասն Երուսաղէմի, եւ ասաց աստուած` Մտին հեթանոսք ի ժառանգութիւնք քո եւ պղծեցին զտաճար սուրբ քո, աստանօր այն կատարեցաւ ի վերայ Աղթամարայ: Եւ այս ամենայն, որ եղեւ եւ եկն ի վերայ մեր, վասն մեղաց մերոց:

(7) || ամենեցուն, եւ զբարի ամուսինն զԽաթուն-Փաշէն, եւ զնորաբողբոջ զաւակս նորա զԽօշխաբարն, զԿարապետն, եւ զքոյր նորա զՋանաղէն, այլ եւ հարազատ եղբայր իւր զպարոն Մսրշէն, եւ զկենակիցն իւր զԽանումն, եւ զզաւակս նորա զԽանզադէն, եւ զերախտաւոր քոյրն իւրեանց զՄուղալն, եւ զզաւակս նոցա, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն` զկենդանիսն եւ զյանգուցեալսն ի Քրիստոս, ամէն: || զպարոն Ջաջ[ուռ || եւ զՄիքայելն, եւ զՄսրշէն, եւ զիւրեանց մեծ պապերն` զՅովասափն…

Փծուն գրիս զԲարսէղ սուտանուն քահանայ եւ գործով ունայն եւ թափուր զիմ անարժան երեսս ձեզ ի գետին դնելով` միոյ աստուած-ողորմոյ արժանի առնել` զիս զեղկելի գրիչս, եւ զհայրն իմ զՄկրտիչն, եւ զմայրն իմ զՄելիքն, եւ զամուսինն իմ Մուաթն, եւ զզաւակսն` զՎարդանէսն եւ զՅովհաննէսն, եւ զուսուցիչն իմ զտէր Ազարիան, եւ զԿարապետ քահանայն, եւ զձեր || երախտիք ունի ի վերայ իմ եւ || նոցա վարձահատոյց յիւր միւսանգամ գալուստ, ամէն:

 

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 960

 

Գրիչ` Վանական

Վայր` Ձորէվանք

 

ա

 

… Արդ, յերեսս անկեալ աղաչեմ զամենեսունս սուրբ եկեղեցւոյ, որք հանդիպիք աստուածաշունչ կտակիս որ կոչի Մաշտոց, որ է սա կատարաւղ է. (7) խորհրդոյ եկեղեցոյ եւ ունի սա շարադրեալ յինքեան զեւթն աստիճան եկեղեցոյ, այլ եւ զամենայն հոգէկան եւ մարմնական անդամոց մերոց. զոր թէ կամիս շուտով զտանես ի յըսկիզբն գրոցս նկարեալ ի ցանկն:

Երդ ես` յետինս ի կարգաւ[որ]աց եւ տրուպս ամենայն եկեղեցայկանաց Վանական եղէ ցանկացող այսմ պատուական մարգարտի, ի նեղ եւ դառն ժամանակի, որ եղեւ հալածումն ի վերայ ամենայն քրիստոնէից:

  Զի եկն Մուրատ-Խանն ի Շամախոյ, որդի Յաղուպ-Բէկին, եւ չուեալ եկն ի Բազարչայն` էած հալածումն ի վերայ ամենայն քրիստոնէից: Տանջէր զաշխա[րհա]կանս եւ զկարգաւորքս եւ ասէր. Տուք զջիրզայն, թաւաութի ջիզրայն, թասխիրի թաւ[ա]ութ. զի ոչ գիտէին, թէ զինչ բարբանչեսցէն եւ տանջեսցեն զհաւատացեալս: Եղեւ հալածումն ի յերկիրս Վայի-ձորոյ, փախեաւ ամենայն երկիրս ի լերինս եւ ի ծերպս վիմաց: Ի սուն ժամանակի եղեւ ի սկիզբ գրոցս, ի գուղս, որ կոչի Փոնձաթաղ, գրեցօ մինչեւ ի Սրբեալ տաճարին: Եւ անդի գնացեալ ի վանկս Ձորիվանս, զաւուրս Լ. (30) փաղչելով գըծագրեցաք, մինչ ի մկրտութիւնն: Եւ անդի փախէաք ի ձորակս, որ կոչի Ծակքար, եւ անտի ոչ ետ թուլ սատանայ, եւ ած ի վերայ տաճիկ մի փիատայ, եւ փախստական արարեալ զկրաւնաւորքս: Եւ իմ` առեալ զաւրինակն, փախչէի ի ստորոտ լերինն, եւ նորա հետամուտ եղեալ զհետ իմ, եւ ես առ տէր աղաղակելով փախեա մղաւն մի, եւ զերծոյց զիս տէր ի նմանէ, եւ ոչ կարաց հասանել: Նորա դարձեալ ի տեղին, որում ըզխրճիթսն արարեալ էինք, տարաւ զաւանակն վանիցն, եւ եթող զբեռն ի վերայ միաբանիցս, զի տէր աստուած դիցէ զբեռինս մեղաց սոցա ի յուս նորա եւ առաքեսցէ իւր ինքն կամեսցի:

Ի ամսեանն հինգերորդի եկն Իպի-Սոլտեանն ի Դայեվրէժոյ, եւ եղեն ճակատ առ ճակատ, եւ ախտահարեալ զՄուրատ-Խանն, եւ արար գնայ ձերբակալ, եւ եդ ի բանտի, եւ ինքն գնաց ի Արզրում, ի վերայ Ղասում-բակին. եղեւ խաղաղութիւն:

Եւ իմ դադարեալ ի տեղին, որում հալածեաց տաճիկն, գըձագրեցի մինչ ի Կոչումն յապաշխարութիւն: Եւ անդի ոչ ետ թուլ ոսոխն. էած ի վերայ իմ իժ մի. եւ իմ հայել ի յաւրինակն, կայր իժ մի մերձ ի յաւրինակըն, եւ բանայր զբերանն առ իս. իմ զայն տեսեալ` զահի հարեալ փախեա:   Եւ իջի վանկս Ձորէվանս, աստ վճարեալ, ի դրան սուրբ Աստուածածնի տաճարիս, ի աջոյն սրբոյն Կուրղի հայրապետին, եւ մարմարոնեա սուրբ Գաբրիէլի, եւ սրբոց Վարդան[ան]ց նշխարացս, եւ այլ սրբոցս, որ աստ կան հաւաքեալ:

Եւ եղեւ զրաւ գծագրութեան սորա ի թվիս Հայոց ՋԽԷ. (1498), առ ոտս աստուածաբան վարդապետացս Վարդան վարդապետի, եւ Աբրահամ հռետորի, եւ առաջնորդ սուրբ ուխտիս տէր զԱզարիա բարէմիտ կրունաւորի, եւ այլ կրաւնորացս` զտէր Վրդանէս հայրպետն, զմիւս զտէր Վրդանեսն, որ զկէս գրոցս թուղ[թ]ն կոկեց, եւ միակեցք Բ. (2)` զԱկոբ կուսակրուն, եւ զընկեր նորին զՂուկասն, ի ղանութեան Ալպանտ իմիրզայի, որդի Ուսուփ-բէկի, թոռն մեծ Հասն-բակին, ի աթոռակալութեան սուրբ Էջմիածինն տէր Սարգսի, եւ իշխանց տեղոյս պարոն Արղութայի, թոռն մեծ Ջումային:

  Ի յայսմ ամի եղեւ հարուածք մեծամեծք, եւ եհար Իպա-Սոլթանն քաչ ասպարապետն Ալպանդ միրզեին` յաղիս Դ. (4). եւ ած աւեր ի վերայ յերկրին Բասինու, եւ կողոպտեալ զամէնեսեան եւ էրէրայր ամենայն աշխարհս իբրեւ զնաւս հողմայկոծեալ այլեաց ի մէջ ծովու, ի տեղիս տեղիս մահ: Այս ամենայն եկն ի վարեյ մեր վասն ծովացեալ մեղաց մերոց:

  Արդ, ես` Վանական հէք, փանաք, որ միայն զանունս ունիմ եւ ոչ զգործս, որ շնորհաւք սուրբ հոգոյն ըսկսեալ եւ ողորմութեամբ նորին կատարեալ, յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց` հոգեւոր վարդապետին իմոյ Յակոբ վարդապետին, եւ պապոյն մերոյ Աստուածատուր տնտեսին, եւ ծնողաց մերոց Էտէշային, եւ զմայրն իմ Հռիփսիմա, եւ եղբարցն իմ Դաւթին, Միրանշաին, Իսպահանշաին, զՋանիբէկին, զԱստուածատուրն, զԹումայ դպրին, զոր տէր աստուած վայելել տացէ, եւ զքեռսն մեր` զհանկուցեալսն առ Քրիստոս` զՄինախաթուն, զԽորիշայ, եւ զկենդանիս զՇահինար, եւ զհօրաքույր մեր զԽոնթշայ, եւ զԳունարին կողակիցն Մանիշակ, եւ սիրելի մաւրաքուր մեր զՄարդայն, փոխեցեալ առ Քրիստոս ՋԽԶ. (1497) թվ[ականին], էթող մեզ տրտմութիւն:

Դարձեալ, կրկին անգա[մ] աղաչեմ յիշել ի տէր զվերոյգրեալքս ի սմա զտէր Զագարա բարեմիտ կրունօոր` առաջնորդ սուրբ ուխտս, եւ զեղբայր սորին զԱկոբ միայնակեցն, որ զաւրինակն շնորհեցին, եւ բազում սպասու ջանացին առ մեզ…

 

բ

 

  Ո՜վ տղաացեալ մանուկդ Յիսուս, դու ողորմեա ամենայն հաւատացելոց եւ ինձ մեղուցեալ Վանական սուտանուն կրօնաւորի, վա եւ եղուկ, զի կամ ես ի ծերպս վիմաց սասանեալ եւ տարէկուսեալ ի ահէ անօրինաց, ի թվ. ՋԽԷ. (1498):

 

գ

 

  Վա՜շ 'ւ եղուկ, զի կայի մեջ վիմաց, ի արգելական խցի, ի հայել յաւրինակն տեսի իժ մի, զի մերձ էր ի օրինակն. եւ տեսեալ զահի հարայ եւ փախայ:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 3048

 

Գրիչ` Առըստակէս

Վայր` Ձորայ վանք

 

… Արդ, գրեցաւ նամակս աստուածաին եւ արարչին խաւսեցեալ կտակ եւ բանին կենաց հրամաեալ բանս` սուրբ Աւետարանս աստուածաբան եւ աստուածախաւս ի թուաբերութեանս ՋԽԷ. (1498), ի վանքս Ձորայ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս, եւ սուրբ Ակովբէս, սուրբ Ամենափրկչէս: Ի թագաւորութիւն Առըստամ փատշային, Էմատ-խանին, թագաւորութեան Յալպանտ-միրզին, պարոնութեամբ Յիպայ-Սուլթանին, հայրապետութեամբ տէր Շմաւոնի, իպիսկոպոսութեամբ տէր Սարգիսին, ըստ խնդրոյ եւ փափաքանաց եւ հաւատարիմ եւ ուղղափառ, պատուական Երազիզ ամուսին իւր Մանիշակ, դեռայբուսիկ որդին Ստեփաննոս քահանա…

… Արդ յերեսս անկեալ աղաչեմ … յիշեսջիք զխաւարեալս հոգով, եւ զաղքատս ի բարեաց գործոց, զփծուն եւ զտխմար եւ զյետին գրի զԱռըստակէս սուտանուն…

… Ողորմածն աստուած թողութիւն շնորհեսցէ ամենայն յանցանաց իմոց, եւ ծնաւղաց իմոց, եւ վարդապետին իմոյ տէր Թումին, եւ արժանի արասցէ երկնից արքայութեան, ամէն…

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 3629

 

Գրիչ` Ալեգսիանոս

Վայր` Մաքենացոց վանք

 

… Արդ, գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի թվականիս Հայոց ՋԽԷ. (1498), ձեռամբ անարժան, հեք, ֆան[աք] || [Ալեգսանո]սու, միայն աբեղա. եւ գործով ունայն եւ վաթար եմ քան զամենայն մարդ, ի սուրբ ուխտս Մաքենացոց, ի դուռս սուրբ տաճարիս եւ հայր Սողոմոնի գերեզմանիս եւ այլ սրբոց, որ աստ կան. ի առաջնորդութեան սուրբ ուխտիս Սարգիս վարդապետին: Ետոյ եկաւ եպիսկոպոս մի Դաթէոս անուն, հակառակութիւն մէջ անկաւ, եւ ի չարէն ոչ եղեւ միաբանութիւն սոցա` ելաք: Ի Մաքենիսն սկսա եւ [ի Վ]ասակաշէն վճարեցի: [Այսմ ամի եղեւ || խռովութիւն խիստ, Իպա-Սաւլթան անուն պարոն էառ զԱհմատ-խանն եւ զՄուրատ-խանն, եւ էած աւեր աշխարհի, զերեք տարէն մալն Գ. (3) ամսումն էառ: Աստուած զիւր ումր կարճ անէ սրբոց բարեխաւսութեամբ, ամէն:

 

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 1084

 

Գրիչ` Փիլիպոս եպիսկոպոս

Վայր` Հաղբատ

 

Ո՜վ սուրբ հայրապետ եւ անուանակիր սրբոյն Սարգսի զաւրավարին, եւ սրբասնունդ եպիսկոպոսք, եւ սիրողք սրբութեան քահանայք, եւ սարկաւագունք, եւ անմահութեանց արժանաւորք դպիրք, եւ ժողովուրդք, յերես անկեալ աղաչեմք զհանդիպողքդ սուրբ Էջմիածնի աթոռոյդ` յիշալ ի սուրբ յաղաւթս ձեր զնուաստ ոգի Փիլիպոս եպիսկոպոս` սակաւ աշխատող տառիս, եւ ինքն ողորմածն աստուած ողորմեսցի ձեզ եւ մեզ ի միասին յաւուրն ահեղ ատենին իւր, ամէն, ամէն:

Գրեցաւ ի սուրբ ուխտս ի Հաղբատ, առ ոտն տեառն Սարգիս կաթողիկոսին ամենայն Հայոց. յորս էաք փախուցեալ ի յանաւրինաց վասն դառնութեան ժամանակիս եւ ծանր հարկապահանջութեան. ՋԽԷ. (1498) թվ.:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 6273 (Ղ. Փիրղալէմեան, Նշխարք պատմութեան հայոց), էջ 373, Վան` Տիրամայր եկեղեցի

 

Գրիչ` Մկրտիչ

Վայր` Հաղբատ

 

… Եւ արդ տրուպս յամենայնի Մկրտիչ լոկ անուամբ աբեղայս գրեցի զսա ի թուին Հայոց ՋԽԷ. (1498), ի հռչակաւոր սուրբ ուխտս Հաղբատու, ընդ հովանեաւ տէրունական սուրբ Նշանիս եւ այլ բազմահաւաք սրբութեանց. ի հայրապետութեան տեառն Սարգսի ի յառաջնորդութեան սուրբ ուխտս տէր Իգնատիոսին, … ի խնդրոյ խոճայ Կարապետին եւ իւրայնոցն ամենեցուն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 8409

 

Նկարիչ` Աբրահամ

Վայր` Սեւան կղզի

 

ա

 

Թվ. ՋԽԷ. (1498).

Զաստուածաբան մեծ րաբունի`

ԸզԴանիէլ քաջ եւ արի`

Եւթնարփենի շնորհիւ իլի,

Մեկնէ զբանս համասեռի,

Նստեալ ի սուրբ Սեւան կղզի,

Առաքինեալ եւ անուանի.

Լոյս ծագելով ամենայնի

Ի ժամանակս դառն եւ յետի:

Սա զարդարէ զեկեղեցի,

Եւս առաւել զՍեւան կղզի

Ի զանազան զարդ պերճալի,

Պճնեալ ի տիպս հրճուելի,

Որպէս եւ այս մատեան բանի`

Ետ զսա գրել իմոյ ձեռին

Յետ այրեցմանն դիւացն աստի.

Յիշման առնէք զսա արժանի

Ով որ կարդա կամ հանդիպի:

Նայ եւ զգրչակս յետ ամենի:

Կարքօորաց, որ կան յերկրի,

Եւ դուք առջին վարձս բարի

Բարեաց տուողէն յամենայնի:

 

բ

 

Զաստուածաբան մեծ րաբունին`

ԶԴանիէլ` մեկնող բանի,

Զստացող սուրբ մատենիս,

Եւ զաշակերտ եռայմեծիս

Զաբրահամ անվարժ գրչիկս`

Յիշել յաղօթս ձեր արժանիս,

Եւ դուք առնէք վարձս բարիս:

 

գ

 

ԶԱբրահամ նկարիս յիշեա եւ ասա միշտ տէր ողորմեա:

 

ՃԱՇՈՑ

Նոր Ջուղա 435, ՄՏՄ

 

ա

 

Զստացող սուրբ գրոցս զբարեմիտ եւ զերջանիկ զպատուական ծերունի քահանայ զՄեսրովբ եւ զորդին իւր զՄելքիսէթ քահանայն յիշեցէք, եւ զիս` զմեղուցեալ անարհեստ գրիչս ի սուրբ յաղաւթս ձեր, եւ աստուած զձեզ յիշէ:

 

բ

 

Ծաղկող` Ստեփանոս Առընջեցի

 

Իսկ նըկարեալ եղեւ սմին

Ձեռամբ փցուն յարհեստ գրչին`

Ստեփանոս եպիսկոպոսին,

Որ գաւառաւն յԱյրարատին,

Ի խնդրոյ տէր Մեսրոբին

Եւ իր որդո Մելքիսէթին,

Հայրապետութեան տէր Սարգսին,

Նստեալ յաթոռ Լուսաւորչին,

Իննհարիւր քսան թվին,

Ելից զթիւ վեց քառասնին.

Եւ Ըռըստում մեծ պարոնին`

Նստեալ ի թախտն ի Հուլաւին.

Եւ ժառանգեալ զաշխարհս նորին`

Մինչեւ ի ծովն Հընդկային.

Բայց ծաղկեցաւ գիրս թվին

ՋԽԷ. ամին (1498)«

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փոկա գիւղ, ՄՏՄ, Ալիշան, «Սիսական», էջ 161

 

Գրիչ` Աստուածատուր

Վայր` Եղեգեաց վանք

 

Գրեցաւ ի յանապատիս Եղեգեաց, ընդ հովանեաւ սուրբ Ամենափրկչի տաճարի, ձեռամբ Աստուածատուր անպիտան ծառայի, ի թվին ՋԽԷ. (1498) … կինն Մամէն … յիշատակ … հաւրն Ղուպաթին, եւ մաւրն Գուլիհանին, եւ եղբօրն Մամին` Քեղպաթին, Ելէքսիանոսին, զՀապելն, Ղազէն, Մարգարէ, զքոյրսն Սելվիկն եւ Մարիամն, եւ զայրն եւ զՖարամազն, եւ զորդիսն` Ազիր, Վրդանէս, եւ Վարդան, եւ Զուլալն, Զուլում, զԳարիանայ, եւ զհոգեւոր որդին Մամին` Ստեփանոս, զՀէկազն, Բաբէն, Ղուկասն, Նուկարն, Դանիէլ, Միրզէն, Ուսկան, եւ հարսներն Եղիսաբեթն, զԱլախաթունն…

 

ՇԱՐԱԿՆՈՑ

Երեւան 2445

 

Գրիչ` Կարապետ Բերկրեցի

Վայր` Բերկրի

 

  … Աւարտեցաւ աստուածաշունչ տառս, որ կոչի Շարակնոց ի դառն եւ ի նեղ ժամանակիս, ի յաւուրս Ալուանդ փաթշախի, որ բազում աւեր արար Իբա-Սաւլթան, եւ աշխարհս ի նեղութիւն կայեաք:

Ի թուականութեանս Հայոց ի ՋԽԷ. (1498) գրեցաւ սուրբ գիրքս ի քաղաքս Բերկրի, ընդ հովանեաւ սրբոյն Գէորգեա զաւրավարին եւ յառաջնորդութիւն սուրբ ուխտիս տէր Յուսկա որդոյ` քաջ րաբունապետին Մկրտիչ վարդապետի եւ Ստեփանոս արհեպիսկոպոսի, ձեռամբ յաւգնամեղ եւ անարհեստ գրչի Կարապետի Բերկրցոյ, ի վայելումն Ստեփանոս խաչընդուս կրաւնաւորին, յիշատակ իւրն, եւ ծնաւղաց իւրոց, եւ ամենայն արեան մերձաւորին, յիշատակ իւրն, եւ ծնաւղացն իւրոց, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց: Դարձեալ, աղաչեմ յիշել ի տէր Ստեփանոս կուսակրաւն աբեղայն, որ ըստացաւ ըզսա ի հալալ արդեանց իւրոց` յիշատակ իւրն, ծնաւղացն` հաւրն Ղարիպշին եւ մաւրն Ոսկան, եւ եղբարցն Աբրահամին, եւ Յակոբին, եւ Բախտիարին, եւ զքեւերն Բահրազըզին եւ Նշխունին, եւ պապանցն` Սադաղին, եւ ամուսնոյն իւրոյ Մարթին, եւ Ստեփանոսին` երախտաւոր հաւրն իմոյ:

Դարձեալ, աղաչեմ յիշել ի տէր Յոհանէս վարդապետն իմ, որ բազում երախտիք ունի առ մեզ: Ընդ նոսին աղաչեմ յիշել ի տէր զհանգուցեալն ի Քրիստոս զԴանիէլ եպիսկոպոսն, եւ զմիաբանքս սուրբ ուխտիս` զտէր Յոհանէս եպիսկոպոսն եւ զհէրպետ տէր Մխիթարն, եւ զմեծ տէր Մխիթարն, եւ զտէր Աստուածատուր Նըղաշն, եւ զտէր Թորոսն, զՎարդան, զՊաւղոսն, եւ զտէր Մէլքեսէթն, զԿիրակոսն, զՂազարն, զՅովանէսն, զԽաչատուրն, զԱրուսն, եւ զծաղկեալ զաւական իւր զտէր Կարապետն, զՅակոբն, զՍադաղէն, զԴարուէշն, զԽարտէշն, եւ զիւր եղբարքն, եւ զքոյրն իւր զՄեհրուբանն, եւ զամենայն արեան մերձեւորսն, ամէն:

Դարձեալ, աղաչեմ յիշել ի տէր զբարի կինն զՍառէն, որ Է. (7) շախռուխի աւգնական եղեւ գրոցս, աստուած ողորմի ուր հոգուն:

Դարձեալ, աղաչեմ յիշել ի տէր զԿարապետ ծաղկաւղս. զմագաղատս զուգեցի, եւ գրեցի, եւ զարդարեցի ոսկով եւ ծաղկիւ: Աղաչեմ ըզձեզ, ո՜վ սուրբ եղանակողք, յիշման արժանի առնել զիս, եւ ծնաւղսն իմ, եւ զեղբարսն իմ, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն իմ. եւ որ լի եւ առատ աստուած-ողորմի ասէ` եւ աստուած իւրն ողորմեսցի, ամէն:

Դարձեա, աղաչեմ յիշել ի տէր զհոգեւոր հայրքն իմ եւ զուսուցիչն իմ` զտէր Մինաս ծաղկողն, եւ զՊետրոսն, որ բազում երախտիք ունին ի վերայ մեզ. աղաչեմ զձեզ աստուած-ողորմի ասէք եւ աստուած ձեզ ողորմի, ամէն:

Ընդ նոսին աղաչեմ յիշել ի տէր զիրիցմէրն զԽանումն, որ Բ. (2) շրուանով աւգնական եղեւ գրոցս, աստուած ուր հոգուն ողորմի, ամէն:

Դարձեալ, աղաչեմ յիշել ի տէր զտէր Ստեփանոսի հարսներն` զՄուրաթն, զԹուրվանդէն, զհանգուցեալ զՄրուաթն, եւ զաւակսն իւրեանց` զԽլդաթն, զՂազարն, զԿարապետն, զՂարիպշէն, զԱւետիսն…

Ընդ նոսին աղաչեմ յիշել ի տէր զքւերորդիքն իմ` զՄխիթարն, զՍարգիսն, զՏաւնապետն…

Որպէս դիւրին է նաւավարի խաղաղութեամբ հասանել յեզր ծովին, այնպէս գրչի` յետին գըծին:

 

Ձեռքս փըտի` ի հող դառնայ,

Գիրքս յիշատակ առ ձեզ մընա,

Որք ընթեռնուք աւքտիք ի սմայ`

Յիշէք առ տէր զգծող սորա:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 4955

 

Ծաղկող` Կարապետ Աղթամարցի

 

ա

 

… Արդ, այսմ գաղափարութեան ցանկացաւղ եղէ ես Թումայ միակեցս, եւ ետու գըծագրել զսա ի հալալ եւ յարդար վաստակոց իմոց, յիշատ[ակ] հոգոյն իմոց, եւ ծնաւղսցն իմոց` հաւրն իմոյ Սարքսին եւ մաւրն իմոյ Նազհաթունին, եւ եղբարցն իմոց Ֆառհաւին, Հայրապետին, եւ Մխիթարին, եւ այլ ամենայն արեան մերձեւորացըն մերոց` կանդանեաց եւ հանգուցելոցն:

  Ես Թումայ միակեցս ետու զսուրբ Աւետարանս ի գեաւղս, որ կոչի Առնաց, ի դուռն սուրբ տաճարիս Գէորգայ, ոչ ոք չիշ[խ]եսցէ հեռացուցանել զսա կամ ծախելով կամ գրաւելով, ոչ ի մերոց եւ ոչ ի յաւտարաց, եւ ոք յանդգնի եւ արասցէ` նա պատժի ի Քրիստոսէ, ամէն:

Դարձեալ … յիշեցէք ի սուրբ յաղաւթս ձեր զմեծ րաբունապետս զՍտեփաննոս վարդապետն, որ ԺԲ. (12) տարի շիւար մնաց, որ միակեց ի յաստուած փախեցաւ եւ եղբայրքն կոծ չի էրին մինչեւ վարդապետն թամամել էրետ…

Եւ աղաչեմ զձեզ յիշեցէք ի զիս` զանարժան ծառայս ծառայիցդ աստուծոյ զԿարապետ ծաղկողս Աղթամարցի, եւ զծնաւղքն իմ, եւ զերախտաւորքն իմ` զանհաս փիլիսոփայքն, եւ զամենայն նը[ն]ջեցեալսն ի Քրիստոս…

 

բ

 

ԶԿարապետ ծաղկող Աղթամարցի:

 

գ

 

Թվ. ՋԽԷ. (1498), ձեռամբ մեղաւոր Կարապետ քահանայի ծաղկողի Աղթամարցոյ:

 

Գրիչ` Յովանէս

 

դ

 

Զամենայն մեղօք զառածեալ ոգիս զՅովանէս սուտանուն գրիչ եւ գծող իմ` զՎարդաշախն եւ զՈւսլուն յիշեցէք ի Քրիստոս:

 

ե

 

Դարձել, աղաչեմ յիշեցէք ի Քրիստոս զուսթայ Մարտիրոսն Աբրահամցին, եւ զծնողսն իւր` զԹադոս եւ Ջիգար, եւ զաներն իմ զՈղոմն, եւ զկենակիցն իւր զՇայհստան, եւ զկենակիցն զԱլամշայն, եւ զուսթայն զԱմիրմուլքն, եւ աստուած-ողորմի ասացէք նոցա, զի եւ աստուած ձեզ եւ մեզ ողորմեսցի, ամէն: Զի զգրոցս զկաշի էրէտ, աստուած զիւր տա զարքայութիւն:

 

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 5181

 

Գրիչ` Կարապետ

Վայր` Աղթամար

 

ա

 

… Արդ, այսմ աստուածեղէն եւ երկնապարգեւ գանձին եւ լուսափայլ եւ մաքուր մարգարտիս եւ անուշահոտ եւ վարդափըթիթ բուրաստանիս ցանկայցաւղ եղէ ես` մեղաւոր եւ անարժան ծառայս ծառայիցդ աստուծոյ Ղբչախ-[Խա]թունս եւ այրս իմ քուսն Մուրատս. ի խնդիր ելաք այսմ աստուածունակ կտակիս, որ է հիմն եւ հաստատութիւն սուրբ հաւատոյս մեր կաթողիկէ սուրբ եկեղեցոյ եւ կարգաց քրիստոնէից, որ եւ կոչի անուն սորա Մաշտոց: Վասն այսորիկ արարեր երանաշնորհ եւ երանելին Մաշտոց վարդապետն, զի սովաւ աւրհնի եկեղեցի, եւ հաստատի սեղան սրբութեան` յորոյ վերայ պատարագի Քրիստոս, սովաւ աւրհնի աւազանն մաքրագործող, ուր երախայքն մկրտեալ լինին արարողութեամբ կարգելոցն ի սմա որդիս աստուծոյ, սովաւ աւրհնի պսակ զուգելոցն յամուսնութիւն առ ի յաճումն որդեծնութեան, սովաւ կատարին զենմունք նուիրաց եւ պատարագաց` մատչին աստուծոյ առ ի յիշատակ նը[ն]ջեցելոցն, սովաւ աւրհնին սերմանիք եւ պտուղք անդաստանաց եւ այգեաց մատուցողացն յանուն տեառն, սովաւ աւրհնի եւ աղն համեմիչ աւանդեալն յառաքելոցն, սովաւ աւրհնի եւ ջուրն մաքրիչ ամենայն անմաքուր իրաց, սովաւ ընդունի աստուած զղջումն եկելոցն յապաշխարութիւն, եւ սովաւ արձակին ապաշխարանքն ի կապանաց մեղաց իւրեանց: Սա քարոզէ զպատուիրանն աստուծոյ համարձակութեամբ ի լուր ամենեցուն, սովաւ լուացեալ մաքրի աղտեղութիւն գարշապարաց մերոց, զոր աւանդեաց տէրն իւրոց աշակերտացն ի մեծի հինգշաբթին, սովաւ աւրհնի եւ նշան պարծանաց խաչին Քրիստոսի, յորոյ վերայ բեւեռի Քրիստոս անմէկնելի հեղմամբ եւ երկրպագի յամենեցունց, սովաւ յուղարկին հաւատով եւ ուղիղ դաւանութեամբ վախճանեալքն առ Քրիստոս եւ աւրհնեալ կընքին գերեզմանք նոցա:

Արդ, այսմ աստուածեղէն եւ երկնապարգեւ գանձիս եւ լուսափայլ եւ մայքուր մարգարտիս ցանկացաւղ եղէ ես` մեղաւոր եւ անպիտան ծառայս ծառայիցդ աստուծոյ խուսն Մուրատս եւ կենակիցս իմ Ղփչախս. եւ ետուք գծագրել զսա եւ զԱյսմաւուրքս ի հալալ վաստակոց մերոց` յիշատակ հոգոյ մերոց, եւ մեր ծնաւղացն հաւրն Մարգարին, մաւ[ր]ն Խութլուին, եւ եւ կենակիցն Խումարին եւ Քընքուշին, եւ քուերացն Մարթային, եւ որդոցն Վարոցին, Մարգարուն, Մլխամին, եւ դըստերացն Ջանփաշին, եւ որդոյն Ֆառխշին, Սաւլին, եւ որդոյն Ջանիարին, եւ որդոյն Մուրադին, Գանջխայթունին, Աղաջանին, Խաւջայջանին, եւ այլ ամենայն երեան մերձեւորաց մերոց` կենդանեացն եւ հանգուցելոցն ի Քրիստոս…

Դարձեալ, աղաչեմ յիշեցէք ի Քրիստոս զՂուփչախ-Խաթուն, եւ զհաւրն իւր զՍտեփանոս քահանայն, եւ զմայրն իւր զԽալիմ-Խաթուն, եւ զեղբայրն իմ զՅովանէս եւ զՄուրատն, եւ զքուերքն իմ զԽոնձէն, եւ որդին Քուաք, զՄուրաթ, Մէլիք-Խաթուն:

  Դարձեալ, աղաչեմ յիշեցէք ի Քրիստոս եւ զիս զանարժան ծառայս ծառայիցդ աստուծոյ զԿարապետ քահանայս, եւ ծնաւղացն իմ զՅովանէս եւ զՇարմալիք, եւ հաւրեղբայրքն իմ` զմեծ եւ զընդրեալ փիլիսոփայքն եւ զքարտղողայքն զՄինասենց Թումայն եւ զՀայրապետ աբեղայքն, եւ զՄինաս ծաղկողն եւ զՄուղդասն, որ երախտիք ունի ի վերայ իմ` ի ծաղկելս եւ ի գրելս. աստուած ուրենց վարձահատոյց լիցի, ամէն…

Դարձեալ աղաչեմ լիլ բերանաւք եւ ուղիղ մտաւք աստուած-ողորմի ասացէք ինձ` եւ իմ դառն սրտիս ի յայսմ աշխարհիս, զի ողորմած աստուած ողորմասցի ձեզ եւ ինձ` մեռեալ հոգոյս, խուսն Մուրատշիս, եւ իմ ծնաւղացն, … եւ ինձ` Կարապետ գծողս, եւ կենակցին իմոյ Ղամար-Խաթունին, եւ զաւակացն Մինաս սարկաւագին, Խաչատրուն, Շախբաշին, Մաղսումին, որ ի յայսմ ամի առ Քրիստոս գնացին եւ թողին ինձ սուք անմխիթար մինչեւ ի մահ:

 

բ

 

Աղաչեմ զձեզ սուրբ Աստուածածին բարեխաւսեա առ որդիդ միածին զի թողցէ զմեղք խուսն Մու[ր]ադին, եւ զկողակցին զՂփչախին, եւ զիւրեանց ծնաւղացն եւ զաւակացն եւ զագանոցն ամե[ն]այնի, եւ զԿարապետ քահանայի, եւ զՄինասենց Թումայ անյաղթ փիլիսոփայի, եւ Հայրապետ վարպետի, եւ զծնաւղսն մեր, եւ զկողակիցն, եւ զաւակսն, եւ աստուած-ողորմի ասացէք եւ աստուած ձեզ ողորմի եւ մեզ եւ այն քահանային, որ զյիշատակարանս կարդայ եւ զաստուած-ողորմին ասէ եւ զանբիծքն եւ զաւետարան կարդայ աստուած անեղով եւ ասէ հար մեր:

Քրիստոս զէն քահանայն աւրհնէ, որ զգիրքս խնամէ եւ ի յանձրեւէ պահէ, նայ աստուած զիւր հոգին եւ զմարմինն խնամով պահէ եւ երկնից արքայութեան արժանի առ[ն]է, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 8449

 

Գրիչ` Ազարիայ

Վայր` Ախլցխոյ գաւառ, Մողնոյ վանք

 

… Գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի թվականին Հայոց ՋԽԷ. (1498), ի սուրբ եւ ի գերայհրչակ մենաստանս, որ կոչի Մողնոյ վանք, ընդ հովանեաւ կամայկատար սուրբ Աստուածածնիս, եւ սուրբ Գէորգայ զաւրաւարիս եւ այլ սրբոց որք հաւագեալ կան: Ձեռամբ բազմայմեղ եւ անարժան քահանայի, որ անուամբ միայն եմ եւ գործով թափուր եւ անմաքուր, որ չեմ արժան կրել զանուն Ազարիայ աբեղայի, ի խնդրոյ պատուական երկիւղած, հաւատարիմ եւ աստուածասէր [Թանգազիզն, եւ այրն իւր զԳալուստն, եւ զծնողսն իւր` հայրն իւր զՄկրտիչ եւ զմայ[ր]ն իւր զՀայբաթն, եւ Լաշքարի արդին` զկենդանիք եւ զհանգուցեալքն, որ պատճառ եղեն սուրբ Աւետարանիս առնելոյ…]:

Գրեցաւ ի ժամանակս պարոնութեան պարոն Ղորղորայի, որ այս ամի փոխեցաւ առ Քրիստոս, զոր տէր աստուած ընդ սրբոց դասակից եւ պսակակից արասցէ, եւ քաջամարտիկ զաւակաց նորին` պարոն Քայի-Խաւսրովի եւ Միր Զանճաբուկի, եւ հայրապետութէան գաւառիս մերոյ Ախլցխոյ տէր Սրապիոնի, զոր տէր աստուած հաստատուն պահեսցէ ի վերայ գաւազանաց իւրոց, ամէն:

Ընդ նոսին յիշեսջիք եւ զիս բազմմայմեղ գրիս Ազարիայ սուտանուն աբեղայս, եւ ծնողսն իմ Մէլքիսէթ քահանայ, եւ զմայրն իմ զՄարթա-Խաթունն, եւ դեռաբոյս եղբայրն իմ Մինաս դպրին, եւ հանիկն իմ Սադըր-ջահանն:

Աղաչեմ զձեզ չմեղադրել խոշորութեան եւ սղալանաց գրոյս, զի դեռ այս առաջին էր եւ այլ չէի գրել: Եւ որ զմեզ յիշէ ի տէր` ինքն յիշեալ լիցի իՔրիստոսէ աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն:

Աստուած ողորմի մահդասի Սարգսին, որ թխթի կոկել եւ թանաքի եփել նայ էլ աւգտեց:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Յ. Քիւտեանի հաւաքածոյ, 63

 

Զանարժանս Ազարիայ աբեղայս գրողս աղաչեմ յիշել ի տէր: ՋԽԷ. (1498) թվին, աւրն կիրակի, փոխեցաւ պարոն Ղորղորան ի աստուած, որ եւ աստուած ընդ սրբոց դասակից եւ պսակակից արասցէ, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Ե. Լալայեան, Ցուցակ Վասպուրականի 214, սիւն 525-526, Աղթամար 12

 

Գրիչ եւ ծաղկող` Պարսամ

 

Փառք… ուստի եւ տեսեալ զսորայ անճառ փրկագործութեան խորհուրդ ոմն ի լուսածնեալ զարմից սրբոյն Սիովնի, բարի եւ հաւատարիմ կին ոմն` Թավրէզ անուն` ցանկացող եղեւ կենսաբեր սուրբ Աւետարանիս, եւ ետ գրել ի հալալ եւ արդար վաստակոց իւրոց` յիշատակ հոգոյն իւրոյ, եւ ծնաւղացն Եղկանց Եղօին, մօրն` Սառային, եւ զաւակացն` տարաժամ հանգուցելոցն ի Քրիստոս Յիսուս, եւ առն իւրոյ Մսեհին, մականուն Ղուզիկ կոչեցեալ, եւ զաւակացն, եւ Եղկանք ննջեցելոց, մեծու եւ փոքու նոցին, եւ ամենայն զարմից: Որ ետ գծագրել զսուրբ Աւետարանս ի հալալ վաստակոց իւրոց, ի դառն եւ ի նեղ ժամանակիս, յորում կամք այլայլորան(՞) եւ փախուցալ ի տեղաց տեղիս, թվականիս հայոց ՋԽԷ. (1498). ի հայրապետութեան տեառն Ատովմ կաթողիկոսի, ձեռամբ յոգնամեղ եւ փծուն գրչի` Պարսամ սուտանուն քահանայի, որ անուամբս եմ եւ գործով թափուր գտանիմ, որ ծաղկող եղէ եւ կապող սուրբ Աւետարանիս: Երեսս ի գետին աղաչեմ զձեզ լի բերանով աստուած-ողորմի ասացէք Մսեխին եւ Թաւրիզին, եւ իւրեանց ծնաւղաց, եւ զաւակացն, եւ ամենայն զարմիցն։ Ընդ նոսին եւ Պարսամ ծաղկողիս, եւ իմ ծնողքն, եւ ամենայն զարմիցն, ամէն:

Դարձեալ, յիշեցէք ի Քրիստոս եւ զՅովանէս քահանայն, եւ զեղբայրս զիւր զՄկրտիչն եւ զԴաւիթն, եւ ծնօղս իւրեանց, որ լաւ խնամ տանին ի վերայ Աւետարանիս: Եւ որ յանդգնի եւ ծախէ զԱւետարանս, նա զվարձք զԿայէնին եւ զՅուդային առնէ, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 6273 (Ղ. Փիրղալեմեան, Նշխարք պատմութեան հայոց), էջ` 373-374, Վան` Տիրամայր եկեղեցի

 

Գրիչ` Դաւիթ

Վայր` Մոկք, Գինեկացն գիւղ

 

… Արդ գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ձեռամբ անարժան եւ ախմար գրչի Դաւիթ քահանայի` յընտիր եւ ի ստոյգ օրինակէ, կենօք տառապանօք եւ բազում պանդխտութեամբ եւ ազգի ազգի տրտմութեամբ, զոր վասն ծովացեալ մեղաց ժամանեն ինձ փորձութիւնք ամ յամէ, եւ ոչ տայ ինձ հանգչել ըստ օստացւոյցն [Յոբայ] ասից: Եւ է ի մեծ թուականիս Հայոց ՋԽԷ. (1498), ի կաթողիկոսութեան Հայոց տեառն տէր Ատոմին եւ տէր Սարգըսին, եւ ի ղանութիւն Թաւրիզոյ Այմատ խանին, որ ի յայն տարւոջն սպանեցին, յերկիրս Մոկաց, ի գիւղն որ կոչի Գինականց, ընդ հովանեաւ սրբոյն Գէորգայ, եւ սուրբ Նշանին, զոր սուրբ Հռիփսիմէքն հիմնարկեցին, եւ սուրբ Գինէ կոյսն անդ վախճանեցաւ, եւ եղեւ հիմն սուրբ Նշանին:

Եւ արդ, աղաչեմ զձեզ … յիշեցէք ի մաքրափայլ յաղօթս ձեր զԴաւիթ անարժան գրիչս, եւ զվարպետն իմ զտէր Ներսէս հեզահոգի ընտրեալ եւ պատուական եպիսկոպոսն, եւ զեղբայր իւր տէր Ստեփաննոս կաթողիկոսն, աղաչեմ զձեզ լի բերանով աստուած-ողորմի ասացէք սոցա, ամէն:

 

ՇԱՐԱԿՆՈՑ

Երեւան 8588

 

Վայր` Հիզան

 

  Զստացող սուրբ գրոցս զմաղդասի Վարդան քահանայն, որ ըստացաւ զայս || ռաջարանս եւ ետ եռափափաք եւ || վ սրտիւ գրել զպակասութիւնս զայսոսիկ ըղորդեաց եւ քան զոսկի սրբեաց յիշատակ հոգոյ իւրոյ եւ ծնողացն: Զոր տէր աստուած զփափաք սրտին իւրոյ կատարեսցէ ի բարին եւ վայելել տացէ զսայ սորայ մինչ ի խորին ծերութեանն, ամէն:

Այլ եւ զիս զանյիշելիս ի գրչաց || զանկարգս ի կարգաւորաց ա[ղաչեմ] յիշել ի տէր աստուած ամենայնի:

Արդ, գրեցաւ ի թվ. ՋԽԷ. (1498) ամին, ի քաղաքս որ որ կոչի Հիզան, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին, եւ սուրբ Յարութեան, եւ սուրբ Սարգըսի, եւ սուրբ Մարտիրոսի, եւ սուրբ Գէոգեա, ի խնդրո բարէսէր եւ պատուական Վարդան քահանայի:

 

ԳԻՐՔ ԳԱՆՁՈՒՑ ԿԻՒՐՂԻ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԱՑԻՈՑ

Երեւան 112

 

Գրիչ` Յովաննէս

Վայր` Կապոսի վանք

 

Յաւարտ հասայ այս սուրբ տառիս,

Աստուածային բուրաստանիս,

Այս հոգելի սուրբ մատենիս,

Հոգով լցեալ սուրբ կտակիս,

Որ է յոգեալ Կիւրղի մեծի

Աստուածայբան վարդապետի,

Ընտրեալ եւ քաջ ախոյանի

Եւ ուղափառ դաւանողի,

Հայրապետին Աղէքսանտրի,

Եղբաւրորդոյն Թէոփիլի,

Որ էր գլուխ Սիւնհոդոսի

Սուրբ ժողովոյն Եփեսոսի.

Արիացաւ ընդդէմ չերին

Մարդադաւան պեղճ Նեստորին,

Որ ուրացաւ զորդի կուսին

Եւ հայհոյեց զծնաւղ նորին:

Նորա բանին ոչ հաւանեալ,

Զնորա աղանդն սայ հերգեալ,

Զնայ ի տեղոյն իւր հալածեալ

Եւ զկոյսն սուրբ ծնաւղ դաւանեալ:

Նայ ի բանէն իւր ոչ լռեալ,

Սուրբ այս Կիւրեղ զնա անիծեալ,

Յերիկ ի ներս վտարանդեալ,

Ի հալածանսըն սատարեալ.

Ի խելացն հիմարեալ

Եւ զլեզուն գարշ խածատեալ,

Անզեղջ մահուամբ զկեանքն աւարտեալ:

Սայ զքաջութիւնս, որ յարդարեաց,

Յարկար ամաւք մարմնի ճգնեաց,

Բարի մահուամբ յերկինս գնաց,

Խառնեալ ի դասս անդրանկաց:

Իւր յիշատակ զգիրգս աւանդեաց

Եկեղեցիս ուղայփառաց,

Ի սփոփանս սուրբ մանկանց

Եւ ի վանումն հերձուածողաց:

Գրել զսայ ի Կաբոսի

Հռչակաւոր յանապատի,

Առ ի դրան սուրբ Յակոբի,

Ի յԵկեղեացս գաւառի,

Րաբունեացն հրաշալի`

Յովանիսի 'ւ Ստեփանոսի

Յառաջնորդութեան տէր Ներսէսի,

Ես` Յովաննէսս յեղկելի:

Չորս երկեակ եւ մի թուակ

Քառեկ տասնեակ եւ մի եւթնեակ

Յաւարտ ելաւ այս սուրբ կտակ

Ի դառնայցեալս այս ժամանակ:

Ինձ եղկելոյս սայ է ճարակ,

Եւ խոցելոյս սպեղանակ,

Ի ներ[կայիս ա]յս ժամանակ

Եւ ապայգայս մեզ յիշատակ,

  Թողութիւն ինձի լիցի

Իմ ծնողացն եւ իմոյ զարմի,

Եղբաւրն իմոյ Աստուածատրի`

Ընտրեալ եւ սուրբ քահանայի,

Որ վճարեաց զկեանքն աշխարհի

Սուգ մեզ հասոյց անչափելի,

Մանուկ տիաւք փոխեալ աստի

Գնաց յերկիրն կենդանի.

Ղամբար վառեալ է սայ մեզի

Բոլոր ամէն իմոյ զարմի,

Որք են մարմնու յայսմ աշխարհի

Եւ մեռելոցն, որ ի հոգի,

Որոց լիցի մասն բարի`

Յուսիկ անուն վարդապետի,

Տէր Աւետիք կրօնօորի

Ընտրեալ եւ սուրբ, մաքուր ծերի:

'Ի իւսամ զբանս մաղթանաց

Առ ձեզ խաւսիմ զբանս ըզձանաց

Արտասուայթոր հառաջանաց,

Դուք ողորմիս տուք մեր անձանց,

Թողու զմեղս Առաքելի

Ընտրեալ եւ սուրբ կարգօորի,

Ամն չարէ ինքն ազատի

Եւ պարզերես մշակ լինի,

Ինձ այլ ներումն եղիցի,

Որ զյիշատակս գրեցի,

Թող ի[մ] մեղաց գիրն ջնջի

Տէրն բարի հետ ինձ հաշտի:

'Ի իւծեալ դիմաւք առ ձեզ գոչեմ

Զբան մաղթանացս աւարտեմ,

Թէպէտ եւ յոյժ լրբայբան եմ

Սակայն զձեզ խիստ աղաչեմ:

Նայ եւ ձեզ ի մասն լիցի,

Որ զողոմիսն տայք մեզի,

Միոյն եւ ձեզ հազար լիցի

Տէրն բարի ձեզ ողորմի:

Ամէն, ամէն եւ եղիցի

Քան զոր ասի եւ խնդրեցի

Մեզ եւ ձեզ բարի լիցի

Յապագայի աւրն վերջի:

Վա՜յ, վա՜յ, վա՜յ, ալֆ, ալֆ:

 

Մ. ա. ն. ի. լ. ի. տ. չ. ի. թ. ն. ա. ր. ե. բ. ր. ա. զ. ա. հ. յ. ա. վ. ս. ի. չ. ր. գ. ս. ո. կ. ա. ր.

[ի. կ. ]:

 

ԳԱՆՁԱՐԱՆ

Թ. Գուշակեան, Ցուցակ Սեբաստիոյ ս. Նշանի 142, էջ 85

 

Վայր` Երուսաղէմ

 

… Գրեցաւ աստուածային սուրբ տառս, որ կոչի Գանձարան ի սուրբ քաղաքս Երուսաղէմ, ի սուրբ ուխտս Փրկիչ, ընդ հովանեաւ սուրբ Կափարիչ վիմիս, ի թուականութեանս Հայոց ՋԽԷ. (1498) ամի, աստուածասէր տանուտէրն Յովհան եւ իւր կենակիցն Մօրէ գնեցին զԳանձարանս յիշատակ բարի հոգոյ իւրեանց, եւ ծնողացն իւրոց, եւ որդոյն Սատաղին, եւ ի Քրիստոս հանգուցեալ Կեցունին, Սարգսին եւ Կարապետին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց` կենդանեաց եւ մեռելոց, ամէն. ի սուրբ եկեղեցիս, ի գեղս որ կոչի Բանծառ: Յիշեցէք ի սուրբ եւ ի մաքրափայլ յաղօթս ձեր առաջի զենլոյն Քրիստոսի զՅովհան…, եւ զկինն իւր Մօրէ, եւ զծնաւղսն իւրեանց, եւ աստուած-ողորմի ասացէք եւ մեղաց թողութիւն խնդրեցէք. եւ Քրիստոս աստուած, որ առատն է ի տուրս բարեաց. ձեզ` յիշելեացդ եւ մեզ` յիշեցելոցս առհասարակ ողորմասցի, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

«Բանասէր» ամսաթերթ, 1905 թ. յուլիս, թիւ 7, էջ 194-195, Հմմ. Երեւան 9027, էջ 57ա

 

Պակաս մասի լրացնող եւ նորոգող` Յովհաննէս   

Վայր` Կոստանդնուպոլիս

 

Արդ, զվերջին զստացաւղս սուրբ Աւետարանիս պարոն Երէցփոխանն Թոխատեցի, որ յիշատակ եդեալ էր ի սուրբ … եկեղեցին: Եւ վասն ժամանակիս դառնութեան եւ մեր մեղացն մտեալ գողք եւ կողոպտեցին զսուրբ եկեղեցին. եւ նյլ սուրբ Աւետարանս արծաթեայ կազմ էր, զկողքն եւ զկէս գլխոյ Աւետարանիս հետ կտրեցին եւ տարան. իւրեանց դառն կենաց այն սուրբ Աւետարանս. ի նոյն տարիս չորս եկեղեցի կողոպտեցին հայերուն եւ ֆռանկնուն: Եւ զվերջին կիսայծրող եւ կազմաւղ սուրբ Աւետարանիս որդի խոճա Եմինին անարժան ծառայ Յովհաննէս երէց անուամբ միայն եւ գործովք յունայն յիշեցէք ի տէր: Ընդ հովանեաւ սուրբ չարխափան Աստուածածնին, որ Նիկիտացոց է, ի թվ. ՋԽԷ. (1498), ի հայրապետութեան տէր Կարապետի` քաղաքս Կոստանդիանոսի: Եւ դարձեալ գրել եւ կազմել երետ տէր Երէցփոխանն աստուած զինքն նորոգէ իւր արքայութեանն…

 

ՃԱՇՈՑ

Երեւան 7471

 

Հետ. ստացող

 

  Տէր Աստուած Յիսուս Քրիստոս ողորմեայ խոճայ Գրիգորին եւ յիշեայ ի քում արքայութեանդ, եւ տուր համբերութիւն խոճայ Մսրշայ յերեսփոխանին, եւ տուր առողջութիւն նմայ, որ շնորհեաց զայս սուրբ գիրքս Երեշխեւոր սուրբ Աստուածածնին վանացն, ի թվին ՋԽԷ. (1498), եւ յուլիս ամսոյ ի ԺԵ. (15):

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երուսաղէմ 1942

 

Գրիչ` Երեմիա վայր` Կեղի

 

  Փառք … որոց ցանկացող եղեալ բարիսէր եւ աստուածասէր կին մի Մարիամ անուն, եւ ջանաց ստանալ զանառիկ մեծութիւնս եւ զգանձս անկողոպտելի յիշատակ հոգոյ իւրոյ, եւ ծնողաց իւրոց Մարտիրոսին եւ Թուրւանդին, Շահպարոնին եւ Արղունին, Պարոնշին, Տաւնապետին, եւ քւերցն Սալչուքին… եւ ետ զսա անջինջ յիշատակ ի ձեռն Մկրտիչ քահանային եւ Յունան քահանային, ի դուռն սուրբ Սարգսին…

Գրեցաւ սա ի թուիս Հայոց ՋԽԷ. 1498), ձեռամբ Երեմիա մեղաւոր եւ սուտանուն սարկաւագի, ի քաղաքս Կեղի, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին, եւ սուրբ Յակոբին, եւ սուրբ Սարգսին…